Një pajisje përgjimi e fshehur në një vepër arti në vitin 1945 nuk u zbulua nga shërbimet e sigurisë amerikane për shtatë vite, dhe nuk është shembulli i vetëm kur arti është manipuluar për qëllime të fshehta.

Tetëdhjetë vite më parë, në javët e fundit të Luftës së Dytë Botërore, një grup skautësh rusë i dhuruan ambasadorit amerikan në Moskë një vulë të madhe të gdhendur me dorë, simbolin e madh të SHBA, për rezidencën e tij zyrtare, Spaso House. Dhurata simbolizonte bashkëpunimin mes Rusisë dhe SHBA-ve gjatë luftës, dhe ambasadori amerikan W. Averell Harriman e vari me krenari në murin e shtëpisë deri në vitin 1952.

Por pa dijeninë e ambasadorit dhe ekipit të tij të sigurisë, vula përmbante një pajisje të fshehtë përgjimi, që më vonë u quajt “The Thing” (Gjësendi) nga ekipet amerikane të sigurisë teknike. Pajisja përgjonte biseda diplomatike për plot shtatë vite pa u zbuluar. Duke përdorur një vepër arti të pafajshme për të depërtuar tek armiku dhe për të marrë avantazh strategjik, sovjetikët realizuan një nga veprimet më të zgjuara që nga kali i famshëm i Trojës. Por kjo nuk është legjendë, është histori e vërtetë, edhe pse tingëllon si roman spiunazhi.

John Little, një 79-vjeçar specialist në kundër-përgjim, është prej kohësh i fascinuar nga pajisja dhe madje ka ndërtuar një kopje të saj. Një dokumentar për punën e tij të jashtëzakonshme u publikua këtë vit dhe, pas një shfaqjeje të parë të suksesshme në maj, do të transmetohet më 27 shtator në Muzeun Kombëtar të Informatikës në Bletchley Park, Buckinghamshire.

Ai e përshkruan teknologjinë e “The Thing” me terma muzikorë, si një pajisje me tuba si organo dhe një membranë “si lëkura e daulles, që dridhet nga zëri i njeriut”. Por gjithçka ishte futur në një objekt shumë të vogël, që dukej si një gjilpërë kapeleje, dhe kishte avantazhin e padukshmërisë ndaj pajisjeve të kontrollit, pasi nuk kishte elektronikë, as bateri, dhe nuk ngrohej.

Përpunimi i saj ishte jashtëzakonisht i saktë, “si një përzierje mes një ore zvicerane dhe një mikrometri”. Historiani H. Keith Melton ka thënë se në kohën e vet, “The Thing” e ngriti shkencën e përgjimit në një nivel që më parë mendohej i pamundur.

Në Spaso House, pajisja aktivizohej vetëm kur një transmetues i largët, i vendosur në një ndërtesë aty pranë, ndizte një sinjal me frekuencë të lartë, i cili reflektonte prapa të gjitha dridhjet që vinin nga antena e pajisjes. Pajisja u zbulua vetëm kur një operator radio britanik, që punonte në Moskë në vitin 1951, aksidentalisht u fut në të njëjtën frekuencë dhe dëgjoi biseda nga një dhomë e largët. Vitin pasues, teknikët amerikanë kontrolluan rezidencën e ambasadorit dhe, pas një kërkimi që zgjati tre ditë, kuptuan se vula e gdhendur e SHBA-ve ishte një vesh i padukshëm, që përgjonte bisedat diplomatike.

Duke reflektuar mbi suksesin e pajisjes, një nga teknikët rusë që e operonte atë, Vadim Goncharov, tha: “Për një kohë të gjatë, vendi ynë ishte në gjendje të merrte informacione shumë specifike dhe të rëndësishme, që na dhanë përparësi… gjatë Luftës së Ftohtë”.

Deri më sot, askush jashtë shërbimeve të inteligjencës sovjetike nuk e di se sa “Gjësende” të tjera mund të jenë përdorur për të spiunuar Perëndimin. Por suksesi i saj nuk ishte vetëm për shkak të teknologjisë. Ajo funksionoi sepse shfrytëzoi perceptimin tonë kulturor ndaj objekteve të bukura. Ne kemi tendencën t’u besojmë veprave artistike dhe dekorative si simbole pasive të statusit ose shijes. Inteligjenca sovjetike e ktheu këtë paragjykim në armë me vulën e gdhendur nga druri i ahut.

Dhe kjo nuk është e vetmja herë kur arti është përdorur për spiunazh, mashtrime ose strategji ushtarake. Përveçse pikturoi Mona Lizën, Leonardo da Vinci gjithashtu projektoi tanke dhe armë rrethimi. Piktori flamand Peter Paul Rubens ishte spiun gjatë Luftës Tridhjetëvjeçare. Artistë nga kombe të ndryshme, gjatë Luftërave Botërore, hartuan strategji kamuflazhi dhe mashtrimi. Madje Anthony Blunt, historian arti britanik dhe kujdestar i koleksionit mbretëror, ishte një agjent sovjetik gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe fillimit të Luftës së Ftohtë.

Në këtë rast të çuditshëm të “Gjësendit”, edhe historia muzikore ka rol. Shpikësi gjenial i saj, Lev Sergeyevich Termen, i njohur si Léon Theremin, ishte shpikës rus dhe muzikant i talentuar. Ai krijoi instrumentin e parë elektronik në botë, Theremin, i cili luhet pa e prekur fizikisht: lëvizjet e dorës përreth antenave kontrollojnë notat. Tingulli i tij i çuditshëm u bë simbol i kolonave zanore të filmave fantastiko-shkencorë amerikanë të viteve 1950, më së shumti në filmin “The Day the Earth Stood Still” (1951), që për ironi, shpesh shihet si alegori për paranojën e Luftës së Ftohtë.

Pas zbulimit, “The Thing” u mbajt sekret nga inteligjenca amerikane. Por në maj 1960, në kulmin e garës bërthamore, një avion spiun amerikan U-2 u rrëzua mbi territorin rus. Gjatë krizës diplomatike që pasoi, zyrtarët e Departamentit të Shtetit e ekspozuan publikisht vulën në një mbledhje të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, për të treguar se edhe Bashkimi Sovjetik merrej me spiunazh. John Little beson se shkelja e tillë e sigurisë në rezidencën e ambasadorit ishte kaq turpëruese, “sa u desh të rrëzohej një avion spiun për ta nxjerrë ‘The Thing’ në dritë”.

Megjithatë, mjeshtëria e vërtetë teknike e “The Thing” nuk iu zbulua kurrë publikut të gjerë. Pajisja u studiua me kujdes nga kundër-inteligjenca britanike, që i dha emrin sekret SATYR. Detajet e saj mbetën sekret shtetëror deri në vitin 1987, kur ish-oficeri i sigurisë Peter Wright i zbuloi në kujtimet e tij “Spycatcher”.

“The Thing” ka magjepsur historianët jo vetëm për mjeshtërinë teknike të kohës, por edhe për ndikimin e saj në lojërat e spiunazhit gjatë Luftës së Ftohtë. Ajo na zbulon edhe një anë të errët të kulturës së lartë, përtej sallave të operës dhe galerive të artit, ku muzikantë klasikë shpikin pajisje përgjimi, dhe vepra të bukura arti shërbejnë si instrumente të inteligjencës ushtarake.

Dokumentari për “The Thing” do të shfaqet më 27 shtator në Muzeun Kombëtar të Informatikës në Bletchley Park, Buckinghamshire./BBC/KultPlus.com