Piktura e shumëdiskutuar e Jean-François Millet, “Angelusi” (1859), është në qendër të një ekspozite mahnitëse në National Gallery. Por çfarë besonte në të vërtetë ai?

Rasti i pikturës “Angelusi” nga Jean-François Millet është një nga më të çuditshmit në botën e artit. Kjo pamje modeste e dy fshatarëve që thirren në lutje nga një kambanë kishe në largësi nuk duket se justifikon as kritikat e ashpra që ka marrë, e as hiperbolën e pazakontë që e ka ndjekur ndër vite. Piktura është bërë objekt i etjes së koleksionistëve, ka thyer rekorde ankandi dhe është përdorur për të reklamuar gjithçka, nga cigaret e lira te djathi camembert. Ajo është konsideruar si përfaqësuese e “la France profonde”, Francës së thellë dhe autentike.

Vepra ka ndërruar duar nëntë herë para se të përfundonte në SHBA në vitin 1889, për një shumë marramendëse, duke e shtyrë një pronar dyqani francez që ta rikthente në atdhe për një çmim edhe më të lartë. Ai më pas ia dhuroi shtetit, dhe kjo histori e ekzagjeruar lidhet padyshim edhe me zellin patriotik të kohës.

Gjatë jetës së Millet (1814–1875), Revolucioni Industrial po zbrazte vazhdimisht fshatrat e Francës ndërsa popullsia shpërngulet drejt qyteteve. Imazhet e tij të punëtorëve ruralë shqetësuan borgjezinë parisiene, me kritikët konservatorë që e akuzonin si agjitator socialist; ndërkohë, ai u kritikua edhe nga e majta, veçanërisht për atë që u perceptua si katolicizëm i thellë. Çfarë besonte në të vërtetë Millet? Pse figurat e tij janë pa fytyra? Ishte ai një republikan i sinqertë? Arti i tij u trajtua shpesh si propagandë.

Ekspozita në National Gallery në Londër fokusohet te kjo vepër ikonike, e cila është huazuar nga Franca për herë të parë pas gati 50 vitesh. Sa e vogël është, dhe sa e fuqishme. Dy figurat janë krejtësisht të palëvizshme, me kokat përkulur në lutje, të rrethuar nga drita e artë e mbrëmjes. Hijet shtrihen mbi fushat që zgjaten pafund. Patate të sapo gërmuara gjenden përreth këmbëve të tyre të baltosura, dhe një kambanore blu ngrihet në horizont, nën re rozë të larta. Pamja është e tillë që “dëgjon” edhe zërin e kambanave, është një përvojë shqisore.

Duke qëndruar para kësaj kryevepre, ndjen se koha ndalet. Ka një ngadalësi meditative. Çifti duket i butë, me forma të plota të zbutura nga muzgu. Flokët e burrit ruajnë formën e kapelës që mban në duar; përparësja e gruas kap dritën teksa ajo lutet. Millet kujtonte se gjyshja e tij, “kur dëgjonte kambanat e kishës ndërsa punonim në ara, na bënte të ndalonim dhe të thoshim lutjen e Angelusit për të vdekurit e varfër”. Piktura është si një kujtim, por rrezatimi i saj është krejtësisht i gjallë: muzgu i vjeshtës në Barbizon. Kambanorja i përket kishës në Chailly-en-Bière, në juglindje të Parisit, ku Millet do të varrosej më vonë.

Kjo pikturë të mbetet në mendje si një këngë apo një lutje. Ky është përjetimi që ndjen kur e sheh me sy. Por qëllimet e Millet vazhdojnë të diskutohen. Disa kritikë sugjerojnë se fakti që piktura u porosit nga një patron amerikan (që në fund nuk e mori kurrë) mund të relativizojë përmbajtjen e saj fetare. Madje edhe katalogu i National Gallery nuk është i sigurt nëse Millet i dinte fjalët e lutjes Angelus përmendësh, megjithëse ai u rrit në fushat e Normandisë, ku kambanat e kishave kumbonin tre herë në ditë për këtë lutje. Edhe sot katolikët në qytete mund ta recitojnë atë, nuk ka arsye të injorohet titulli që vetë autori i dha veprës.

Por si e krijoi ai këtë kompozim? Ishte nga kujtesa, nga përvoja, nga fantazia sentimentale? Edhe kjo është vënë në dyshim ndër vite, ndoshta sepse prek çështjen e politikës së tij. Deklarata e tij e ndjeshme “Je suis paysan paysan” (“Jam fshatar fshatarësh”) është sfiduar nga studiues që theksojnë praninë e objekteve të sofistikuara në studion e tij, kopje të Donatellos, gravura flamande, si për të thënë se ai nuk ishte vërtet “i fshatit”.

Por vizatimet e shumta dhe të bukura në këtë ekspozitë bartin një ndjenjë të brendshme të punës dhe mundit. Edhe nëse nuk mbijetojnë të dhëna të shkruara që japin emra apo data, ti e ndjen që Millet e ka jetuar këtë përvojë.

Është shumë e vështirë të çash dru: krahu i një burri ngritet i lodhur për të sjellë mjetin prerës me një krismë që duket se nuk do të jetë e fundit. Një mbjellës, me kokën ulur, ecën i rraskapitur në një arë të errët, duke shpërndarë farën pas tij si një i fjetur. Në një pikturë të fuqishme të një trungu të rrëzuar, dy burra punojnë me një sharrë, njëri me pantallona blu aq të holla sa i shfaqen muskujt. Këmba i është mbështetur dhimbshëm mbi trung për t’u mbajtur.

Ka gjurmë të Rembrandt-it, veçanërisht te drita që del nga shporta e shoshitës në errësirë, ndikim të Bruegel në skenat e korrjes, dhe formësim të ngjashëm me Daumier, ndonëse pa empatinë e tij radikale. Ajo që paraqet Millet është thjesht ajo që është aty, jeta rurale në Francë, përmes kompozimeve me një përkujdesje të jashtëzakonshme.

Në një version të mëhershëm të “The Sower” (Mbjellësi), huazuar nga Muzeu Kombëtar i Uellsit, një lopë kullot në dritën e prapme në një kodër mbi siluetën e zbehtë të një burri që mbjell në terr. Nëse kërkon politikë, shiko peizazhin.

Fushat e Millet janë me ferra, gurë dhe të ashpra. Punëtorët mezi nxjerrin bukën e gojës. Në “Angelusin”, në sfond mund të duken disa kupa bari si te Monet, por dy personazhet janë të kufizuar në kashtën e thatë përpara, si tre gratë që mbledhin mbeturinat në The Gleaners.

Nuk është çudi që Van Gogh e adhuronte Millet-in. Ai e ndjente këmbën në tokë, dorën mbi kazmë, poezinë që zbuloi në këto skena. Dhe nëse Millet mund të duket herë si subversiv, herë konservator, herë fetar, kjo ndodh ndoshta sepse arti i tij mbetet i hapur për të gjitha interpretimet, në atë që ai tregon me aq qartësi, dhe që nuk është as më shumë, as më pak se lodhja, përpjekja dhe barra e jetës në tokë, e kësaj pune të vështirë fshatare./theobserver/KultPlus.com