Nga Albert Vataj

Në kalendarin historik të shqiptarëve në mërgim, ka data që nuk janë thjesht ngjarje, por kryqëzime të fatit me qëllimin. 10 maji i vitit 1906, dita kur Fan S. Noli mbërriti në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, është një prej tyre. Jo si një emigrant i zakonshëm, por si një mendje e brumosur me ideal dhe një shpirt që kërkonte hapësirë për të ndriçuar kombin, ardhja e tij do të shënjonte fillimin e një kapitulli të ri për kauzën shqiptare jashtë atdheut — në zemër të botës së lirë, në prag të një shekulli të trazuar dhe vendimtar për fatet e kombit.

Mbërritja e Fan S. Noli më 10 maj 1906 në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, përbën një pikë kthese në historinë e çështjes shqiptare jashtë atdheut. Ky moment shënon fillimin e një epoke të re në veprimtarinë kombëtare shqiptare në mërgatë, ku Noli do të shndërrohej në një prej figurave më përfaqësuese dhe frymëzuese të rilindjes politike, kulturore dhe shpirtërore të shqiptarëve në diasporë.

Kur arriti në SHBA në vitin 1906, Noli ishte ende i ri, por me një shpirt të formuar nga leximi, ideali, kultura dhe nevoja për të ndërtuar një Shqipëri të lirë, të qytetëruar dhe të emancipuar. Vendosja e tij në Boston, që do të bëhej më vonë qendra e diasporës shqiptare në Amerikë, krijoi bazën për një aktivitet të shumëanshëm që ndërthurte diplomacinë, letërsinë, publicistikën, fenë dhe politikën kombëtare.

Një nga aktet më të rëndësishme të Nolit në SHBA ishte themeli i Kishës Ortodokse Shqiptare Autonome, me meshë në gjuhën shqipe, për herë të parë, më 1908 në Boston. Ai u shugurua prift në maj të po atij viti në Kishën Ortodokse Ruse në New York. Ky akt nuk ishte vetëm fetar – ishte thellësisht kombëtar: një përpjekje për t’i dhënë shqiptarëve një identitet shpirtëror kombëtar dhe për t’i shkëputur nga ndikimet greke që, përmes kishës, ushtronin presion për asimilim.

Në vitin 1909, Noli u bë një nga bashkëthemeluesit e gazetës “Dielli”, që shumë shpejt u shndërrua në tribunën më të rëndësishme të shqiptarëve në emigracion dhe zëri më i fuqishëm i çështjes shqiptare në botën anglishtfolëse. Përmes saj, ai edukoi, mobilizoi dhe frymëzoi diasporën shqiptare, duke e lidhur me zhvillimet e atdheut.

Noli nuk e shihte veprimtarinë në SHBA si një qëndrim të përkohshëm. Ai e kuptonte rolin strategjik të mërgatës në luftën për pavarësinë e Shqipërisë. Ai loboi për të fituar mbështetjen e qarqeve amerikane për çështjen shqiptare, ndërsa në vitin 1913 mori pjesë në Kongresin e shqiptarëve të Amerikës në Boston që mbështeti qeverinë e Ismail Qemalit.

Paralelisht me veprimtarinë politike dhe fetare, Noli kultivoi edhe një veprimtari letrare të thellë e të pasur: përktheu Shekspirin, Servantesin, Ibsenin dhe shumë klasikë të tjerë, duke ndihmuar në pasurimin dhe formimin e shqipes letrare. Ai e quante veten “shërbëtor i dy zotërinjve: kombit dhe gjuhës”.

10 maji i vitit 1906 është shumë më tepër se një datë udhëtimi. Është dita kur vizioni, mendja dhe shpirti i Fan Nolit u vendosën në shërbim të çështjes shqiptare nga një tjetër kontinent – Amerika, që për të do të bëhej tokë e misionit dhe altari i përkushtimit kombëtar.

Mbërritja e Fan Nolit në SHBA nuk ishte thjesht një zbarkim në një port të ri, por një akt themeltar në historinë moderne të shqiptarëve në diasporë. Ajo hapi rrugën për një veprimtari të pashembullt atdhetare që do të ndërthurej me mendimin filozofik, emancipimin fetar, përkthimin letrar dhe diplomacinë politike. 10 maji 1906 nuk është vetëm një kujtesë historike — është një moment zgjimi kombëtar, kur një njeri u bë zë, penë dhe udhërrëfyes i një populli që kërkonte vendin e tij në histori, duke ndërtuar prej dhembjes së mërgimit një urë që lidhi Shqipërinë me botën.