Me dashuri flet për Kosovën, me dashuri flet edhe për ish presidentin Rugova, dhe me po aq dashuri e shijon vizitën e saj në Kosovë. Klara Buda e cila së fundi ka sjellë librin e saj “Kosova, Mon Amour”, libër që e dërgoi autoren deri në Panairin e Librit në Frankfurt, për KultPlus ka rrëfyer për rrumbullakimin e këtij libri, që ka pjesë edhe të bombardimeve të NATO-s në Kosovë. Si një qytetare e Parisit, ajo në këtë intervistë nuk ka lënë pa përmendur dhe debatet përçmuese mes Kosovës dhe Shqipërisë, e cila i ka porositë intelektualët e Tiranës, që të marrin parasysh se për një parisien, edhe kosovari edhe tiransi janë provincial.

Ardianë Pajaziti

KultPlus: Kosovarët po i merr malli deri sa po e merr vendimin ndonjë autor shqiptar që të shkruaj ose të publikoj ndonjë vështrim, antologji për autorët, shkrimtarët kosovarë. Pse gjithë ky boshllëk, gjithë kjo heshtje e autorëve të Shqipërisë, karshi autorëve të Kosovës?
Klara Buda: Mendoj që pyetja juaj është shumë me vend, por arsyeja është më e gjerë se sa raporti midis autorëve të Kosovës ose të Shqipërisë, ose prania e autorëve kosovarë në shtypin e Shqipërisë. Është jo vetëm një neglizhencë ndaj autorëve të Kosovës, por është edhe një neglizhencë ndajautorëve të rinj shqiptarë që nuk kanë qenë pjesë e autorëve tashmë të publikuar gjatë periudhës së realizmit socialist.
Për mendimin tim, problemi është shumë më i gjerë, në Shqipëri autorët e pesëdhjetëvjeçarit, pas vendosjes së totalitarizmit deri në vendosjen e pluralizmit, kanë qenë të ndrydhur nga parimet e realizmit socialist dhe mënyra se si u zhvillua letërsia, dhe artet në përgjithësi kanë lenë gjurmë të thella në kritiken letrare, dhe sot e kësaj dite i kanë pasojat e tyre. Çfarë ndodhi? Edhe kritiket edhe estetët janë produkt, në pjesën më të madhe, të realizmit socialist. Nuk ka pasur një aksion të shtetit i cili në mënyrën më pozitive do duhej të krijonte një platformë të estetëve të rinj, të formuar në perëndim, ose estetë perëndimorë që do të ftoheshin dhe të cilët do të studionin dhe klasifikonin letërsinë shqipe që ekziston aktualisht e prodhuar gjatë gjithë këtyre pesëdhjetë vjetëve në të dy anët e kufirit politik..
Një parantezë, kjo është e domosdoshme të bëhet, pasi nuk mund ta dënosh gjithë këtë letërsi prodhuar në një shtrirje kohore 50 të vjecare, të kohës së diktaturës. Por sot. Njëzetë e sahtë vite pas rënies së totalitarizmit është shumë e rëndësishme që kjo letërsi të studjohet dhe të shqyrtohet, në nënyrë që të kategorizohet. Që këto vepra të vazhdojnë të jenë në programet shkollore shqiptare, por nxënësit duhët ta mësojnë se kjo është letërsi e realizmit socialist, ku vepraka personazhin pozitiv dhe atë negativ dhe do tu shpjegohen se si është ndërtuar kjo letërsi dhe cilat janë parimet të cilave i nënshtrohet ajo. Do të klasifikohet ajo pjesë e kësaj letërsi që ka qenë:
1- letërsi disidente, e cila është shkruar si e tillë ose është
2- letërsi disidente, midis rreshtave, pra nuk e kategorizon dot as në letërsi disidente as të realizmit socialist, këtu futen edhe një pjesë e veprave të Ismail Kadaresë,
3- Letërsia fortesisht realiste, romane madhorë si Lumi i vdekur i Jakov Xoxes, për të permendur vetëm një por që kanë pasur aq art të madh, sa që autorin e tyre nuk e kategorizon dot në letërsinë patetike me atë personazhin pozitiv, që shkonte në aksione me flamur dhe që digjte kishat dhe që bënte kinse revolucionarizimin e të gjitha sferave të jetës.
Sot në shkollat shqipe duhet të jenë të gjitha këto kategori të letërsisë shqipe të prodhuar në periudhën totalitare në Shqipëri, dhe ajo e Kosovës (pjesa e real sociaizmit gjithashtu) duhet të jetë e kategorizuar në një entitet për arsye të studimit në shkollë. Të gjitha këto vepra duhet të vihen të në kontekst. Aktualisht nuk ekziston asgjë e tillë, të gjitha këto vepra janë të vendosura në tekstet shkollore siç ka qenë në periudhën e realizmit socialist, tek tuk mund të jetë futur ndonjë autor i Kosovës. Ky është mendimi im në lidhje me pyetjen që më bëtë dhe që është një deduksion në raport me klasifikimin normal e të rëndësishëm të letërsisë që nuk është bërë.

Në Kosovë, gjithmonë ka pasur një lloj nostalgjie dhe një lloj dashurie për çfarë ndodh në Shqipëri. Në këtë trend të dashurisë së Kosovës për tokën mëmë që është më pozitive, vazhdohet të trajtohen autorët shqiptarë, mirëpo e njëjta nuk ndodh me autorët kosovarë në Shqipëri.
Akoma personazhet më të fuqishme, klanet më të fuqishme të Tiranës janë pikërisht këta estetë, këta kritikë që u formuan gjatë realizmit socialist, nuk e them këtë me përçmim, e them duke si konstatim të një fakti, pasishpesh herë këta nuk e kanë pasur mundësinë të riformohen dhe të rinjtë akoma nuk e kanë marr fuqinë për ta ndryshuar këtë realitet të fakteve. Nuk ka akoma njerëz që kanë pasur kohën ta rilexojnë këtë letërsi të Kosovës dhe ta vendosin në vendi që ajo meriton objektivisht.

KultPlus: Ju e quajtët më shumë si neglizhencë mos përfshirjen e letërsisë së Kosovës në Shqipëri, por edhe të mos publikimit të autorëve kosovarë atje, nëse e krahasojmë termin neglizhencë me përçmim, cila do të peshonte më shumë dhe cila ka më shumë të vërtetë?
Klara Buda: Nuk dua ta besoj që ka përçmim.

KultPlus: E thua sepse është deklaratë publike apo mendon me të vërtetë kështu?
Klara Buda: Mendoj që është neglizhencë, që ka ardhur sepse na ka marrë koha përpara dhe ende s’jemi ulur t’i vëmë pikat mbi i. Proceset janë aq të shpejta dhe elitat po çoroditën, nuk dua ta besoj që është përçmim, nuk mund ta them se është përçmim, nuk kam asnjë element, objektiv që të kemi një personalitet shqiptar që ka shkruar me përbuzje për letërsinë e Kosovës. Unë them se kjo vjen nga mosdija, autorët kosovarësepse të mos njohësh autorë si: Anton Pashku, Teki Dervishi tregon në radhë të parë injorancë, por kjo injorancë mbulon edhe letërsinë shqiptare të ndaluar gjatë realizmit socialist.Mund të them që ka një tendencë për ta rregulluar këtë gabim, vetë fakti që çmimi Kadare këtë vit iu dha Musa Ramadanit tregon se ka një shtytje për ta vlerësuar letërsinë e Kosovës, por kjo shtytje është ende e sipërfaqshme, diçka ndoshta është bërë për ta rregulluar një gabim, por ama nuk ka një studim të letërsisë së mirëfilltë me vlera të jashtëzakonshme të prodhuar në Kosovë, që të bëhet nga institucionet shqiptare për ta vlerësuar atë, sepse kjo do të vinte kur kjo letërsi të futej e të studiohej në shkolla.

KultPlus: Ju personalisht keni ardhur me librin “Kosova, Mon Amour”. Nëse do të guxonim të mendonim se ju nuk do të shkonit për të jetuar në Paris dhe do të ngeleshit në Shqipëri, mendoni se do të vinte ky libër, apo mund të mendohet se Parisi është qyteti që bëri që të hapësh sytë për Kosovën?
Klara Buda: Kjo është një shansë që unë kam pasur, jam shumë e lumtur që ma bëni këtë pyetje, sepse tregoni një analizë tuajën shumë të hollë. Unë i shoh zhvillimet në Shqipëri dhe në Kosovë prej distancës shumëvjeçare, kjo ka qenë arsyeja që mbas njëzetë vitesh, në 2009 e kam shkruar një libër për diktaturën në Shqipëri. Pra, unë kam dashur pikërisht të analizoj përmes fiksionit se çfarë ka ndodhur në diktaturë njëzetë- tridhjetë vjet përpara, atëherë kur kam qenë unë studente. Është njësoj sikur të bëj një fotografi të asaj kohe dhe të ia jap brezit të sotëm që ta shikojë Shqipërinë se çfarë ka ndodhur në atë kohë, sepse nuk po ndodhë kjo as në shkollë, nuk po futet as në programet shkollore dhe brezi i ri shqiptar nuk e di se çfarë ka ndodhur njëzetë e shtatë vjet përpara në Shqipëri.

KultPlus: Dhe pikërisht këtë libër ju e promovuat edhe në Prishtinë, në anën tjetër shpesh herë bëhen debate për dallimet mes qytetarëve të Kosovës dhe atyre të Shqipërisë, sidomos kur kemi të bëjmë me dialektin, çfarë qasje keni në këtë drejtim?
Klara Buda: Do duhej të komunikonin sa më shumë kuluturalisht, dhe unë personalisht si autore e kam këtë vizion, unë vij i promovoj librat e mi në Shqipëri dhe Kosovë, dhe do ta bëjë sa të kem frymë.
Unë mendoj që përdorimi i gegnishtes, meqë është gjuha e përdorur në Kosovë është një ndarje që krijon dhe moskuptim, por që krijon në një farë mase për një shtresë të paedukuar përçmim ndaj kosovarëve.
Çfarë ndodhi me vendosjen e standardit në Shqipëri, ishte një periudhë kur na u imponua standarti, dhe unë vetë e kam përjetuar këtë periudhë që kur një njëri që nuk arrinte të fliste standardin për atë kohë ishte i pakulturuar dhe i pamësuar, sepse nuk arrinte të fliste gjuhën e shkollës por fliste gjuhën e dialektit, dhe të gjithë atë që flisnin me aksentin e veriut dhe që flisnin gegnisht, dhe unë vetë në një kohë kur jetoja në Shqipëri, i quaja intelektualisht më pak të formuar, sepse kështu na edukuan që standardi është gjuha shqipe, se njeriu i shkolluar duhet të flas standardin.
Çfarë nuk e dinim ne që ndodhi në diktaturë, ishte fakti se regjimi duke imponuar vetëm standardin, dënoi pa parulla të mëdha, gjithë letërsinë e shkruar në gegnisht, ai dënoi vlerat më të mëdha të letërsisë shqipe dhe automatikisht letërsinë e kosovës, shkruar në gegnisht ePai brezi i ri nuk lexon dot gegnisht, pra nuk e lexon dot këtë vepër ka pengesë gjuhën për ta lexuar letërsinë e shkruar në gegnisht, para standartit,.
Unë personalisht për të lexuar Camajn, për të lexuar “Lahutën e Malsisë” të at Gjergj Fishtës kam harxhuar muaj të tërë. Shqiptarët e Shqipërisë nuk lexojnë dot në gegnisht, nuk e lexojnë dot At’ Gjergj Fishtën, përpos atyre që janë gjuhëtarë që mund të kalojnë në dy dialektet, kjo është pengesa e parë. Në mënyre vizionare elitat do duhej të mendojnë a do të ketë një rikthim prapa, a do të ketë një ripasurim të standardit, nuk po jap ndonjë ide, sepse nuk jam linguiste por shtrohet pyetja çfarë do të ndodhi me standardin?

KultPlus: Dhe pikërisht duke folur për gegnishten dhe standardin, shpesh herë kemi raste kur provojmë të kalojmë në jo origjinalitet, duke u munduar që ti përshtatemi palës tjetër. Si mendon, duhet ta ruajmë origjinalitetin?
Klara Buda: Në radhë të parë më duhet të them që gegnishtja është një gjuhë më muzikore se toskërishtja e cila e ka furnizuar pothuajse tërësisht standardin. Unë kam provuar të shkruaj në gegnisht, por nuk mund të bëhesh diletante kur nuk ka një standard të shkrimit të gegnishtes. Kam përshtypjen se një gjë shumë e rëndësishme duhet të jetë krijimi i standardit të gegnishtes, të mos ketë vetëm një standard dhe mandej koha do ta tregoj.
Gjithmonë i kam kritikuar disa emisione në disa televizione shqiptare të cilat tallen me të folmen e Kosovës, pra çdo nate njerëzit shohin televizion se si bëhet humor me atë se si flasin kosovarët.
Nuk mund të imponohet në Kosovë standardi si u imponua në Shqipëri, e them këtë, sepse dënohet letërsia e shkruar në gegnisht, në radhë të parë dënohet një pjesë e jashtëzakonshme, e fuqishme e letërsisë shqipe që është baza që vërteton se ne kemi letërsi dhe komb, sepse një pjesë e mire e letërsisë në fillesat e saj është shkruar në gegnisht, nuk mundet që letërsia të filloj me standardin, sepse në qoftë se ne nuk e lexojmë më dot atë letërsi të krijuar para tij, atëherë ajo letërsi nuk do të ekzistojë. Është një fushë ku elitat do duhej të punojnë me përgjegjësi shumë të madhe.

KultPlus: Kemi elitë?
Klara Buda: Kemi elita, por elitat po denigrohen, zëri i tyre nuk po dëgjohet. Politizimi i jetës kulturore po bën që politikanët të jenë ata zëdhënësit tanë në të gjitha fushat, kjo është për të ardhur keq, sigurisht që ne kemi elitat tona si çdo komb, duhet që institucionet e Shqipërisë dhe të Kosovës të krijojnë këto grupet e studimit për fushat e ndryshme të kulturës, shkencës dhe të artit. Duhet të ketë një dëshirë, një vullnet politik për të krijuar bërthama që do të studionin zhvillimin e kulturës shqiptare në Shqipëri dhe në Kosovë, të mos i lihet kjo rastësisë, të ketë studime të centralizuara, në kuptimin jo të detyruara por që shteti ta promovojë studimin e zhvillimit të kulturave tona.

KultPlus: Librin që e keni prezantuar tani edhe në Panairin e Librit në Frankfurt, është një libër që ka për titull “Kosova, Mon Amour”. Shumë herë autorët luftojnë në gjetjen e një titullit, sa në shpirt ke këtë dashuri për Kosovën, apo një titull i tillë i është dashur këtij libri?
Klara Buda: Titulli është shprehje e gjithë librit dhe libri nuk është vetëm për Kosovën, libri është një përmbledhje, një përzgjedhje e artikujve e për Kosovën, por edhe për totalitarizmin dhe për letërsinë, ndaj dhe ju që e keni ditur përmbajtjen mi bëni këto pyetje edhe për fushën e letërsisë.
Të gjithë autorët tanë të përgjegjshëm në historinë e shkrimit shqip, e kanë trajtuar Kosovën si pjesë të rëndësishme të Shqipërisë, të mos harrojmë që ngjarje të mëdha të historisë kombëtare kanë ndodhur në territorin e Kosovës. Sot, dikush që është i ndërgjegjshëm për të ardhmen e kombit shqiptar, ai i kthen sytë patjetër kah Kosova, ai frymëzohet nga autorët e mëdhenj të letërsisë shqipe të cilët të gjithë kanë shkruar për Kosovën. Personalisht e kam thënë në libër, është fakt që kjo distancë 27 vjeçare që unë kam nga Shqipëria dhe që kam evoluar në perëndim më ka bërë që ta shoh me një sy analitik zhvillimin e Shqipërisë dhe të Kosovës, nga ana intelektuale shpesh herë në këtë stad ku kam arritur, ndihem më e afërt me intelektualet shqiptarë të Kosovës se sa më intelektualet shqiptarë të Shqipërisë, sepse Kosova duke u ndodhur fizikisht në ish-Jugosllavinë e madhe, që duam apo s’duam ta pranojmë, realiteti me shumë republika, madje edhe njerëzit që nuk shkonin në universitet, ata shkonin e bënin ushtrinë në Kroaci, në Slloveni ka bërë që shqiptari i Kosovës të jetë më mendjehapur, sepse kishte një shtet më të madh. Dihet, nuk është diçka e re që po e them unë se Jugosllavia e Titos ka qenë shumë më pak hermetike se sa Shqipëria e Enver Hoxhes, dhe kjo ka ndikuar në mendjehapjen e kosovarit në përgjithësi dhe të intelektualit kosovar në vecanti, megjithese ky shtet ishte diskriminues kundrejt shqiptareve.
Ky vizioni që unë personalisht e kam, ka krijuar një lidhje personale më të madhe qoftë timen si individ me njerëz prej Kosovës, çfarë më ka ndodhur në vitet e 90-ta në Paris, pjesa më e madhe e njerëzve, sigurisht nuk mund t’i përgjithësoj, sepse kam miq shumë të mirë nga Shqipëria që janë mendjehapur dhe që nuk futen në këtë kategorizim që po e bëj, por një pjesë e madhe e tyre duke qenë njerëz që vinin nga klasa në pushtet në Shqipëri kishin njëfarë indoktrinimi, pra nuk ishin aq mendjeahapur sa ishin shqiptarët e Kosovës.
Por çfarë ju them unë atyre intelektualëve të Tiranës që mund të tregohen diskriminues sot kundrejt kosovarëve, ju them se për një parisien, edhe kosovari edhe tiransi janë po aq provincialë. Pra, këtë lloj përçmimi ose neglizhimi që po ndodh midis Kosovës dhe Shqipërisë, mos të harrojmë që në krahasim me një vend të zhvilluar europian, në ketê rast moraa shëmbullin e parisienëve, pra për ta nejemi të gjithë provincialë, nda këto gjëra këtu duhet t’i relativizojmë.
Shpesh e shoh edhe në Kosovë, sepse çdo vend ka të mirat dhe të këqijat e veta, po flas me admirimin për intelektualët e Kosovës që i kam njohur në Paris dhe kanë qenë mendjehapur. Po shoh edhe një trend këtu në Kosovë, se për shembull ata që vijnë nga klasa intelektuale kosovare po përçmojnë ata që vijnë nga fshati e kanë vajtur dhe kanë evoluar në perëndim, pra këto mentalitete për mua janë shumë qesharake.
Për tu rikthyer tek pyetja juaj, “Kosova, mon amour” është një paralale që e kam bërë me një libër të Marguerite Duras që është një autore shumë e njohur, e letërsisë francez e cila e ka shkruar një libër që quhet “Hiroshima, mon amour” dhe kur një francez e shikon këtë titull, ai menjëherë e bën paralelen, është një dhimbje që krijohet, është një lidhje e dhimbjes, pra nuk është në kuptimin që do ta përkthenim fjalë për fjalë që kam një dashuri të madhe vetëm, por kam një dashuri me dhimbje, me brengë dhe me plagë. Kjo do të thotë “Kosova, mon amour”.

KultPlus: Ju keni dhënë një kontribut të madh për Kosovën në Paris, përmes punës suaj në radio, dhe libri ka copëza për krejt këtë kontribut, personalisht e prekët Kosovën para bombardimeve, apo pas tyre?
Klara Buda: Në Shqipëri e kam njohur aq sa futej në Shqipëri deri në vitet e nëntëdhjeta, fati im ishte që në shtator të vitit nëntëdhjetë unë frymova dhe punova në Paris. Në vitin nëntëdhjetë e tre, kur kam qenë student në Sorbone është hapur emisioni i parë në gjuhën shqipe në Francë, dhe duke qenë gzetre çdo ditë në një emision në gjuhën shqipe që transmetohej nga Parisi për Kosovën, kam qenë e detyruar edhe për anën profesionale që të mësoj se çfarë po ndodh në Kosovë.
Pastaj unë kam qenë përherë e kyçur në aktivitetet e komunitetit të Kosovës, dhe aty ka ardhur dhjetëra herë presidenti I ndjereë Rugova, i shoqëruar nga stafi i LDK-së, sikurse edhe personalitete të shumta që punonin së bashku me Rugoven. Dhe në vitin 1995 unë kam ardhur në kufi me Kosovën në përbërje të shtypit të huaj për një vizitë në Maqedoni, në Shqipëri dhe në Kosovë, por jo edhe brenda Kosovës, pasi që nuk më dhanë vizën. Pra, unë nuk e kam vizituar asnjëherë Kosovën para bombardimeve të NATO-s. Mirëpo, duke punuar në radio në gjuhën shqipe, përgjatë tre muajve të bombardimeve, e them disa herë që e kam zbuluar Kosovën përmes bombardimeve.
“Kosova, mon Amour”, është pjesë e atdheut e që e kam zbuluar përmes bombardimeve dhe kjo më ka krijuar një relacion emocional më të madh se ai që kam pasur me Shqipërinë. Duke qenë e persekutuar në Shqipëri, mua atdheu im në një farë mënyrë, familjen time dhe mua, më ka denigruar në një farë mase.
Sigurisht që sot unë nuk kam ndonjë gjë kundër atdheut tim, sepse ajo ishte një kastë që dënoi një pjesë të madhe të shqiptarëve dhe jam e ndërgjegjëshme se nuk më vinte kjo e keqe nga atdheu im por nga kasta në pushtet. por zbulimi i kosovës nëpërmjet bombardimeve, ka krijuar lidhjen time të vecantë me këtë vend.

KultPlus: Dhe nga personalitetet e Kosovës, që tregon një dashuri shumë të madhe, është një person që shihet ta keni vlerësuar shumë. Bëhet fjalë për Ibrahim Rugovën, si e njohët Rugovën?
Klara Buda: Rugova nuk është vetëm rezultat i një edukimi perëndimor. Rugova ka pasur edhe një fat të madh që të jetë afër që me një nga filozofët më mendjendritur francez, që është Roland Barthes. Kjo ka ndodhur me Rugovën, duke e pasur këtë filozof udhërrëfyes, ka bërë që Rugova të ecte më shpejtë se të ecte çdo njëri tjetër. Ka qenë një lidhje dhe një rastësi, sepse jo të gjithë njerëzit kanë studiuar me Roland Barthesin, edhe pse ka dhe filozofë të tjerë francezë të periudhës së Roland Barthesit, por që nuk kanë qenë botërisht kaq të vlerësuar si filozofi francez. E dyta është historia personale e Rugovës, të cilit edhe babën edhe gjyshin ia kanë vrarë serbët, është rritur në një çerdhe patriotike të luftëtarëve të lirisë të cilët janë vrarë dhe është si të thuash shprehje e mençurisë shqiptare për mbijetesë. Pra nëna dhe gjyshja e tij e panë se serbët janë aq të fortë dhe menduan se çfarë do të ndodh nëse ky fëmijë do të edukohet me vrullin luftarak shqiptar kundër serbëve, dhe ky do të vritej si të tjerët. Thjeshtë për të mbijetuar, këto e mësuan këtë njeri që të jetë i butë, më tepër të anoj kah zgjuarsia që të gjej rrugën e mbijetesës se sa të dali me pushkë. Ky është Rugova për mendimin tim.

KultPlus: Që po i bie që Rugovën fillimisht e mësuan femrat e familjes Rugova, para filozofit francez…?
Klara Buda: Para filozofit francez e edukuan femrat e familjes Rugova, dhe them që është kjo mençuria e këtij kombi që i mëson liderët e vet të mbijetojnë, sepse nëse tek shqiptarët nuk do të kishte ndodhur rezistenca paqësore, masakra më e madhe do të ndodhte me ne shqiptarët. Pra shqiptarët do të zhdukeshin të parët, pa marrë vesh bota se çfarë po ndodhte, sepse kur ndodhën konfliktet me republikat e tjera kishin një vizibilitet më të madh, sepse ishin republika. Kjo për mua është mençuria popullore shqiptare që kombi shqiptar të mbijetoj ku u kanalizua në personalitetin e Rugovës, pra në kohën kur shqiptarët bënin rezistencën paqësore, rrinin urtë, kurseheshin vrasjet, republikat e tjera filluan luftën me Serbinë.
Mos të harrojmë që Rugova ka qenë shumë këmbëngulës, atë që shpesh njerëzit e injorojnë është fakti që Rugova ka kërkuar Pavarësinë e Kosovës shumë herë, më përpara se të gjithë të tjerët, dhe deri në fund, sado i mirësjellshëm, sado që ka qenë për gjuhën e dialogun, në çdo vend ka kërkuar pavarësinë e vendit të tij.
Më kujtohet, më tingëllon në vesh kur e ka pritur presidenti Jacques Chirac, para shumë gazetarëve të huaj, pjesë ku isha edhe unë, ai edhe në gjuhën shqipe dhe atë franceze ka kërkuar Pavarësinë e Kosovës.
Pra, ai ka qenë i butë por këmbëngulës, këmbëngulës për të drejtat e popullit të Kosovës. Kurse sot, në dialogun që ka hapur Evropa, Kosovë- Serbi nuk duhet sot që politikanët tanë për të qenë të mirësjellshëm të jenë edhe tolerant me temat e rendësishme për Kosovën, që Rugova nuk do t’i kishte toleruar kurrë.