Pas arratisjes nga shtypja sovjetike, shkrimtarja hungareze Ágota Kristóf (1935–2011) ndërtoi një letërsi të ndikuar thellë nga zhvendosja dhe mallimi.

Në memoirin e saj të shkurtër por të thellë, “The Illiterate”, Kristóf përshkruan arratisjen nga Hungaria pas shtypjes brutale të kryengritjes së vitit 1956, dhe jetën si refugjate. Edhe pse mbërritja në Zvicër, bashkë me burrin dhe vajzën e vogël, i siguronte fizikun, ajo e kishte humbur atdheun, historinë, gjuhën amtare dhe, që nga momenti i kalimit të kufirit, dukshëm çdo mundësi për të qenë një autore e botuar. Për pesë vitet e para punoi heshtur në një fabrikë, duke mësuar me durim frëngjishten, jo si gjuhë e huaj, por si armë rrugëzgjidhjeje për brendësinë e saj shkrimore.

Mekanizmat e brendshëm të një autori ekzofonik, një që shkruan në një gjuhë të huaj, kanë ushqyer imagjinatën letrare për një kohë të gjatë. Që në fillimet e shekullit XX, Joseph Conrad, polakoje│anglishtfolës, hoqi çdo dyshim për mënyrën se si mund të shkruhet brilant në gjuhë të huaj. Vladimir Nabokov, që migroi nga Rusia në SHBA në vitet ’40 për të shkruar në anglisht, trajtoi këtë proces me një hijeshi ndërkombëtare, ndërsa Samuel Beckett, që në mënyrë të vetëdijshme uli dorë nga anglishtja irlandeze për frëngjishten, për shkak të “nevojës për të qenë në disavantazh”, e bindi publikun se ky është një instrument modernist me fuqi të vërtetë. Sidoqoftë, pavarësisht brezave të shkrimtarëve ekzofonikë, nga Sholem Aleichem dhe Anaïs Nin te Chinua Achebe dhe Jhumpa Lahiri, pyetja e pashmangshme mbetet: a humbet diçka nga shpirti në hendekun mes gjuhës natyrore dhe asaj të huaj?

Zgjedhja është thelbësore, dhe qartë shihet që, megjithëse mësimi i frëngjishtes e liroi Kristóf nga heshtja, ajo iu duk se ishte futur për brenda një kafaze më të gjerë, ku proza që rezultonte ishte ndoshta e dëmtuar në substancë. Ajo e shkroi me frëngjishten, “gjuhën armike” që nuk e zotëronte kurrë plotësisht, udhëzuesinë e njohur si triologjia Notebook, por plaga e humbjes së atdheut linguistik nuk u shërua kurrë, dhe përvoja e ekzilit, brenda dhe jashtë, mbeti e pandashme.

Kjo humbje reflektohet gjithkund në koleksionin e saj të ri I Don’t Care, me tregime të përkthyera nga Chris Andrews. Ai ruan me kujdes regjistrat e ndryshëm të zonjave që, të bllokuara mes së shkuarës dhe një atdheu që iu gëlltiti, nuk arrijnë as të ikin plotësisht, as të kthehen një herë të fundit. Kristóf nuk largohet nga errësira e natyrës njerëzore, ashtu si papërpunueshmëria e binjakëve në Notebook, që përpiqet të mbijetojë mbi trupat e të tjerëve gjatë një lufte evropiane të panjohur, dhe që shtrihet si një temë vazhdimisht e pranishme edhe këtu. Brutaliteti i saj paraqitet padrejtësisht: nëse ajo nuk mburret për personazhet e saj, pse t’i mëshirojë lexuesit? Por, si Milan Kundera, edhe Kristóf është larg sentimentaleve: dështimet dhe konfuzionet e tyre prezantohen me një neveri të bukur për sentimentalitetin.

Në tregimin “The Writer”, Kristóf përballet me pompozitetin e atyre që, pa u munduar të gjejnë zërin e tyre, janë ende të bindur për talentin e fshehtë letrar:

“Ndihem, ndiej se jam një shkrimtar i madh, por asnjë subjekt nuk është aq i madh, aq i interesantë për talentin që kam.”

Ndërsa kjo mund të jetë përcaktuese për shpërfilljen e saj, Kristóf lejon t’i tresë brenda vetes “Të vetmin, heshtjen dhe boshllëkun, këtë trio të tmerrshme” që derdhet mbi aspirantët letrarë, për të zgjuar lidhjen e tyre me pafundësinë dhe për të zhveshur zërin që fliste dyshimet e thella. Por me distancën e saj karakteristike, e lë atë në makthin nga të cilit asnjë shkrimtar i mirë nuk mund të zgjohet: transmetimi i brendshëm i zërit të dyshimit.

Ndër të kundërtat, edhe pse ka elemente të The Unbearable Lightness of Being të Kundera-s, “The House” trajton peshën e ekzilit, dhe sesi vetë përpjekja për të kthyer nuk e lehtëson atë. Një djalë i vogël, që zhvendoset thjesht sepse prindërit duan një shtëpi më të madhe e më të bukur, ndodh të ndahet në dysh dhe të kalojë jetën duke malluar shtëpinë e humbur. Ai kthehet rregullisht, por kur gjen një person tjetër aty, ndjehet i tradhtuar dhe kalon detin për t’iu shmangur. Tani i rritur në qytet, krenar për udhëtimin e gjatë që ka bërë, nxit një arkitekt të rindërtojë shtëpinë me veranda të njohur, por dëshira e tij nuk mashtrohet, dhe rekonstrukti nuk e kap ndjenjën e origjinalit. Në pleqëri, kthehet dhe gjen një djalë që luan në verandë. Pyet se çfarë sheh në hënë; ai përgjigjet që po shikon të ardhmen. Burri i moshuar pranon se nga atje vjen ai vetë dhe se gjithçka ai përmban është “fusha të vdekura dhe baltë”. Papritmas duke njohur vetveten e ardhshme, djali qan, dhe burri i moshuar i sugjeron se ndoshta është pikërisht sepse ai iku që të ardhmen e ndjen kaq dërrmuese. I sigurt, djali deklaron se nuk do të largohet kurrë, ndërsa burri i moshuar buzëqesh te veranda, duke vdekur dhe duke shikuar qiellin.

Në “The Streets”, një person i rritur mes rrugëve të qytetit të tij brenda nostalgjisë dhe ndjenjës për vendlindjen, e braktis urën e jetës së mundësive për dashurinë për shtëpinë e parë, duke u bërë mësues muzike aty. Dashuria e tij nuk shpërndahet veçanërisht: pas vdekjes, fantazma e tij detyrohet “të kthehet vit pas viti, për përjetësi, dhe të ndjekë rrugët që dikur i frikësohej se nuk i kishte dashur mjaftueshëm.” Kota ndjesia e qytetit, për fëmijët ata, “nuk kishte fare rëndësi nëse ai ishte gjallë apo i vdekur.”

Koleksioni mbushet me kambanë të tërbuara të satirës dhe dhimbjes: nga shërbëtorët e imponuar nga një “feminist mashkullor” i vetëlëvduar (“The Invitation”) e deri te paaftësia për të shmangur natyrën tonë të brendshme (“Wrong Numbers”), ekzili nga realiteti (“A Northbound Train”) dhe lufta pa shpresë me indiferencën e përparimit (“The Countryside”) ku njeri zhvendoset për një jetë më të mirë, por përfundon me një autostradë dhe një incenerator buzë shtëpisë, ndërsa një zonë me trafik të reduktuar formohet në qytet. Ajo që i bashkon të gjitha është bindja, sipas rrëfyesit vrasës në “The Big Wheel”, se “e vetmja gjë që mund të të tremb dhe të të lëndojë është jeta, dhe ti e njeh jetën mirë tashmë.”/theobserver/KultPlus.com