“Dasma shkodrane” 1924, vaj mbi kanavacë, 94,5×133,5 cm
“Dasma shkodrane” është jo vetëm një emblemë e galerisë së piktorit, Kolë Idromeno, kjo tablo është ajo puhizë e tamëlt e këndimit të vlerave përfaqësuese të Shkodrës. Përmes kësaj tabloje Idromeno piktor, por po kaq i famshëm edhe si fotograf, skenograf, arkitekt, skulptor dhe muzikant, i gjithëshkëlqyeshmi i spovave arriti të përcjellë përmes kësaj pikture një etapë sa gazmimi aq dhe përfaqësimi të kryeqendrës shqiptare, në ç’farë më vezullimshmëm se sa në atë të dasmës, këtij solemniteti, të cilit ju dha gjithë ajo madhështi, gjithë ai ceremonialitet, gjithë ai sharm dhe finesë që Shkodra e mëkoi ndër qindravjeçarë për ta trashëguar në vitet që do të vinin si një kreshtë e lartë e qytetërimit. Për veprën e artit antropologjisti amerikan Clifford James Geertz (1926-2006) shkruan se është një mekanizëm i zhvilluar për të përcaktuar marrëdhëniet shoqërore, për të mbështetur rregullat dhe për të forcuar vlerat shoqërore. Sipas tij, kur studiojmë një formë të artit, ne eksplorojmë një ndjeshmëri, e cila në thelb është një formacion kolektiv, pasi themelet e një formacioni të tillë janë aq të gjëra e aq të thella sa është qënësia shoqërore. Ndjeshmërinë jo vetëm të piktorit, po të një bashkësie të tërë ne mund ta eksplorojmë duke admiruar tablonë ‘Dasma shkodrane’. Nga ajo tablo mësojmë si vepronin rregullat në bashkësinë katolike të qytetit të Shkodrës, marrëdhëniet ekonomike e shoqërore midis fiseve, familjeve, gjinive, shtresave të popullsisë së asaj kohe. Sot ne nuk shohim në tablo atë që shihnin bashkëkohësit e Idromenos, as atë që vetë Idromeno paraqiste në tablonë e tij. Kur admironin një ceremoni dasme, e cila ishte e lidhur me mënyrën e tyre të jetesës, me marrëdhëniet gjinore, me formën e komunikimit midis fiseve, me qëndrimin ndaj vajzës, ndaj djalit, ndaj familjes, ndaj veshjes, emocionet e asaj kohe ishin të ndryshme nga ato që provojmë ne sot. / KultPlus.com
Ka shumë mënyra për të shprehur dashurinë dhe po aq për ta kuptuar, se rreth teje tashmë është krijuar një realitet galaktik. Për ta kuptuar se tashmë, ju, ju jeni një proces transformimi, një hap në hovin e shtytjes së pafundësisë drejt të tjerë thellësive, matshmërinë e së cilës mund ta arrij vetëm një gjendje, një shikim, një prekje, një puthje, një kopulim, një… rikrijim brenda një shkrepëtime.
Duke thënë “unë të dua” është një prej atyre mënyrave se si ne gostitim atë çfarë brenda nesh është përfshirë në një stuhi.
Ndoshta duke e thënë dhe rithënë: “unë të dua”, gjithçka rreth dhe brenda nesh nuk mund të perceptojë dhe të rrok tjetër frymë në kapërthimin e etjes për t’iu dorëzuar një vullneti që e josh duke e përfshirë në një akt kremtimi, të denjë për besim.
Poetët kanë kënduar lavde dhe thurur kushtime krijuese për dashurinë. Pena dhe shpirti i tyre kanë mbrujtur mendime të shprehura përmes një solemniteti dehës fjalësh dhe frazash, muzikaliteti dhe ritmi, të tilla sa kanë arritur të trokasin fuqishëm në portat e ndjenjave, dhe duke i hapur ato, u kanë afruar atë çfarë vetëm një idil dashurie, i stolisur me yje e me ngjyra, me aroma e trajta, aq… sa të frymëzojnë breza të tërë.
Dashuria, i gjithë ai manifestim marramendës dhe ajo lojë dalldisëse fryme, ajri e shkrepëtima shikimesh, ka mbetur e brishtë dhe marrosëse, joshëse dhe adhuruese, e ëmbël dhe mahnitëse, si atëherë edhe sot.
Ne dashurojmë njësoj, sepse ndjejmë njësoj, edhe pse jeta cilësisht ka ndryshuar në fondament, edhe pse ne shihemi njëri me tjetrin disi ndryshe, kuptojmë njëri-tjetrin krejt tjetërsi. Por në të themeltën e përjetimit të dashurisë, ne kemi mbetur aq naiv dhe fëminor, lajkatar dhe të ndrojtur, të shkujdesur dhe të lajthitur, zjarrmëtar dhe drithërues, të tillë, të dashuruar.
Koha megjithë stuhitë e kijametshme, me të cilën ka bartur ndryshesa dhe zhvendosje, kataklizmo e përtëritje, shfarosje dhe riardhje transformuese, nuk ka mundur t’i heqi asnjë ashk të vetme pemës së dashurisë, frutave të saja që ndalimi i bën më të andshme dhe shijimi i bën më tunduese.
Ajo ka mbetur e tillë, e dlirë dhe e pastër, hojnore në drejtësinë e mosnënshtrimit të një vullneti të epërm. Ka mbetur e tillë kureshtare dhe e dhimbshme, lojcake dhe përfshirëse, adhuruese dhe magjepsëse, ka mbetur… me e fort se çdo besim që ka ardhur e fashitur në nevojën e njeriut për një pikëmbështetje.
Dashuria, ajo e kahershmja dhe e tashmja, di të jetë e bukur dhe trishtuese, e ëmbël dhe majahoshe, delikate dhe rikrijuese, ajo… i shemb të gjitha botët dhe i rizgjon nga gërmadhat e veta, si nga një hukamë, si nga një përplasje, si nga një shkrepëtim e dritshme, që vërshon në limfën e saj si llava në damarët e tokës. Pluskon në gjithçka dhe çdo gjë jetuese, pulson në ritmin e saj. Gjendet në të gjitha trajtat dhe gjendjet, pjesëmerr në të gjitha aktet alkimike, për të ribërë vetveten në atë formë që dëshirimi e thërret përmes çdo vlimi gjaku, gurrimi lëngjesh e stuhije fijezash të holla përçuese të energjisë së universit në dimensionin e një vezullimi.
Kjo është dashuria, ajo që na ka mësuar më mirë se ligjësitë e kënaqësisë, ato të dhimbjes. Portave të rënda të saj zvargen trokitje zemrash që thuhen, e shpirtrash që kaplohen nga makthi, e… pragjeve zvarrit hijet që i mikson me frymën e sendërgjon gjendjen, çastin, atë që kur guxojmë t’i bëjmë ndjenjat tona si rrugëkalim dhe dëshirën tonë si theror e kësaj shtërngate, që thërret nga qielli të gjithë zemërartat e anijeve të mbetura pa brigje.
Dashuria, ç’nuk është në një zemër e ç’mund të jetë në një shpirt, çmos është në një kurm që përpëlitet drojet dhe padurimit, për tu derdhur në vërshimin e saj, si në një gufim llave nga shtërzimi i kushtrimeve të botëve të mbetura, varr dhe prehër i botëve që i shklasiM përsipër.
Ti… zgjedh vet se ç’do të jesh në këtë gosti zjarri; tym, flakë, prush, apo… hiri i rikrijimit të botës në një çast, në një ngjizje, në një përjetësi që shndërrohet e nënshtrohet çdo pasioni, si dashurisë. / KultPlus.com
Sot 193 vite më parë u lind Lev Tolstoi, një prej penave më të vetvetishme dhe vetëtimshme të shpirtit rus, kremtja më e hyjshme estetike e një botkuptimi dhe gjëneze nga më të njimendtat që gatoi njerëzimi.
Një pjesë vitale, e dengur dhe e dehur nga hapësira e një lirie që formësohej mbi qiellin e tij, qiell i cili thyhet sapo ai kërkoi ta mbushte me fluturim, erdhi në jetë 193 vite më prë, më 9 gusht 1828 vite më parë Lev Tolstoi.
Jeta dhe vepra e shkrimtarit të madh të “Ana Karenina”, “Lufta dhe Paqja”, dhe një galerie të pamatë romanesh e qëmtesash letrare, nuk copëzohen nga gjithçka që e gjurmoi deri sot e përgjithmonë, lavdia dhe misteri, filozofia dhe kumti i një shpirti të madh dhe një zemër që kungonte liri. Një zot në zotërimin e tij mental dhe fizik. Një shenjtor që u përndoq nga ferri, nga demonët e asaj realeje, me të cilën u kacafyt deri në dekikun e mbram. Luftoi, u përlesh, u kacafyt, nuk u nënshtrua kurrnjiherë. Në kryeradhën e përballjes vendosi një qëndres kumtuese. Deri në çastin e fundmë, i tillë, kryenaltë dhe i vendosur. Cingëritëse dhe kushtrues ishte zëri tij, jo dhe aq prej yshtjes së një ateisti se sa njeriu mishi dhe ndjenjash, mendimi dhe qëmtimi, zemërate dhe shtërngimi.
Kungimi shpirtëror i papajtueshmërisë me çka ai e pa si heretike, u hodh si balsam mbi plagën e lirisë që sëmbonte, duke marrë krahët e zemrës së tij gjëmuese dhe duke u formëzuar: “Bota bëri çka dëshiroi, i lejoi kishës ta shpjegojë rëndësinë dhe synimin e jetës. Bota vendosi jetën krejtësisht të kundërt me mësimet e Krishtit, kurse kisha studioi veprat e shkruara me të cilat e la popullin të jetojë në kundërshti me ligjin e Krishtit, të jetojë sipas vullnetit të tij. Rezultati ishte se bota filloi të jetojë jetën më të keqe se në jetën pagane, kurse kisha jo vetëm që këtë e arsyetonte, por edhe e miratonte duke folur se kjo është në pajtim me mësimin e Krishtit …”.
Ikja, ashti si behja 193 vite më parë, përnjimend edhe si vepra dhe gjithçka tjetër e korpusit të tij human dhe letrar, shkrepën si vetëtim në kaltërsinë e pare dhe panoramimin që ai i mëtoi botës me kahjen e ndryshtë të vështrimit. Erdhi si një i krishter i devotshëm, dhe iku si një “murg” heretik. Lev Nikollajeviç Tolstoj, dha kontribut të madh letërsisë dhe historisë ruse. Pikëpamjet e tij filozofike, shqyrtimet në të cilat ai ka prezantuar idetë mbi Zotin, shpirtin, dijen, dashurinë dhe shumë pikëvështrime të tjera, mbetën të pavdekshme./KultPlus.com
U gjindëm nji ditë të dy njaq ngat, njaq sa fryma m’frymonte në frymën e saj, njaq sa syt, shkreptinin n’detin e dhanun tallaz, ishim njaq ngat, sa me mujt me e ndigjue shkulmin e kurmit mishit qi epshëm i kridhej në zjarm.
N’kyt tërbim e trazim gjimueshëm n’zemër e gjak, hutimi, ngurimi e cytje me ngulm, u epëm pa ja da t’anshmeve dëshirime, syt, syt prekën tue u dridh tulin e hepuem t’buzëve, buzëve qi epshi i kuqlonte, me adh, tue i kall.
U epëm n’kyt çast pror, si pend sfinksi, nderej mbi prush, dhe… ngulmueshëm e rrëmbeva kryet e saj, qafën qi i’u kput, mbi mua u prarua si nji han, gishtat i’a ngërtheva rrëmbyeshëm mbi floknajë, t’mijat buzë i’a ngjesha ngulmueshëm mbi buzët e saj.
I’a nduka me zjarm e afsh t’lumet buzë, shpuzë, t’amlat buzë, qi njaq fort andës po mi hidhnin prush, dhe t’mija buzë kafshonte ajo me huj, u puthëm, u puthëm hujshëm e mujshëm… s’di se sa.
Pambarim i’u dhamë atij ngazëllimi epshi, n’hy blatue njaq, sa edhe tash… n’buzt e mia e ndjej zjarmin e buzëve t’saj, përskuqjes s’hepueme qi struket e djeg, nën hinin e atij çasti që e kallën ato puthje, ai purtek.
Ndalëm s’di se kur njat turr me huj e újë, tue lan, sa shumë eshkë e etje në buzë, e harruem me u pa në sy t’përshkënditur Vezuv, heshtëm, ndonji fjal s’xumë mes vedi me than, me buzët e shkrumuna, n’zjarmin e epjes s’mbram.
Ndërmendem se munda me than vetëm një fjalë, kurrnji ma shumë jo, vetëm nji… m’fal! Atëditë e sot tue kafshu n’buzt e mija puthjen e saj hala ndihem i xanun n’faj./KultPlus.com
Bota e artit njeh shumë raste kur shpura e hakërruar e zemëratës puritane ka djegur me zjare e përndjekur me anatemë kryevepra dhe dishepuj. Bota krejt është ngjethur para këtyre gardianëve të moralit, por artistët kanë treguar me vepër dhe aktin sublim të krijimit t’i bëjnë ballë kësaj stuhie rrapëllitëse, një prej tyre ishte edhe Sharl Bodler. Kryevepra e tij, “Lulet e së Keqes” u çua në bankën e të akuzuarve dhe u ndëshkua. Dënimi për përdorim fjalori të turpshëm si edhe fyerje të moralit publik i shkaktoi vëllimit poetik “Lulet e së Keqes” dhe autorit ë saj Sharl Bodler një goditje anatemuese.
Poeti Arthur Rimbaud thoshte për Bodlerin se “… ai qe vetë Perëndia!”, ndërkohë që gjykatësit e Napoleonit të III-të shihin te ai vetë Djallin dhe e dënuan të hiqte prej vëllimit “Lulet e së Keqes, gjashtë poezi, nënë akuzën se ato paraqisnin pamje të turpshme e fjalor të ndyrë, të cilat fyenin rendë moralin shoqëror. Pas kësaj, vetë Bodleri këmbënguli, protestoi duke kërkuar që libri, duhej gjykuar në tërësinë e tij dhe, jo në poezi të veçanta, se blasfemitë i drejtoheshin qiellit e jo Zotit, por më kot …
Në fakt, procesi ndaj përmbledhjes së famshme “Lulet e së Keqes”, një nga kryeveprat e poezisë franceze dhe botërore, kish nisur dhjetë ditë pas botimit të tij të parë i cili doli në 1.300 ekzemplarë. Pikërisht më 5 korrik 1857, në një artikulli të gazetës “Le Figaro”, ndër të tjera, shkruhej se: “… është e palejueshme që, një person si autori i librit, i cili i ka kaluar të tridhjetat, të shkruajë një vepër të tillë monstruoze … Ka momente madje, kur mund të dyshohet edhe për vetë gjendjen e tij mendore…
Kurrë s’kemi parë kaq shumë puthje e kafshime gjoksesh, kaq shumë demonë, djaj, kufoma, mace e krimba … Ky libër është një spital i hapur për çdo lloj idiotësie e fëlliqësie të shpirtit njerëzor“.
Pas kësaj, Ministria e Brendëshme e hodhi librin në gjyq, ndërkohë, gazeta “Le Figaro” e vazhdoi edhe më tej fushatën kundër Bodlerit. Dhjetë ditë pas procesit, Viktor Hugo, që prej ishullit Guernesey ku ndodhej në egzil, në një letër drejtuar Bodlerit, ndër të tjera i shkruante:
Më 1924 botuesit, të cilët kishin edhe të drejtën e autorit, publikuan për herë të parë edhe poezitë e dënuara, por libri u hoq përsëri nga qarkullimi. Vetëm 92 vjet më pas, më 31 maj 1949, Gjykata e Kasacionit në Paris e anuloi vendimin e procesit të zhvilluar më 1857, duke rehabilituar kështu për herë të parë dhe përfundimisht, të gjashtë Poezitë e Mallkuara. Nga 1864 deri më1865 gjashtë poema të vogla në prozë shfaqen në “Le Figaro” nën titullin “Le spleen de Paris”, ndjekur nga dy në “La Vieparisienne”, tre në “L’Artiste”. Në Belgjikë, ku shkon për t’u kuruar, një revistë i publikon poemën në prozë “Qentë e mirë”. Ndërsa më 1866 botohen 23 poezi të reja nën titullin “Mbeturinat”. Në fund të marsit Bodleri goditet nga një paralizë që i heq mundësinë për të folur. Dhe më 1867 pas transportit nga Belgjika, në një shtëpi mjekimi në Paris, Bodleri nuk jep shpresa për përmirësim dhe vdes më 31 Gusht pas një paralize që i rrëmbeu edhe fizikun edhe gojën.
Nje rrefim per shpresat, enderrat, deshtimet dhe te keqen. Lulet e se keqes tentojne te nxjerrin ekstraktin e se mires nga e keqja, bukurine nga fuqia malifike. Ndryshe nga letersia e meparshme qe merrte gjerat e bukra si pikenisje per te shkruar, Bodler deshiron qe paradokset dhe dualizmat te behen teme ate vepres se tij. Bodler ka thene se detyra e tij eshte te nxjerre te bukuren nga e keqja. Ne vellim ka kundervenie ndermjet kategorise estetike te se bukures qe ka per simbol lulet, dhe kategorise morale te se keqes qe ka per simbol satanin.
Modernizmi qendron ne faktin se Bodler, ndryshe nga autoret klasike te cilet shkruajne per te bukuren si nje kategori sublime dhe te pacenueshme, shkruan per te duke e pare ne nje kendveshtrim te ri : Letersia duhet te evokoje edhe per anen absurde dhe paradoksale te jetes dhe te bukurise.
Tituli jep disa shtresa kuptimore qe jane :
Ato qe e kane burimin te e keqja qe mbizoteron ne bote
Lule te semura, qe semurin dhe ato qe I mbajne ere
Lule qe kane lulezuar ne shpirtra te vdekur, qe I kane rrenjet tek fatkeqesite e poetit.
Ato tregojne te bukuren e se keqes, dhe te bukuren ne te keq.
Bodler eshte poet I spleen-it dhe ideales perballe njera tjetres. Spleen-I I referohet nje gjendjeje merzie, te serte , me sakte cdo gje e keqe qe ka lidhje me boten : vdekja, vrasja, vetmia, deshperimi. Ne te kundert, idealja eshte transhendetja e spleen-it, aty ku ekziston dashuria dhe ndjenjat jane te shfaqura gjer ne ekstaze. Idelja arrihet nepermjet nje shkeputjeje nga realiteti nepermjet veres, opiumit, udhetimit, pasionit. Ajo nenkupton nje gjendje ku koha dhe vdekja s’kane vend. Ai pergjithesisht I referohet pasionit per te shfaqur kete ekstazi te ndjenjave, por papritur ne kete dualitet spleen-I shfaqet befas dhe spontanisht. Autori eshte gjithnje ne frike prej vdekjes, mbytjes se shpirtit te tij dhe mosrealizmit.
Pamjet pariziene ai I sheh dhe si mahnitese , me horizonte blu dhe simbole te tjera te tilla, por dhe si nje mit qe vazhdon ne ditet e somte. Parisi po ndryshon, koha po ndryshon. Ai niset qe nga antikiteti me figuren e Andromakes, dhe me simbole te tjera te se kaluares per te treguar se Parisi ka qene me I bukur dhe vlerat e tij do te ruhen nese vete qyteti ruhet I pandryshuar.
Femra tek Bodler eshte objekt kryesor mbartes I simbolizmit. Ajo eshte nje ndermjetese e dy gjendjeve kontrastuese te siperpermendura. Ndersa ai rreshket duart ne floket e saj per te marre idealen, papritur e ndal dashurine duke menduar se nje dite kjo femer do te vdese, do te dekompozohet dhe do te puthe krimbat ne vendin e tij, dhe spleeni vjen…Femra sipas tij eshte nje engjell qe te fal kenaqesi, por dhe nje djall, burim I se keqes, eshte qenia qe na I mbush enderrat me terrin me te madh e me driten me te madhe. Puthja e saj eshte helmuese, dhe dashuria e saj e con jo afer zotit, por me afer Satanit.
Simbolika e udhetimit ka te beje me rrugen e nejriut ne jete, linden dhe zhgenjimin nga realiteti, lindjen e spleen-it, dehjen me vere dhe opium, tundimin nga djalli, deshperimin dhe revolten e njeriut te vrare dhe se fundmi vdekjen e tij, pajtimin e fundit me veten dhe boten.Simbolika e Bodlerit synn perjetesine : Arti eshte I gjate, por koha eshte e shkurter”
Poetika e Bodler-it evokon gjithashtu per vdekjen.Nje mundesi per dashuri mund te kthehet ne pikenisjen e vdekjes. Koha eshte armiku me I madh I njeriut , shtaza qe ka jete njeriu. Vampire, femra mostra . Vecimi I tij nga shoqeria, sidomos ajo e Parisit ku pozicionohet ngjarja, e con poetin ne nje vetmi te mterrshme, ne te cilen urohet te vije vdekja sa me shpejt.
Persa i perket anes demoniake te vepres, Bodler sugjeron se njeriu dhe veprimet e tij kontrollohen nga Satani, dhe njeriu eshte thjesht nje mekanizem I tij, nje loder, nje monster me e nevertishme se cdo gje tjeter.
Se fundmi, elemente horror dhe fantastike e shoqerojne poezine e tij, nisur nga macet e zeza , ne krimba etj ejt.Ai ka ndikim nga poetika e Edgar Poe, dhe ne nje far emenyre I perdor per te treguar se cfare gjendjeje tmerri dhe te frikshme arrin te krijoje Spleen-I ne mendjen dhe psikologjine njerezore./ KultPlus.com
Ata janë po kaq të ngjashme sa dhe unike në veçantinë e tyre.
Janë dy gra të ndryshme që piktori i ka derdhur në një përsosmëri të idealizuar alegorike të melankolisë, e cila në një vështrim të imët, të lejon të kuptosh se njëra plotëson tjetrën dhe të dyja ravijëzojnë atë tension shtypës që yshti shpirti i lënduar, për ti zhveshur këto personazhe nga pamja e zakontë, dhe për t’i veshur ato me një melankoli të trishtë dhe drithëruese.
Ne nuk mund ta kuptojmë nëse ishte shpirti i tyre që vuante, gruaja tek këto dy pozuese është i tillë që nuk mund ta fshehi trazimin, aq sa në pikëllon edhe sot pas kaq vitesh… apo është piktori, i cili ka “viktimizuar” këto dy gra të gjora, për ti treguar botës dhe përjetësisë, se diçka e lëndonte, anija e tij e derhur përjetimit, puskonte në një det të trazuar dhimbjeje.
Hayez Francesco është një artist i suksesshëm i njohur në të gjithë Italinë në gjysmën e parë të shekullit XIX. Ai u tregoi të gjithëve aftësinë e tij të spikatur si piktor, e cila i lejoi atij të marrte detyra edhe nga klientë shumë të pasur. Punët e tij janë të tematikës historike dhe mitologjike, në to dallon fryma realiste dhe shprehshmëria e idealizuar e ngjarjeve dhe legjendave, të cilat ai solli në jetë për t’i bërë “të vërteta” dhe të pavdekshme. Por ato që arrijnë të nxjerrin në pah gjithëçfarë fshihet brenda atij trupi të ndjeshëm dhe peneli të ngopur ngjyrash dhe drite, veçanërisht janë tablotë e grave.
Hayez Francesco ishte i vetëdijshëm sakaq për rritjen e popullaritetit të tij. Ai vendos për të realizuar pikturat, të cilat kanë brenda tyre elementeve romantike dhe vartësinë njerëzore të ofruar me kaq brishtësi dhe ndijim si në një marrëdhënie. Është pikërisht kjo qasje përjetuese që i solli atij frymëzimin për krijimin e tablove nën një emër dhe në dy shtjellime estetike me të përbashkëta dhe të veçanta e “Melankolisë”.
Francesco Hayez
“Melankolia” është një krimin alegorike. Duhet ta dini se në vitet, në të cilat lindi kjo vepër, Hayez ka punuar me ngulm në shumë kanavaca me protagoniste femra. Pikërisht kjo pozitë mund t’i ketë krijuar gradualisht ose në një moment shkrepëtitës idenë e melankolisë, e vizualizimit dhe realizimit estetik të kësaj gjendjeje.
Gratë janë vetëm në këtë spovë shprehjeje përballë piktorit, të dyja janë të mbështetura në anën e djathtë, ndërkohë që pozicioni i duarve ka në secilën nga pikturat një veçanti specifike. Në njërën prej grave, njëra dorë kap tjetrën, ndërkohë që tek tjetra ku melankolia është më e trishtë dhe reflekton një gjendje më të mbingarkuar emocionale, duart janë të shkrehura në një pamundësi për tu përfshirë në asnjë tendosje dhe veprim. Është kjo tablo që në ndryshimet themelore të saj të shprehisë melankolike që artistikisht sjell edhe nëpërmjet fytyrës, të cilën mjeshtri e tonalizon me kolorit të fortë dhe e kompozon kaq pikëllueshëm në atë kumtim.
Sfondi ka ngjashmëri ashtu si dhe personazhet, pozicioni i grave në të dy tablotë, gjithashtu ka të njëjtën qasje. Të dyja mbajnë në qafë kryqe që zgjatojnë deri në qendër të gjoksit si një element jo vetëm i besimit, por edhe i dëlirësisë, pastërtisë dhe devocionit, që secila nga ata ka në detyrën e saj si grua, si nënë, si bashkëshorte. Pavarësisht se veshja e tyre është joshëse dhe deri diku ngasëse në feminilitetin që qëndron varur në këtë gjendje të platitur nga melankolia, piktori nuk harron se ato janë gra, ato janë ai kompleksitet shpirtëror i gjendjes, që del prej tyre për t’u bërë shprehje estetike, të cilën mjeshtri është kujdesur ta përcjellë me shumë finesë dhe klas.
Gjendjen e këtyre grave piktori e përcjellë edhe nëpërmjet luleve, të cilat kanë pak dallim nga njëra-tjetra, por që kanë si të përbashkët një gjendje dorëzimi të freskisë së tyre. Trëndafilat dhe karajfilat janë kokulur, gati ti jepen një lveshkjeje, si dëshmi e kuadrit pikëllues. As ato nuk gëzojnë siç nuk munden që edhe këto gra të jenë më shumë se melankolike dhe dhembshurisht të ndjeshme. /albertvataj/ KultPlus.com
Pothuajse asnjëherë nuk mund të jesh një poet apo një krijues, një tokësor me të hyjshëm që të gurron në limfë, pa dashuruar në mënyrë madhështore ose pa patur të paktën një aftësi të madhe për të dashuruar, pa e prekur qiellin në çdo copëz ëndjeje që të kall, pa e mbushur me shkëlqimin magjepsës të yjeve çdo çast që të bën të ndjehesh shkëndi.
Dëlirësia e detyruar apo e dëshiruar, mund ta fshehë dashurinë, mund ta vesh atë me cohën e hollë të së magjishmes, mund ta strukë nën petalet e një luleje që shihet me sytë që e adhurojnë, apo në sythin e një gufimi të pranverës që beh si një lajmës.
Atje poshtë, thellë në zemër, atje ku vërshojnë përrenjtë flakatar të gjakut, në një altar të stolisur me dritëza yjesh, zemra, ajo zemër që druhet prej syve që e ledhin, ajo zemër që gjëmon prej buzëve që prekin, ajo zemër që ndalon kur afshi i derdhet si një curril vese mbi kurm, ajo zemër ngjiz dhe lind dhjetëra përfytyrime që i ngjajnë më shumë një engjëlli se sa një gruaje, një dritimi që shpërthen në prekjen e ndrojtur të zotërimit.
Është ai çast që na bën të ndjehemi të mrekulluar prej të magjishmes, ai çast që zgjon prej thellë nesh atë të panjohur ngasëse që shprehet përmes fjalësh të ëmbëlsuara me polenin e luleve, përmes penelatave të ngjyra në harqet e ylbereve, melodive që të magjepsin si shkumëzimi i ujëvarave.
Të gjithë e ndjejmë, e prekim, e shijojmë, jemi përjetues të asaj dashurie që lind dhe na përkund në shkulmin e një drite që shpërthen brenda nesh e na çel në çdo pore, në çdo ëndje që zgjon pasioni./ KultPlus.com
Kritikat letrare, poezitë por edhe shkrimet e mirëfillta gazetareske janë pjesë e një bagazhi të madh të dijes që mbart me vete shkrimtari dhe gazetari, Albert Vataj. Pasioni i madh për librin, mund të vërehet që në leximin e parë të shkrimeve të tij, madje për të është trishtuese të shkruhet një libër, që nuk lexohet.
Në një intervistë për KultPlus Vataj ka treguar arsyet se si ka lindur dashuria e tij ndaj librit, se ku gjendet letërsia dhe lexuesi sot, apo jemi duke u përballur me një komercializëm. Vataj krahas kësaj ka dhënë edhe një mesazh frymëzues për secilin që sot ka synim të shfaq anën e tij artistike e letrare.
KultPlus: Për një kohë të gjatë keni punuar si gazetar mirëpo nuk keni lënë anash as kritikat për librin? Çka ju ka shtyrë që të jepeni kaq shumë pas letërsisë?
Albert Vataj: E konsideroj veten fatlum se i përkas atij brezi, koha e lirë e të cilit mokohej prej së mundshmes, për të eksploruar botën përmes dritëpamësisë së ndjenjave dhe mendimeve, të atyre që skalitën në kryevepra të letërsisë shpirtin krijues. Veç leximit si një përfshirje përjetuese, kam patur një qasje për të parë tekstin përtej, për të eksploruar të fshehtat, misterin që zinte fill mes rreshtash, mes fjalësh e në nënlëkurën e shprehshme të personazheve dhe situatave. Hershmëria e viteve të mia lidhur me leximin, nisi duke nënvizuar fraza dhe kapituj, duke kopjuar maksima, citate, monologje e shpërthime idilike. Ndoshta kjo periudhë i shërbeu pasleximit, për ta jetësuar çfarë kumtoja në bisedat me miqtë dhe më vonë me kolegët. Shkodra, ku kam lindur dhe jam brymosur, i kishte të zakonshme diskutimet për librin, debatet për autorë dhe personazhe, përkthimet dhe tendencat, që në kohëpaskohje vinin duke marrë gjithnjë e më shumë nga impenjimi ynë angazhues. Kohë e mallshme kjo.
Pak a shumë këto ishin binarët ku do të shtroheshin shinat e këtij interesimi që do të më lidhte me librin jo thjeshtë si një lexues, por edhe si shqyrtues i tij. Ajo që më duhet të sqaroj kësodore është se unë nuk jam mirëfilli kritik letrar. Në këtë qasje udhëhiqem nga dashamirësia për të promovuar ato përpjekje, që vijnë për të sjellë pasurim të traditës sonë letrare, së cilës gjithnjë i është dashur të ndeshet me mospërfilljen dhe zëvendësimin e saj me letërsinë e huaj, që ishte dhe mbeti me e preferuar, ashtu siç fatkeqësisht jemi mëkuar dhe temperuar, me begenisjen dhe respektin e shumësishëm të të huajit, dhe mospërfilljes deri mospranimit të çdo gjëje tonën, për të cilën kujtohemi vetëm atëherë kur për të flasin të tjerët.
Përkushtohem në këtë mëtim përjetuese i prirur nga përzemërsia dhe mbështetja, njohja dhe vlerësimi i atyre karakteristikave dalluese që shfaqin mëvetësinë e aksh autor apo libër, nga e ububushmja e botimeve. Këtë e bëj sepse e ndjej dhe çdo fjalë dhe paragraf, përsiatje e kumtim, i nxjerr nga thellë meje, duke i mbrujtur me lëndën magjike të ndijimit. Nuk e tumiri, dhe i përmbahem mospëlqimit të pamëshirshmërisë hijerëndë dhe shpesh tendencioze, të kritikës akademike të një libri, autori apo një vepre. Kurrë, gjykatoret letrar nuk kanë bërë që letërsia të shpëtojë nga një e keqe, apo të mbrohet nga një kërcënim.
KultPlus: Jemi dëshmitar të botimeve të shumta të librave që janë bërë në këto vitet e fundit, si nga shtëpitë botuese në Kosovë po ashtu edhe ato në Shqipëri. Sipas jush si është gjendja e letërsisë sot dhe cilësinë përmbajtjesore të librave që botohen?
Albert Vataj: Në atë diapazon njohës që disponoj, mund të pohoj dallueshmërinë ndërmjet Kosovës dhe Shqipërisë në lidhje me mundshmërinë dhe lejueshmërinë që disponohet në botimin e një libri. Me fjalë të tjera, në Kosovë besoj se jo çdokush që di shqip, pretendon të jetë edhe autor i një libri, kurajë e cila nuk u mungon shqipshkruesve tanë.
Pavarësisht se autorët dhe librat që ishin në fokusin e kumtimeve të mia, jam përpjekur t’i trajtoj me nota pozitive, situata për të cilën ju pyesni është alarmante. Ajo që më duhet ta pohoj me zemër të vrarë është se libri është në periudhën e vet më të errët, ndoshta më fatkeqe se në periudhën e inkuziocionit. Çfarë mund t’i bësh më shumë krijuesit, librit, se sa t’i vrasësh lexuesin. “Ka krime më të kobshme se djegia e librave, njëri prej tyre, kur nuk i lexon”, mendon Josif Brodskij.
Të gjithë kemi diçka për të thënë, por nuk mund t’ia lejojmë vetes ta poshtërojmë krijimin, duke e thjeshtuar atë në një bisedë të rëndomtë kafenesh dhe të pretendosh ta shesësh krijimin me çmimin e pompozitetit mediatik dhe unit poterisës. Zeje e shkrimtarisë është shndërruar si çdo tjetër angazhim i kësokohshëm, për vetëmburrjeje dhe protaginizëm. Askush nuk ndalon askënd që të shkruaj, madje edhe atëherë kur duhet të lexojë, por deri te botimi i një libri, rrugën që i duhet ta shtrojë me përgjegjësi dhe para, e këshilloj me dashamirësi që ta kthjellojë në mendime dhe arsyetime, ta çlirojë nga narcizmi dhe egoja e sëmurë.
KultPlus: Në kohën e sotme a ka më shumë prodhime artistike dhe me vlerë letrare të librave, apo jemi duke shkuar kah komercialja?
Albert Vataj: Nuk mund të pretendojmë një njësi të saktë të matshmërisë të vlerave letrare, përkundër nevojës së komercit. Në këtë gjendje kaotike, fitimtarët janë ato që e njohin më mirë marketingun, rrjedhimisht, vlera e tekstshkrimit ka mundur të huajt lëmoshën e një interesim periferik. Autorë me kredenciale mediatike dhe publike, arrijnë të rrëmbejnë përfitim dhe interesim, aq sa do ta kishin zili mendjet më të ndritura botërore të letrave. Blerësve, shumica e të cilëve janë jolexues, ndër ta ka që e konsiderojnë dhe trajtojnë librin si një aksesor arredimi, kaq ju volit. Për ta i rëndësishme është autori, ai që u vjedh kohën, u vret mendimet, u ndrydh vullnetet, u përvetëson edhe para, duke u imponuar edhe shijen.
Nuk do të më pëlqente të mburresha me librin e një autori, i cili ka vetëm emrin në libër, dhe kjo gjëmë është kthyer në modë. Dhe vjen një ditë që ata zuzarë, që me poshtërsi e maskarallëk kanë vënë pasuri, kanë bërë para dhe… u paska mbetur që sedrën e tyre ta ledhatojë edhe emri në kopertinën e një libri. Këta kriminelë ekologjikë do t’i marrë harrimi shumë më shpejt se sa do t’i glorofikojë lavdia. E megjithatë, lexuesit, asaj minorance që rend hekakeqe në Golgotën e papajtueshmërisë, i lipset të jetë më selektive dhe më syçelë në këtë kaplim nate antivlerash dhe robërim egoizmi.
KultPlus: A mendoni se libri sot ka një lexueshmëri dhe një audiencë të mjaftueshme?
Albert Vataj: Më lejoni të citoj një maksimë tragjike, sipas së cilës: “Trishtimi më i dhimbshëm i një krijuesi është kur ai shkruan për një publik që nuk lexon”. Kjo perifrazë prej kohësh vërtitet si një re e zezë në qiellin e nevojës për ushqim shpirtëror, dije dhe dritë, por sot ajo është një natë në Polin e Veriut, ku shpirti i krijuesit duhet të sfidojë errësirën dhe ftohtin për të mbarsur krijesën e vet “fatkeqe”.
Mjerisht konstatohet një mungesë interesimi në rritje, jo e padëshirës për të lexuar, por e panevojës për të përfituar prej këtij urëbashkimi me kohërat dhe botët, përmes shpirtërores krijuese. Jo vetëm pamjfatueshmëria e kohës “së shkuar dëm” me shfletimin e librit, por fudullëkut, ndër faturat që ka për të paguar, nuk është vetëm injoranca, por zbrazëtia e njerëzores. Krahas mundësive të pafundme për të vrarë kohën, panevojshmëria motivuese për ta shfrytëzuar atë, po vret humanen dhe fisniken, të bukurën dhe të vlertën, shpirtëroren dhe iluminuesen, më pamëshirshëm se çdo barbari.
KultPlus: Cili është elementi që e dallon lexuesin e kohëve moderne, pra kohëve tona? A e konsideroni si anë pozitive apo negative këtë element?
Albert Vataj: Lexuesi i tanishëm karakterizohet nga nevoja për gjëra të lehta, të shpejta, kalimtare. Ai magjepset nga boshi dhe çdo tentativë e tij për të mbushur honin që e përpin, veçse e zbraz atë. Kjo për një shumësi arsyesh, por kryesorja ritmi, tempi i rrokshmërisë së kohës. Metabolizmi i tij, gjithashtu është i papërgatitur për një regjim kaq të dhunshëm gastrik. Kësisoj, atij i është dashur ta përgatis veten për këtë evoluim, i cili i imponohet, e përndjek, e plaçkit dhe e flak tej. Përkundër këtij rrezatimi toksik dhe një jete trazimtare dhe të hidhur ku ka vetëm të pakënaqur, ata që guxojnë t’i shkulen këtij robërimi denigrues, janë ata që i kanos vetmimi. Të lidhur me librin, leximin dhe dijen, duhet të zgjidhen nga vargonjtë e varësive moderniste të teknologjisë për të gjetur një zgjidhje.
Mes lexuesit syçelët e analizues dhe atij që është i pakohë dhe rreket ta bëjë edhe këtë si çdo punë tjetër, sa për të kaluar, është një hendek shumë i madh. Kjo bën që leximi dhe rrjedhimisht libri të kenë gjithnjë e më pak vend në përditshmërinë e secilit nga ne.
Të vetmit që do të vijojnë të mbeten robër të librit, admirues të tij, janë ata, leximi për të cilët është një varësi. Edhe atyre u duhet të ndeshen çdo ditë e më ethshëm me llojshmërinë e zhvatësve të kohës që i rrethvijnë si ujqërit zjarrit.
KultPlus: Sipas jush cili është roli i letërsisë shqipe në shoqëri?
Albert Vataj: Letërsia, si çdo gjini tjetër e artit, kanë humbur rolin klasik në shoqëri. Nuk ka më modele të virtytit, etalone të fisnikërisë, matshmëri të dijes, vlerësim të horizontit. Kanë abdikuar nga froni mbretërit, të gjithë një e nga një, duke lënë gjithçka në mëshirë të kaosit dhe konfuzionit, narcizit dhe ambicies së sëmurë për para, pasuri dhe vëmendje. Nderi dhe lavdia, beteja epike e të mirës me të keqen, për të cilat flasin shkrimtarët, himnizojnë artistët, hyjnohen nëpër altarët e predikimeve të shenjta, krejtkëto shiten tek sendet e përdorura dhe servilen në tezgat e hedhurinave. Nuk janë më letërsia, krijimi, lartësimi i idesë dhe apogjeu i mendimit, ato që diktohen si referenca, trumbetohen si kulmime, manifestohen si gjenialiteti i zgjidhjeve dhe çlirimit nga zgjedha e të qenit peng. Gjithnjë kemi patur një qasje për të gjetur rrugë të shkurtra për përfundime finale. Na është dashur të mprehim më shumë shqisën e mbrojtjes nga dhelpra se sa të guximit për tu ndeshur me ujqit. Dhe letërsia ka fare pak shanse të arnojë me lëkurën e djallit petkat e besimit te shenjtërimi i qëllimeve tona.
KultPlus: Cili duhet të jetë roli i shkrimtarit në raport me shoqërinë?
Albert Vataj: “Një shkrimtar duhet të mendojë se çdo gjë që i ndodh atij ose asaj është një burim. Të gjitha gjërat na janë dhënë për një qëllim, dhe një artist duhet ta ndjejë këtë më intensivisht. Të gjitha ato që na ndodhin, përfshirë poshtërimet tona, fatkeqësitë tona, sikletet tona, gjithçka na është dhënë si lëndë e parë, si balta, në mënyrë që të formojmë artin tonë”, thotë Jorge Luis Borges. Kësisoj shkrimtari në veçanti dhe krijuesi në përgjithësi, duhet të jetë zëri i ndërgjegjes, kushtrimi i i asaj batërdie reaguese që ndizet dhe shuhet brenda nesh. Përmes ligjërimit të tij të dëgjojmë heshtjen tonë. Ai duhet të paraprijë zhvillimeve të kohës, të reagojë në emër të gjithë atyre që nuk guxojnë, dhe të mos ngasë të bëhet detal i kësaj makinerie asgjësuese, të bëjë pakte të ndyta për çfarë t’i vijë turp.
Gjithsesi nuk duhet injorojmë faktin, se shkrimtari nuk ka qenë dominant si zë i ndërgjegjes në shoqërinë shqiptare, madje edhe atëherë kur atij i duhej të takohej me masën, të “jetonte” mes njerëzve të thjeshtë dhe të shkruante për ta. Ai ishte pjesë e propogandës dhe kurrë nuk mundi të ishte vetëdije shpirtërore.
KultPlus: Sipas jush, kë konsideroni të jetë ndër shkrimtarët shqiptar që e ka dëshmuar më së shumti vetën dhe i ka dhënë vlera letërsisë tonë?
Albert Vataj: Emrat që i kanë dhënë letërsisë shqipe janë të shumtë, por ai që e ka bërë që kjo letërsi të jetë një zë i ndërgjegjes, kulturës, traditës, historisë dhe vetëdijes sonë kombëtare është Ismail Kadare. Bujaria e tij krijuese dhe larmishmëria e tematikave dhe trajtesave, i avantazhuar nga aksesimi që ai përfitoi në gjuhët e mëdha, bëri që shqiptarët dhe Shqipëria të kishin tek ai një zëdhënës potencial. Pavarësisht të shkuarës së tij dhe mëkatet që e akuzojnë, ai mbetet figura më përfaqësuese e letërsisë shqiptare.
Gjithëpoaq Kadare vijon të jetë i anatemuar, më shumë nga folklori se sa njëmendja gjykuese e asaj që ndan atë nga vepra. Ky korife vazhdon të mbetet në anën e përtejme… dhe përballë, një masë e pamasë gurëhedhësish e baltëgatuesish.
Vepra e tij është e sunduar prej mitit të së kaluarës, dhe evokimit të lavdisë së dikurshme. Kadare synon ta çlirojë njeriun shqiptar prej akuzave që e ndoqën ndër shekuj, përfshirë këtu edhe akuzën si popull i lindur me instinktin e luftës dhe të mercenarizmit, binjak me armën, dhe peng i saj. Dhe kjo ishte dhe është gjithçka që një njeri i penës mundi të bënte dhe ai e bëri si pakkush tjetër, pavarësisht se u shpërblye me zemërthyerje.
KultPlus: Krejt në fund çfarë mesazhi do ju jepje të gjithë atyre të cilët dëshirojnë që të merren me krijimin e letërsisë apo që tashmë kanë hedhur hapat e parë në këtë rrugë?
Albert Vataj: Ajo që do tu sugjeroja çdonjërit që duke ju nënshtruar kryqit të rëndë të talentit, provon me vetmohim pranin e shpirtshme të tij dhe gjithçka që ai beson është ajo për të cilën, pa përbetime por me aktin krijues shpreh vullnetlirë gatishmërinë të vetëflijohet.
Ata që kapin penën si bujku parmendën duhet të mos harrojnë atë që thotë Carl Sagan se “një libër është dëshmi e njerëzve, të cilët janë të aftë të prodhojnë magji”. Te dishepulli kjo barrë e rëndë duhet ta tejkalojë banalitetet e nevojave meskine, për të marrë shpërblesën e lartë të adhurimit./ KultPlus.com
Ajo quhet Ninalee Craig, ishte vetëm 23 vjeçe dhe fotografianë e ka realizuar fotografia profesioniste, Ruth Orkin, një mike e saj në vitin 1951.
Një grua e re amerikane shëtit në trotuarin e një rruge në Firence, Itali. Gjatë rrugës burrat e ngacmojnë me shpresën për të tërhequr vëmendjen e saj, por pa mundur t’ia arrijnë qëllimit. Ajo është e papërshkueshme nga kjo stuhi sysh dhe ngacmimesh, shamia e saj e hedhur krahëve është një mburojë nga bota gumzhitëse, nga ai realitet mashkullor që kërkon ta përpijë. Por ajo ndërsa qëndron stoike, vazhdon sfiduese rrugën e saj.
Është një foto. Është një fokus i vërtetë. Nuk ka asnjë truk apo parapërgatitje. Është një episod që tregon Italinë dhe italianët e viteve ’50. Secili nga ne mund ta komentojë sipas mënyrës së tij. Çdonjëri ka një këndvështrimi personal dhe një koment individual në lidhje me këtë foto.
Impakti që krijon ky imazh është ngacmimi që arrin të përcjellë ky moment. Fotografia të irriton për shkak se si burrat po e trajtojnë atë grua, se si ata i vardisen. Sidoqoftë, në një intervistë të kohëve të fundit gruaja në foto, Ninalee Craig thotë se imazhi nuk nënkupton ngacmim, por më shumë frikë dhe pavarësi. 83-vjeçaria, Craig shpjegoi për Shoë Today se, “Disa njerëz duan ta përdorin atë si një simbol të ngacmimit të grave, por kjo është ajo që ne kemi luftuar gjatë gjithë këtyre viteve … Nuk është një simbol i ngacmimit. Ashtë një simbol i një gruaje që përjeton disa momente absolutisht të mrekullueshme! ”
Ajo që njerëzit nuk e kuptojnë është histori më e thellë që tregon fotografia. Kur u kap ky moment në vitin 1951, Ninalee Craig ishte një aventuriere 23-vjeçare. Ishte e panjohur për një grua, por Craig kishte udhëtuar për më shumë se gjashtë muaj, në të gjithë Francën, Spanjën dhe Italinë. Përfundimisht ajo u takua me një tjetër femër aventuriere, Ruth Orkin, e cila ishte një fotografe profesioniste, 29-vjeçare. Ata shpejt vendosën të bashkohen dhe të krijojnë art së bashku. Ata donin të dokumentonin përvojën e një gruaje të vetme që udhëtonte në Itali. Edhe pse fotografia “Vajza Amerikane në Itali” është më e famshmja, ka një seri të tërë pamjesh që ato krijuan në të njëjtën ditë.
Në imazhin e famshëm Ninalee Craig shpjegon se është një simbol i grave të forta, të pavarura që nuk kanë frikë të jetojnë jetën. Sipas Craig, “Burrat që shohin fotografinë gjithmonë më pyesin: A u frikësova? A kisha nevojë për t’u mbrojtur? Ishe e mërzitur? …
Gratë, nga ana tjetër, shikojnë atë foto, dhe ato që janë bërë shoqet e mia do të qeshin dhe do të thonë: “A nuk është e mrekullueshme? A nuk janë të mrekullueshëm italianët? … Ata ju bëjnë të ndiheni të vlerësuar! “
Ninalee Craig këmbëngul gjithashtu që burrat ishin plotësisht të padëmshëm, megjithëse duket se po e xhelozojnë atë. Asnjë nga burrat nuk shkoi më larg se thjesht duke shprehur gjestet e zakonshme kur shohin një femër të bukur, të vetme, dhe të lirë për ta soditur dhe për t’iu qasur përmes këtyre gjesteve që kanë mbetur të plazmuara në këto fotografi.
Craig betohet se asnjëri nga burrat nuk synonte ta ngacmonte. Ajo gjithashtu shpjegon se si ajo pjesë e figurës u editua dhe u publikua duke rrëmbyer një interesim mbarëbotëror ndër vite, gjë që është mjaft interesante. Sikur kjo nuk ndryshon aspak dinamikën e burrave ose i bën ata të shfaqen më pak kërcënues.
Tani shikuesit mund të shohin se çfarë tregon vërtet fotografia, që është se Craig ishte me të vërtetë një grua e pavarur e shquar e kohës së saj. Pas udhëtimit të saj evropian të vitit 1951 ajo u kthye në Neë York dhe dha mësim në shkollë, më pas kishte një punë duke shkruar një kopje reklamash. Tani ajo është një gjyshe, një stërgjyshër dhe përkrahës i zellshëm i arteve në Toronto. Ajo është krenare që fotografitë e Ruth Orkin që tani janë të shfaqura në Galerinë Stephen Bulger në Toronto. Ninalee Craig e konsideron privilegj që ka qenë një pjesë e grupit të fotografive të kapura 60 vjet më parë, të cilat tregojnë historinë e saj interesante./AlbertVataj / KultPlus.com
A mund ta mbushë tradhtia një zemër, të cilën e ka zbrazur pamjaftueshmëria
Ne të gjithë kemi fatin e të qenit tradhtar dhe të tradhtuar. Nëse guximi për ta mbajtur kurmin dhe shpirtin të kyçur pas hekurave të diktatit puritan ka shpërblyer zemra dhe identitete, ato thjeshtë meritojnë përulësinë e një respekti dhe bekimin e çdo kodi zakonor dhe predikimi të shenjtë.
Të sfidosh vetveten duke përplasur para mureve të ndalesës dhe nënshtrimit, stuhitë e dalldisë së pasionit, është një sipërmarrje heroike, që meriton blatime shenjtorësh dhe dritë të hyjshme përjetësie.
Ne duam, dhe dëshirat tona i blejmë me çmimin e vuajtjes dhe trazimit. Kërkojmë gjithnjë dhe papushim lypim ta pozicionojmë veten në të mundshmen e marrjes së asaj që mendojmë se na përket. Edhe nëse na duhet të kaptojmë male për të arritur atje ku trokthi i rrëmetshëm i zemrës na thërret, ne thjeshtë e bëjmë me çdo çmim. Ka beteja që tradhtia i fiton. Ato i përkasin jo dhe aq sfidave personale, se sa fatit. Të jesh në anën e djallit, je i privilegjuar dhe shpërblyer, si me kënaqësi ashtu edhe me flakët e ferrit. Të gjitha ata që janë të ftuar në këtë gosi, mendojnë se duke e mbajtur të fshehur, shpirti i tyre nuk ka pse të mbajë barrën e rëndë të fajit dhe nderi, atë të pendimit. Gjithsesi, të mbash diçka larg syve të botës, do të thotë se, pasioni e ka fyer aq rëndë integritetin tënd, sa ta lejojë atë të gabojë keqas, duke menduar se të fshihesh pas gishtit, ke shpëtuar nga barra e mëkatimit. Sikundër ka prej tyre që tradhtinë e kanë zeje, pjesë e personalitetit dhe karakterit. Ata nuk i druhen asgjëje, nuk i ruhen askujt, madje kjo mbetet e vetmja kryevepër e misionit të tyre, anipse mjerane. Çdo sfidë për ta është një trofe dhe çdo fitore është një arsye për vetëmburrje. Ata tradhtojnë sepse duan dhe gjithçka që ata synojnë është tradhtare, sepse e tillë është edhe ndjenja, pasioni dhe dëshrimi.
Nevojat tradhtare janë thirrje të thekshme nga skutat më të errëta të brendisë sonë, e cila ka mësuar më mirë se çdo ligjësi, atë të nënshtrimit. Tundimet më të parezistueshme, e djegin në zjarr e hekur të skuqur vullnetin. Trandjes dhe trazimit, me të cilat njeriu i prirjeve të epërme të devocionit ndeshet si një gladiator çdo ditë, me të vetmen qëllimsi, triumfin.
Kjo thirrje, ky zë, kjo yshtje, buron si magma prej thellësisë së tokës, nga aq thellë ku gatuhen zjarret e emocioneve të forta, ku shpuzet nervi i përpjekjeve për të zbuluar tempin e rrezikut dhe kutin e heroit në kurmin e brishtë të epsheve.
Triumfeti në tradhti, në shumë raste është sikur të arrish të kalosh nga një anë e një lumi në tjetrën duke kërcyer mbi kurrizin e krokodilëve, ose të përpiqesh të përdorësh copëza akulli si anije për të përshkuar detin… fatkeqësisht jo gjithnjë mund t’ia dalësh.Më shumë se gjithçka në këtë lojë zjarresh, në këtë sfidë rreziku, ajo që e pëson është zemra, të cilën nuk e shërojnë dot as pendimi as lotët.
Megjithatë ne vazhdojmë të jeni të dehur prej kësaj arome, të kapluar prej këtij zjarrmimi.
Ti që ke humbur zjarrin e një dashurie, dhe nuk mund ta rigjesh atë në atë vatër ku deri dje të ka ngrohur më dëshirim e përkujdesje, harroje se do ta gjesh në njëmijë zjarre që shpuzitin në udhën që përshkon harbimi. Ajo zemër ka vdekur.
Përvoja nuk mbamendet të ketë ruajtur në kujtesën e vet një tradhti, zjarri i apasionuar i së cilës i dha një zemre atë që vetja dhe fati i’a kishte ndaluar e mohuar me vargonj e pengim.
Mëshiruar qofshin prej shenjtorëve të dashurisë dhe dlirësisë së atyre forcave blatuese shpirtrash flakatar, gjithë ato kurme që lshohen dorzan një shpengimi tradhtar, jo dhe aq prej dëshirës për të mbushur një zemër të zbrazur, se sa për të ngërthyer në pelenat e egos një shpirt që ka vendosur të zgjedh fatin e dallgëve që përplasen me shkëmbinjtë e vuajtjes dhe pendimit./ KultPlus.com
Atë Anton Xanoni është nja nga ato personalitete, vlera, vepra dhe kontributi i të cilit konsiderohet si një prej gurëve të themelit të asaj karabinaje, madhështia dhe atributi i të cilës është veç krenari nacionale.
Pa atë përkushtim dhe vlerë, ato zelltari e përkorje, njëmendësi atdhetare e shpirtje adhurimi në të lartin besim, me të cilën ai përfaqësohet dhe shënjon në kalendarin e historisë së vlerave kombëtare para atyre religjioze, diçka do të ishte e mangët në gjuhë, dialektin gegë, dijen dhe letërsinë e gjenezës së atyre cilësive që e mbajtën lart dhe e pasuruan traditën tonë të begatimit shpirtëror dhe kultural. Atë Anton Xanoni njihet dhe promovohet si themelues i shkollës letrare të jezuitëve, si një veteran i arsimit dhe i kulturës shqiptare. Kjo figurë është pjesë e atij mozaiku jezuit, që krijon panoramën më të jashtëzakonshme ku matshmëria e qasjeve në dije dhe kulturë e rendit kombin shqiptar në radhën e vendeve të qytetëruara të botës. Është ai përkushtim që Atë Anton Xanoni hodhi në themelet e këtij monumenti, që sot na obligon për mirënjohje dhe konsideratë, për rivlerësim dhe ritrajtim për çfarë në ta ishte ngadhënjim dhe në ne është vepër që kërkon të pranohet si shpërblim. Sepse mendja dhe shpirti, zelli dhe pasioni, besimi dhe detyra i çuan këto kontribute në ato lartësi që kohëve u la kujtesën dhe hulumtuesve ngutshmërinë për t’i trajtuar me seriozitet dhe precedencë.
Atë Anton Xanoni, i njohur edhe me emrin Ndoc Xanoni, jezuiti shqiptar është figurë e shquar e arsimit katolik gjatë periudhës së Rilindjes. Anton Xanoni, dha kontributin e tij në fushën e gjuhës, letërsisë dhe botimeve të teksteve shkollore duke ushtruar një ndikim të dukshëm për të zhvilluar gegënishten në gjuhën shqipe, shkruan Radio Vatikani.
Atë Anton Xanoni lindi në Durrës më 12 janar 1862, por që fëmijë u shpërngul në Shkodër, ku u rrit në gjirin e etërve jezuitë. Si kreu shkollën e mesme, duke parë talentin e tij, jezuitët e dërguan të kryente studimet e larta në Kuvendin Kartuzian Porta Coeli në veri të Valencies, në Spanjë (1883), në Kraljevicë (1884), në Kremonë të Italisë (1886) dhe në Kolegjin Gregorian në Krakovi të Polonisë (1890-1892).
Më 1892 u shugurua meshtar në Krakovi dhe dy vjet më pas në u kthye Shkodër për të kryer misionin meshtarak e për të dhënë gjuhë shqipe në Kolegjin Saverian, ku kishte kryer studimet edhe vetë, trembëdhjetë vjet më parë. Më 1896, para se të kthehej në Shqipëri, dha mësim një vit në kolegjin Gregorian në Kier, në juglindje të Torinos në Itali.
Atë Xanoni, së bashku me poetin e gjuhëtarin e shquar, dom Ndre Mjedjën (1866-1937) si dhe me të vëllain e tij, imzot Lazër Mjedën, ishte anëtar aktiv i shoqërisë letrare Agimi, themeluar më 1901, e cila punonte për nxitjen e krijimeve letrare në gjuhën shqipe, duke përdorur edhe alfabetin e ri.
Ishte Atë Anton Xanoni ai që vendosi normat e retorikës dhe të stilit të shkrimit në dialektin verior të shqipes, në një shkollë me ndikim si Kolegji Saverian, norma që i parashtroi në Prîsi në lâmë të letratyrës, Shkodër 1911-1912.
Ai mbante qëndrim purist në shkrimin e shqipes, ishte ithtar i zëvendësimit të shumë huazimeve nga italishtja, turqishtja dhe sllavishtja me rrënjë fjalësh më të lashta shqipe. Si autor vjershash, prozash letrare, dramash e punimesh studimore në gjuhën shqipe, që shërbyen si frymëzim i vazhdueshëm për studentët dhe kolegët e tij shkrimtarë, ai nuk qe vetëm novator në gjuhë, por edhe stilist i shkëlqyer për kohën kur jetoi.
Nga viti 1908 bashkëpunoi rregullisht me periodikun jezuit Elçija e Zemers t’Jezu Krisctit me artikuj për historinë, letërsinë, kulturën dhe politikën, por edhe me tregime të shkurtra e me vjersha apo përkthime, që pëlqeheshin shumë. Mbeti në histori edhe për veprat Gramatika shqyp, Shkodër 1909, Shkurtorja e historis së moçme, 1910, e në veçanti për vjershën me frymën e Rilindjes Rrnoftë Shqypnia, kushtuar shpalljes së pavarësisë. Një pjesë e mirë e veprës së tij ka mbetur e pabotuar edhe sot e kësaj dite. Atë Xanoni vdiq në Shkodër më 16 shkurt 1915. Kujtohet si themelues i shkollës letrare të jezuitëve, si një veteran i arsimit e i kulturës shqiptare, përfundon Radio Vatikani në kumtimin për të. /albertvataj/ KultPlus.com
Nënë Tereza, nëna që bekoi mëshirën dhe devocionin, duke i mëkuar shpresës, diellin e besimit, gruas altarin e shenjtërimit Sot nuk është vetëm dita e kujtesës dhe kremtes së shenjtores shqiptare, por edhe përulësisë dhe bamirësisë si akti sublim me të cilin ne shpërblejmë shpirtin me dritën më të vezullimtë të besimit te mirësia dhe dashuria.
Nënë Tereza i’a mëkoi zemrën e saj çdo kraharori dhe shpirtin e ndezi në çdo diell, duke u derdhur mbi ne rreze dhe dritë.Ajo erdhi si një vullnet qiellor dhe u përjetësua nga vepra e lartë e përkushtimit dhe devocionit, e dashurisë dhe mëshirës, e adhurimit dhe besimit.Ajo erdhi për të qenë shëmbëllimi më i përsosur i dashurisë së Zotit për njeriun, i asaj force qiellore që i shndërron të gjitha gjendjet në përjetime ngazëlluese.Dëshmoi me jetën dhe veprën e saj mirëbërëse se gjithçka është e mundur në besim.Udhëhoqi vullnetet e dlira dhe forcën e arsyes, për të ndërtuar altarin e së mundshmes qiellore dhe bërjen e vullnetit të Hyut, si në qiell ashtu edhe në tokë.Udha e saj e gjatë dhe e mundimshme është shembulli më domethënës i forcës që gjallon prej mirësisë dhe dhembshurisë, mëshirës dhe besimit.Një përulësi mirënjohje që rrëmbeu interesimin e mbarë botës, një admirim që e mbuloi me lavdi veprën ngadhënjyese e kësaj shëlbyeseje të përkushtuar, kësaj misionareje të patëdytë të mirëbërjes dhe mëshirës.
Pakkush, si ajo, mundi që me faljen dhe dashurinë, tolerancën dhe mëshirën, ti jepnin jetë dhe energji përtëritëse besimit, ta popullonin botën me drejtësi dhe humanizëm.Ajo ishte e rrallë, si e tillë mbeti e pazëvendësueshme, megjithëse misioni që mban emrin Nënë Tereza përpiqet çdo ditë, në çdo cep të botës; të kthejnë dritën ku kaplon errësira, mëshirën ku pushtetin ka barbaria, humanizmin dhe dorën e ndihmës, kur njerëzit përpëliten në dallgët e përbindshme të të sotmes gjithnjë e më armiqësore.Pranojeni në zemër dhe në shpirt atë dhuratë bekimi që ajo e endi me mundim e sakrifica, e jetësoi në çdo ëndërr dhe i’a dha dëshirimit si një motivim, si një forcë shndërruese të çdo përpjekje mirësie në sublimim që Ajo e mbrujti në shenjtërim. / KultPlus.com
Më 12 gusht të vitit 1987, u shua në moshën 39-vjeçare nga një sëmundje e rëndë këngëtarja dhe instrumentistja e shquar tropojane, Fatime Sokoli. Për brezin e sotëm më shumë se një cak kujtese, asgjë tjetër mund të mos i interesojë nga ky fak. Por Fatime Sokoli nuk ishte vetëm një nga këngëtaret më të shquara, dhe një pasuri e traditës sonë të vyer të folkut. Ajo ishte shumë më shumë, ishte gruaja e parë që dëshmoi, së pari në malësi dhe kudo gjetkë, ku gruaja mbahej nën zgjedhë, se nuk ishte vetëm për të lindur, rritur dhe edukuar, fëmijë, për punët e shtëpisë dhe për t’iu nënshtruar pushtetit të burrit, ajo ishte për më shumë, ishte edhe për të sfiduar kohën dhe skenën. Ajo ishte dhe mbeti një zë i jashtëzakonshëm, një interpretuese dhe instrumentiste që do të mbetet në fondit e artë të traditës sonë të shkëlqyer të folklorit. Ata që e dëgjuan, që e njohën, e shijuan zërin e saj, e duartrokitën, nuk do ta kenë patur të vështirë ta ruajnë në kujtesë. Ajo kishte ardhur për të mbetur një emër, një kontribut, një vlerë, një simbolikë e shprehive më të qenësishme të pasurisë sonë shpirtërore. Fatime Sokoli u lind në Dragobi të Tropojës, më 18 qershor 1948. Kontributi i saj i shquar e ka shpërblyer atë me titullin “Artiste e Merituar”, një vleësim i merituar dhe arritur me shumë punë dhe përpjekje. Pas shumë vitesh në skena koncertesh e festivalesh, në lëndinat e bjeshkëve dhe gurët e bardhë të Valbonës, në oda burrash malësie e në skenat e disa vendeve të Evropës, qe kthyer në një simbol të Malësisë së Gjakovës, këngës dhe shpirtit të saj. “Bilbili i Tropojës”, Fatime Sokoli u shua më 12 gusht të vitit 1987 në një moshë të re, ndoshta pikërisht atëherë kur mund të jepte ende në fushën krijimit, interpretimit dhe virtuozitetit. U nda nga të gjallët e saj për të lënë në eterin e maleve të Dragobisë, gumëzhimën e Valbonës, bashkë me tingujt e saj magjepsës, edhe zërin e saj kumbues. Ajo s’i kishte mbushur të dyzetat, por la pas këngët e saj të pavdekshme, zërin e saj të papërsëritshëm, la mesazhet patriotike, mesazhet për jetën dhe punën, për njeriun dhe dashurinë. Te shpella e Dragobisë, buçiti zëri i saj për popullin trim të Gjakovës, Aty këngëtarja e Dragobisë, meritoi duartrokitjet e para, që nuk pushuan më pas në Tiranë, Gjirokastër, në mbarë Shqipërinë, në Kosovë e Maqedoni, në shumë skena të Ballkanit e të Evropës. Këndoi ajo dhe u laureua në festivale brenda dhe jashtë vendit; këndoi ajo për Bac Bajramin, Mic Sokolin, Emin Durakun, Haxhi Zekën e Tom Kolën. Në fonotekën e Radio Televizionit Shqiptar, ruhen shumë këngë të saj, por ato kanë mbetur në gojë të popullit, duke përjetësuar kujtimin e këngëtares ndër shekuj. Fatime Sokoli ka mbetur në kujtesën e njerëzve si një dëshmi e gjallë e përpjekjeve dhe arritjeve të një gruaje, edhe atje ku pushteti i ligjësive zakonore i kishte privuar asaj të ishte diçka tjetër, më shumë se nënë, grua, argate. Ajo provoi duke guxuar, arriti duke u përpjekur, sfidoi duke luftuar, besoi te talenti dhe u shpërblye. Dhe ne sot i detyrohemi një përulje me respekt për veprën që la si testament vlerash, pasioni dhe përkushtimi. / Nga Albert Vataj/ KultPlus.com
L’Albainse -“Shqiptarja” është punë e piktorit francez, Jean Baptiste Camille Corot, realizuar në vitin 1872. Vaj mbi kanavacë, e përmasave, 74,1 x 65,6 cm. Ndodhet në Muzeu e Brooklynit, dhuruar nga Horace O. Havemeyer
“Shqiptarja” është një nga të paktat punë në tematikën e portretit realizuar në vitin 1872 nga piktori francez, Camille Corot. Kjo punë ndoshta është edhe nga të fundit që mjeshtri arriti të nxirrte në jetë për shkak të viteve të mbrame të jetës. Kujtojmë se ai ndërroi jetë vetëm 3 vite pasi kishte realizuar L’Albainse.
Gratë e pikturuara nga Jean-Baptiste Camille Corot (16 korrik 1796 – 22 shkurt 1875), lexonin, ëndërronin dhe vështronin shikuesit, duke përcjellë një frymë të pavarur dhe një ndjenjë të jetës së tyre të brendshme. Trajtimi i ngjyrës nga Corot dhe prekja e tij e butë dhe delikate e aplikuar në formën ndjesore rezultuan çaste të madhështisë së qetë. Edhe pse këto piktura figurative përbëjnë një pjesë relativisht të vogël dhe pak të njohur të veprës së tij, ato ishin të një rëndësie të madhe për themeluesit e pikturave moderniste, si Paul Cézanne, Pablo Picasso dhe Georges Braque.
Jean-Baptiste-Camille Corot njihej gjerësisht si një piktor i peizazhit, por edhe portretet janë pjesë e jo më pak e rëndësishme e krijimtarisë së tij. Gjithsesi ai mbetet një figurë kryesore në pikturën e peizazhit dhe prodhimi i tij i madh në të njëjtën kohë i referohet traditës së Neoklasikëve dhe parashikon inovacionet e impresionizmit . / KultPlus.com
M’ka dogonis fjala jote… jehues ai za, përpushet, Shpirtjen tande e prush i tamëlti mylmim, Pikue gjinjve t’hanës qi nduki ndrojtja jonë xanun n’faj. Beh n’teh t’vetimës drita qi t’sheh, bardhue shfaqesh, Pahem ngutaz me ty dhe andrra qi m’zgjoj, dalldisun, Njëjt e kishte andjen, shendin… shugurue hyjnimit.
Ti vjen e shkon za e zemër, n’mu mbetesh plagë, Shfaqesh e vdiresh trazimtare, molisjeve t’mija, Dhëmb ky shpirt, n’prehjen tande asht rënkim, Ikjesh kah shpërbahet vegimi jot, jemja pritje, Shoh sy qi derdhen n’mu si llavë, e mbushem n’zjarm, Fikem tue dasht me gjet netët që shndrruem n’yje.
N’se don rishtaz me ardh, ma mir’ nis mungimin tand, E njashtu lënguem prej vetmimit rreket me t’ba qysh du, Ti, gjithqysh s’ke pse kthehesh, ma mir’ rri me ikjen, Kujtimet kan me dit me t’riba andjeve t’mija, perëndesh, Dritun, flakun, feksun… siç përfytyrimi jem t’ndez, Yjesh ke ken n’kujtesën e natave qi shpaluem drithërimash, Vezullim malli e dhimbje ke mbet…
Qysh t’dush, ti ndaq vjen, n’do… mundesh mos, Gjithqysh un’ kam me t’prit me zemrën qi gjimon, Tue ndez ndër buzë yjet qi t’përpushen n’puthje. Andërr due me mbët gjithçka jona vezullue, shpirtje eteri. N’se guxon me vu n’sprov zemrën, vjen, Për me shku, s’di n’se do të mundet… / KultPlus.com
Fëmijëria jonë e varfër por e bukur, pushimet tona të mangëta por me shumë lojëra dhe shumë argëtime
Ardhja e periudhës së pushimeve të shkollës më shumë se një mundësi përfitimi të paktë për kampe disaditëshe apo shkuarje me familjen në plazh, ishte rrokja e lirisë, dalldisja, shkallmimi i të gjithë caqeve dhe lëshimi ashtu shkujdesur në vjeljen e çdo çasti prapësie në lumturi. Loznim shumë, aq sa e tepronim dhe kjo kishte një kosto qortimesh dhe ndëshkimesh që i’a vlenin. Fundja këto ishin ditët tona të pushimeve, ditët e “çmendurive” që lanë tek ne më shumë se nostalgji, kujtime të bukura dhe miq.
Ishte një kohë që kishim pak gjëra, fare pak, por ato çuditërisht na mjaftonim që të ishim të lumtur, të jetonim një fëmijëri që do ta kishte zili çdo brez që do të vinte më pas. Gjithçka për ne ishin lojërat, argëtimet, zbavitja. Lojërat ishin të shumta dhe të larmishme dhe mrekullisht ishin të tilla sa mbetën të skalitura thellë nesh si vezullime, sepse na dhuruan çaste që na ndihmojnë të kthehemi pas në vite, të përjetojmë me mall dhe nostalgji ato momente dhe ato miq, me të cilët na ndau mosha dhe koha.
Ajo që duhet nënvizuar në këtë grishje kujtimesh dhe parakalim në të shkuarën nostalgjike të fëmijërisë është mënyra se si qarkullonin lojrat nga një qytet në tjetrin, nga një fshat në tjetrin dhe si si pasurohej fëmijëria jonë me këto çapkënllëqe. Ky shkëmbim dhe pasurim i repertorit ndodhte zakonisht në periudhën e pushimeve të shkollës, shkuarja dhe ardhja tek të afërmit bënte të mundur marrjen dhe dhënien e lojërave. Në këtë galeri të pasur nuk mund të themi se cila nga lojërat ishte më e preferuara, dhe cilën prej tyre deshëm më shumë, sepse secila mori dhe dha në ato ditë të bukura pushimesh aq sa nuk do t’i marrë kurrë harresa.
Katalogu i lojërave (Po e nis nga lojrat më pak të reklamuara)
Loja me arra Një lojë që zakonisht luhej në ditët e festave të fundvitit, Viti i Ri, sepse vetëm atëherë mund të kishe mundësinë të “peshkojë” ndonjë arrë nga racioni që ishte blerë për përgatitjen e bakllavasë, një prej ëmbëlsirave tradicionale. Sa pjesëmarrës që ishim në garë aq kokrra arra viheshin në mënyrë drejtvizore në një largësi të dakordësuar nga lojtarët. Sipas shortit vendosej dhe radha e të qëlluarit. Kokrrat e arrave që goditeshin nga qëlluesi ishin të fituara prej tij. Sa më të pakta të ishin kokrrat aq më e vogël ishte mundësia e të goditurit në shenjë. Sa më e largët të ishte rradha, aq më e vogël ishte mundësi e fitimit. Në fund… të gjithë hamin arrat e njëri-tjetrit, pavarësisht se sa kishte fituar njëri dhe humbur tjetri.
Loja me kopsa Ishte një lojë me pasoja dhe e dënueshme për shkak të dëmtimeve që bënim në këputjen e kopsave jo vetëm të rrobeve që ishin për tu hedhur, por edhe të atyre që ndereshin nëpër oborret dhe ballkonet e shtëpive. Më kujtohet se u bë aq problem sa disa nga fëmijët më te “rrëzikshëm” përfunduan në fletërrufetë e shkollave. Kopsat vlerësoheshin me pikë sipas madhësisë dhe veçantisë së tyre. Në trotuaret e pallateve hapej një vrimë dhe nga një largësi që ndryshonte sipas largësisë nga gropa, goditej me thojin e gishtit të madh, i cili karikohej për goditje në gishin tregues. Kopsat që arrinim të futnim në vrimëzën e krijuar ishin të fituara, mundësi që shtohej duke futuar në gropëz kopsat e qëlluesit të humbur që nuk ishte treguar me fat të kapte gropën.
Telefoni i prishur Dy tasa, gota apo kupa prej plastike, druri apo metali, shpoheshin në fund dhe përmes një filli, spango, lidheshin njëra me tjetrën. Dy fëmijët të vendosur në një largësi që testohej sipas përshkueshmërisë së zërit shkëmbenin fjalë mes tyre duke realizuar kështu atë që do të quhej komunikim nëpërmjet telefonit të prishur. Kjo ishte një lojë shumë argëtuese. Emocioni i komunikimit përmes një filli ishte hapi i parë i gjenialitetit tonë.
Hapa dollapa Ishte zakonisht një lojë që duhet të kishte më shumë se 3-4 përsona. Shfrytëzoheshin për fshehje ambientet rreth ndërtesave dhe oborreve, pemët, lulet, cepat e pallateve, shkallëve dhe çdo objekti tjetër ku mund të të siguronte mundësinë të fshiheshe. Njëri nga fëmijët që zgjidhej me short, mbështetej në një nga objektet përreth dhe teksa numëronte deri në dhjetë, kohë e cila ishte e nevojshme për t’u fshehur, kur drejtuesi i garës i thirrjte “hap”, ai “hapte sytë”, vërtitej në një rreze sa më të ngushtë dhe kërkonte të gjente shokët. I pari do të kalonte në rolin e tij nëse do të ishte aq i suksesshëm sa t’i zbulonte të gjithë.
“Pizzzzzzz”, loja e shuplakave Ishte një lojë atraktive. Me short zgjidhej ai që do të mbyllte, pozicion i cili realizohej duke kaluar njërën dorë me shuplakë të treguar nga jashtë dhe me dorën tjetrën mbante në një kënd të detyrueshëm fshehjeje syrin vëzhgues. Të përfshirit bënin sikur po qëllonin të gjithë, por vetëm njëri kishte të drejtë ta godiste pëllëmbën e tij. Ai do të kthehej dhe të gjithë me dorën “qëlluese” bënin “pzzzzzzzzzzzzz”, për të kamufluar. Atij do të duhej ta gjente nëpërmjet leximit të vështrimit, sjelljes, ose ashpërsisë së goditjes se kush kishte goditur. Nëse nuk ia dilte do të kthehej sërish në “tabelë qitjeje”. Kishte raste që loja kalonte cakun dhe shndërrohej në grindje, kjo edhe për faktin se kishim filluar të rriteshim.
Karroca me Guzhineta Karroca me guzhineta ishte loja me e preferuar e fëmijëve të asaj kohe. Një lojë shumë e veçantë. Ata më një copë dërrasë apo me një arkë të vendosur në guzhineta krijonin automjetin e tyre dhe shëtisnin rrugëve duke i shtyrë njëri-tjetrin. Vendet më të preferuara ishin trotuaret dhe vendet e shtruara me asfalt. Kozhinetat dhe materialet e drurit përvetësoheshin në rrethana të ndryshme, përfituesit ishin pothuajse të gjithë, por lideri ishte ai që ngiste mjetin, ndërsa dikush shtynte. Kohë pas kohë këto karroca filluan të zbukuroheshin me llamarina, kauçuk të ngjyrave të ndryshme, kapakë shishesh arranxhate, e shumë objekte të tjera që ricikloheshin.
Pipëza Kjo lojë realizohej nëpërmjet një mënyre pak të sofistikuar të shfrytëzimit të gjetheve, të lëvores së degëve të njoma dhe të gypit të kallzës së grurit ose elbit, të cilat priteshin në mënyrë të atillë sa kur i fryhej nxirrnin një tingull që ndryshonte nga materiali në material dhe nga lloji i prerjes. Mjeshtëria e realizimit të këtyre lodrave ishte një garë e vështirë ku rivaliteti ishte gjithashtu i ashpër. Brisqet e rrojës, vjedhur baballarëve, ishin mjetet që duheshin, veç lëndës së parë. Ndërtonim kështu instrumentet e para muzikore, krijonim meloditë e para, hidhnim një hap të vogël në botën e madhe të magjisë së muzikës. Nuk kishe konkurse pranimi, ishte garë realizimi të pipëzës më të mirë.
Gjuajtje me llastiqe Përdorimi i këtij marifeti ishte i ndaluar, për shkak të pasojave që sillnin. Xhamave të thyer, a ndonjë lëndimi të shokut. Ndërtimi i kësaj “arme” realizohej zakonisht nga një degëz e bigëzuar, nga një material metalik apo plastik i përafërt me bigën. Llastiku merrej nga kamerdaret e gomave të biçikletave. Shojet e këpucëve të hedhura nevijiteshin për të krijuar e fukës ku vendosej guri, nga tendosja e llastikut dhe shënjimi përcaktonte largësinë dhe objektin qëllues. Zakonisht me to qëlloheshin zogjt dhe e pësonin xhamat e dritareve. Përdoreshin për garë shënjimi objekte ku më të preferuarat ishin ambalazhet e produkteve ushqimore ose pijeve, shishet, pse jo. Kjo lojë ishte aventurë me pasojat ku fillonin me konfiskimin e “rmës së krimit”, me tërheqje të veshit, me shuplakë, deri në sanksione.
Loja me litar Dy persona qëndronin në të dyja anët e litarit dhe e tundnin me të njëjtin ritëm ndërsa në mes kërcenin një ose më shumë persona. Gjatë kësaj loje edhe recitoheshin vargje që shoqëronin kërcimin. Ai që pengohej në litar zevendësonte një nga dy përsonat që tundnin litarin. Kështu tundësit ndërroheshin njëri pas tjetrit derisa lodhja të përcaktonte finalistin. Jo të gjithë përfshiheshin në këtë sprovë. Kishte më shumë prej atyre që preferonin të sodisnin.
Loja e kombinimeve Ndoshta është një lojë paraprurëse e lojërave të mendjes. Ajo ishte treshe, nëntëshe, gjashtëmbëdhjetëshe ose dam. Vizatohej në trotuar një katror me thëngjill, shkumës, apo qeramikë. Përshkoheshin këndet me vizë, vizë e cila bashkohej në qendër. Një vizë tjetër bashkonte mesin drejtvizor të anëve dhe sipas shortit startonte loja e kombinimit tresh. Vendosja e objekteve, që zakonisht guralecë, ishte e tillë që të mund të vinte secili tre guralecët e tij në një drejtëz që bashkohej në tre pikëtakime. Pasi kjo kalohej luhej duke lëvizur në mënyrë të atillë të bashkoje gurët e tu në tre pikëtakimet e njëri pas tjetrit. Ishte loja që parapriu shahun.
Topa djegës Loja luhej me tre ose me më shumë persona. Në lojë vendoseshin 2 porta përballë njëra-tjetrës ku në secilin prej tyre qëndronte një lojtar, ndërsa një ose më shumë kundërshtarë futeshin në fushë. Personat brenda në fushë duhet të qëlloheshin me top dhe nëse prekeshin nga topi duhet të s’kualifikoheshin. N.q.s personi arrinte të kapte topin me duar atij i shtohej një jetë.
Loja me zare Lojtarët krijonin një fushë më kuadrate dhe vendosnin një numër në çdo kuadrat. Krahas saj shkruhej një listë me veprimin që duhej të zbatohej për secilin numër ku lojtarët vendosnin gurin, pasi kishin marrë numrin e lëvizjeve nga zarat e hedhura. Në bazë të urdhërit të dhënë në fletë lojtarët lëviznin gurët e tyre në fushë dhë ai që arrinte i pari të përshkronte tërëshis trajektoren e kuadrateve shpallej fituesi i lojës.
Loja me pafka Në dysheme vizatoheshin katrorë me numra të ndryshme dhe vendosej një pafkë të cilën duhej ta shtyje me njërën këmbë, nga fillimi deri në fund të kuadrateve. Kërcimi me një këmbë ishte i detyruar gjatë kapërcimit, ndryshe konsideroheshe i humbur.
Loja ‘E ka kush e ka’ Loja konsistonte në një grup fëmijësh që vraponin për ti shpëtuar personit që e ndiqte. Kur ky i fundit kapte një fëmijë i kapuri duhet ta niste lojën sërish në ndjeke të të tjerëve duke i lënë stafeten një tjetri.
Loja ‘Roza rozina’ Disa fëmijë kapeshin prej dore me njëri tjetrin dhe dhe vinin rrotull duke krijuar një rreth ndërkohë që këndonin:’Roza rozina çelin trëndafila. Bashkë me zambakun edhe lule të tjera. Kush i do këto lule tasi me fasule, gotat me raki ‘Gëzuar Vitin e ri’ dhe në përfundim të këngës të gjithë uleshin.
Loja me numërim Loja bëhej me 10 gishta të një personi.Teksa këndohej kënga personi tjetër shoqëronte me gisht secilin gisht të lojtarit dhe në përfundim të këngës gishti që përkonte me fjalën e fundit duhej të fshihej brenda pëllëmbës derisa mbetej gishti i fundit fitimtar.
Loja me zare plumbi Në një trekëndësh të vizatuar në tokë vendoseshin tre zare prej plumbi dhe një zar tjetër të njejtë me to duhej ti godiste me gisht në mënyrë që ti rrëzoj zërat e vendosur në trekëndësh transmeton ‘Xing.al’.Nëse arrije ti largoje tre zërat nga trekëndëshi ishe fitimtar.
Loja me cinlga Loja konsistonte në dy shkopa prej druri njëri më i gjatë dhe tjetri më i shkurtër. Shkopi më i shkurtër vendosej mbi dy gurë apo tulla të mëdha ose në një gropë të vogël të hapur në tokë. Shkopi më i gjatë futej në hapësirën poshtë shkopit të vogël dhe e godiste këtë të fundit, duke e hedhur sa më lart në ajër.
Loja polici hajduti Loja luhej me katër lojtarë. Secili prej tyre merrte rolin që zgjidhte pa e parë në letrën e palosur të vendosur në tavolinë. Njëri prej lojtarëve ishte në rolin e hajdutit, njëri në rolin e spiunit, njëri të policit dhe tjetri atë të gjyqtarit. Pa parë letrat e kundërshtarëve dhe pa e ditur se ç’role kishin ata duhej të gjenin midis tyre se ç’rol kishte secili dhe pasi ishin gjetur të gjithë, gjykatësi jepte dënimin për hajdutin.
Kaladibrançe Marrin pjesë persona të ndarë në dy grupe. Njëri grup vendoset në mesin e fushës duke formuar kalanë të përkulur me shpinë dhe të kapur dorë për dore më njëri tjetrin. Grupi kundërshtar nisen të hidhen një nga një mbi personat që kanë formuar kalanë deri sa ti shembin atë. Kalaja nuk duhet të lëvizte gjatë lojës.
Loja me duar Dy persona përballë njeri tjetrit trokasin pëllëmbët e duarve duke i kombinuar me levizje të ndryshme që shtohen në numër. Personi që ngatërron i pari lëvizjen quhet humbës.
Kriporja Mbi një letë shkruheshin 4 numra dhe nga një cilësi për secilin numër për shembull ( i bukur, i shëmtuar). Letra palosej në formën e kripores dhe fëmijët duhet të zgjidhnin njërin numër dhe sa herë e dëshironin për të mësuar më pas një cilësi që shkruhej në kripore. / KultPlus.com
Juan de Valdés Leal ishte një piktor i shquar Sevilian, i cili shquhej për teknikën dhe stilin e tij shumë individual. Kjo e largoi atë nga artistët e tjerë në Andaluzi. Stili i tij u zhvillua shpejt nga pikturat e hershme, pothuajse të papërpunuara, deri te veprat më të pjekura që shfaqen midis viteve 1654 dhe 1658. Këto pikturat shfaqin një përdorim të fortë dhe të guximshëm të ngjyrës, si dhe një gjallëri dhe natyrshmëri, që nuk shihet në pikturat e tij të mëvonshme. Shqetësimi i tij kryesor ishte gjithnjë për të arritur një efekt maksimal dramatik, duke mos u larguar nga aspektet më të tmerrshme dhe të dhunshme të Biblës ose të jetës së shenjtorëve.
Valdés Leal u lind në Sevilje më 4 maj 1622. Valdés Leal ishte gjysma portugeze, djali i një argjendari të quajtur Fernando de Nisa, por ai mori emrin e nënës së tij, i cili ishte nga Andaluzia. Jetoi me gruan e tij, Isabella Carasquilla, djalin e tij Lucas Valdes dhe dy vajzat, (të cilat u bënë të gjithë piktorë) në famullinë e San Andrés.
Puna e tij e hershme nga periudha e tij Kordoban, karakterizohet nga një paletë e errët dhe ngurtësi ndaj figurave, në përputhje me pikturën në qytet në atë kohë. Me mbërritjen e tij në Seville megjithatë ai ishte ndikuar fuqimisht nga puna e Francisco de Herrera (Plaku) dhe Bartolomé Esteban Murillo (i cili ishte pesë më i madh se ai), siç u demonstrua në pikturën “Vdekja e Shën Clare”, e firmosur dhe e datuar më 1653. Pikturuar si e fundit e një serie skenash që ilustrojnë jetën e Shenjtit për manastirin Françeskan në Carmona, e cila rrjedh nga një kompozim i Murillo (tani në Gemäldegalerie, Dresden), por në trajtimi është më shumë borxh ndaj punës së Herrera. Valdés Leal u kthye në Kordoba më 1654, ku vitin e ardhshëm ai u ngarkua të pikturojë altarin e lartë të kishës së Karmelitas Descalzas, e vetmja retablo e tij që mbeti ende në mjedisin e saj origjinal sot.
Ai besohet se ka vizituar Madridin në përgatitje të kësaj porosi, dhe përthithja e tij e veprës së Ticianit, Tintoretto, Rubens dhe piktorëve kryesorë spanjollë, çojnë në zhvillimin e stilit të pjekur të artistit, i dukshëm në pikturimin e tij të qendrës kanavacë e retablo, që përfaqëson Ngjitjen e Elijas.
Në vitin 1656 artisti rikthyer në Sevilje ku kryesisht do të qëndronte për pjesën e mbetur të jetës së tij. Ai ishte një nga anëtarët themelues të akademisë së vizatimit në Sevilje dhe u bë kryetari i saj më 1665, pasi ishte zgjedhur drejtues i S. Juan më 1660. Ndoshta veprat e tij më të mira janë Allegoritë, të pikturuara për spitalin Caridad në Sevilje.
Padyshim që piktura e Valdés Leal kishte shumë aspekte të tjera, veçanërisht të lidhura me temën fetare, por fama e jashtëzakonshme e Murillo-it e zhvendosi pjesën e mbetur të artistëve të Seviljes në sfond, me përjashtim të këtyre veprave shumë unike të Valdés Leal, të cilat për këtë arsye ata e kanë ruajtur rëndësinë e tyre ndër shekuj.
Valdés Leal ishte një piktor i kohës së tij, merrej me lëvizjen dhe pasurinë e ngjyrës, megjithëse cilësitë e tij piktoreske kërkonin një përpjekje të vazhdueshme për të shkëlqyer, derisa ai arriti pjekurinë e plotë të stilit të tij më të mirë, i cili në shumë raste ishte me të vërtetë i dëmtuar. Kjo periudhë ishte kohë kur ai la pas dore ekzekutimin e shumë pikturave të tij, ishte i interesuar vetëm për t’i mbaruar ato shpejt, në mënyrë që të mund t’i mblidhte të ardhura dhe kështu të përballonte situatën ekonomike. Ai ishte gjithnjë me nxitim për shkak të jo gjithnjë të ardhurave, por sepse ai kishte një klientelë të ngathët dhe pesë fëmijëve për tu ushqyer.
Sidoqoftë, në veprat e tij më të mira ai pikturon me pasion, duke kërkuar tension të plotë, për të cilin ai nuk pati kurrfarë aftësie për shtrembërimin e realitetit, derisa pikturoi trazimin, duke rritur kështu thellësinë e ndjenjave që ai dëshironte të përçonte, të gjitha aspektet, në të cilat ai kishte shumë çfarë të shohë, temperamentin e fortë dhe gjeniun tek ai, mbizotërues dhe krenar.
Ishte viti 1672 kur puna e tij filloi të bjerë, me sa duket për shkak të goditjes që ai kishte pësuar, dhe ka të ngjarë që djali i tij filloi ta ndihmojë atë pas kësaj kohe. Stili i tij unik dhe individual e veçon atë nga kanuni kryesor i artit spanjoll të shekullit të 17-të. / KultPlus.com
“Duart që luten” është një trajtësë e tjetërllojtë, e aplikuar nga Albrecht Dürer, një vizatim delikat dhe shumë korrekt në aspektin anatomik, realizuar mbi një letër ngjyrë blu.
Vizatimi rreket të tregojë jo vetëm pozicionin final të aktit të lutjes, por edhe vetë pozicionin e besimtarit, animin e ndrojtur në të djathtë, tregues ky i një devocioni që mëton tension dhe përjetim. Palimi i duarve, tendosja e tendinëve dhe shpalimi i detajuar i gjithë veprimtarisë fizike gjatë aktit të lutjes, fokusuar vetëm te gjymtyrët, janë në vetvete elementi përcaktues dhe më domethënës i besimtarit në tërësi dhe mishërimit që mëton.
Në rastin konkret, Dürer, “Duart që luten” ia dedikon një apostulli, koka e të cilit në 18 punët e skicuara është ravijëzuar dhe është ndarë qëllimisht prej tyre, duke ardhur dhe duke u njohur si e vetme. Njohja e parë publike e “Duart që luten” ishte në vitin 1871, kur ajo është paraqitur në Vjenë.
Gëzim Kruja, të gjallët e këtij humoristi të madh të skenës shkodrane dhe asaj gjithëshqiptare, që nga sot, 5 prill 2020 nuk është më. Gëzim Kruja, u lind më 4 dhjetor 1939. Një jetë në skenën shkodrane të humorit, ka spikatur me rolet dhe karakteret që ai jetësoi për ti pavdekësuar në repertorin e larmishëm të humorit.
Karriera gazmuese e Gëzimit mësohet të ketë nisur në moshën 13-vjeçare. Fillimet me Estradën amatore nisin në qytetin kur është ushtar më 1958. Më pas vazhdon aktivizimin në vitin 1960 me Estradën Profesioniste të Shkodrës, për të vijuar për pesë dekada përpjekje dhe sfidë, punë dhe arritje, që e bënë emrin e Gëzim Krujës një logo të humorit.
Zëri i tij kishte kohë që ishte kyçur në robërinë e një sëmundjeje, e cila i ndali edhe zemrën që trokiti kaq gjatë në kraharorin e tij dhe dëshirimet e gjithë atyre që qeshën dhe gazmuan me humorin që ai solli.
Duhet që ai të shuhej, që ne të gjithë të kujtoheshim për të. Edhe për Gëzim Krujën, si për shumë prej atyre që i dhanë artit dhe skenës, traditës së vlerave, veprën e përkushtimit dhe sakrificave, ishte e njëjta harresë që e bëri lëngimin e gjatë të sëmundjes, më të dhimbshëm dhe më të trishtë. Ai luftoi me sëmundjen njëjtë si me harrimin dhe humbi, për të fituar nder dhe respekt, përulësi dhe mirënjohje, së paku në këto çaste lamtumire.
Ai nuk është më, por vepra e tij e bujrshme krijuese dhe interpretuese, do të mbeten një testament vlerash, obligim dhe mirënjohjeje. Rrugëtimin prej 52 vitesh të mëkues të artit të humorit, e shkruan vepra e tij, në të cilën bën pjesë: 15 komedi, 10 recitate, 2 libra me monologë gazmore. Pjesë e këtij obelisku të lartë të promovimit të traditës shkodrane të humorit është interpretimi që ai realizoi në rreth njëmijë role në skeçe të ndryshme. Në vitin 2004 puna e tij, përpjekjet dhe përmbushja e angazhimeve artistike u nderua me titullin “Krenaria e Qytetit”. Në vitin 2005 vlerësohet me titullin “Naim Frashëri i Artë” dhe në vitin 2010 titullin, “Mjeshtër i Madh”.
Një ditë dhe katër muaj pas festimeve të ditëlindjes së tij të 80-të, një përvjetor që spikati nga harrimi dhe braktisja, ai “i fton” të gjithë ta përcjellim në heshtje dhe pikëllim nga shtëpitë tona. Në këtë kohë ngujimi nga përndjekja e koronavirusit, nderimi dhe përcjellja e merituar e këtij emri të rëndësishëm të humorit do të jetë e pamundur.
Ngushëllimet më të sinqerta shkojnë për familjarët, miqtë dhe kolegët, në mesin e të cilëve do të mungojë energjia pozitive e një njeriu të hareshëm dhe dhe një aktori të palodhur, një kolegu të veçantë dhe një bashkëpunëtori korrekt, që dhuroi kaq shumë role, duke skalitur një emër nderi në panteonin e vlerave, prejnga do ta kujtojmë përgjithnjë.
“Burgosja” e vullnetshme, më shumë se një masë parandaluese e përhapjes së CIVID-19, mbetet një sinjal i fuqishëm alarmi i njeriut për të dëshmuar paaftësinë e tij për tu përballur, jo vetëm me frikën por edhe me rolin inferior ne një botë ballafaqimi aftësishë. Përkundër gjithë atyre sfidave të paimagjinueshme teknologjike dhe asaj ngrehine të lartë të kapardisjes dhe luksit, parasë dhe fudullëkut, njeriu qëndron kokulur dhe I mundur përballë një armiku naiv, një rreziku, i cili nëse nuk është një produkt i mendjeve të errëta për qëllime po kaq mizore sa edhe vdekja, duhet pranuar si reagim i gjykimit të pamëshirshëm të natyrës, për të na kujtuar se sa të vegjël dhe të dobët jemi.
Sot po luftojmë me të njëjtat mjete, me të cilat zgjodhën të ndesheshin paraardhësit tanë të hershëm, thua se kaq qindravjeçarë të kaluara dhe aq arritje shokuese të kurorëzuara, thjeshtohen në asgjë para një coronavirusi, një armiku që arriti të gjunjëzonte botën dhe së bashku me të, të nënshtrojë madhështinë false të qytetërimit modern.
Cila është kjo mënyrë kacafytjeje me rrezikun, më shumë se sa t’ia mbathësh?
Karantina!
Nga vjen fjala “karantinë” dhe çfarë kuptimi ka?
Fjala “karantinë” vjen nga dialekti venedikas që në italisht nënkupton “quaranta giorni” dhe në shqip 40 ditë. Ky emër iu vendos procesit të izolimit që iu bëhej anijeve dhe njerëzve para se të futeshin në Venedik gjatë periudhës së prekjes së botës nga murtaja apo ashtuquajtura, “Vdekja e Zezë”. Kujtojmë se mes viteve 1348 dhe 1359, “Vdekja e Zezë” shfarosi 30% të popullsisë së Evropës dhe një përqindje të popullsisë së Azisë. Një dokument i arkivave të Dubrovnikut në Raguza, (Kroacia e sotme), që daton në vitin 1377 urdhëronte se para se të lejohej hyrja në qytet, të ardhurit e rinj duhej kalonin 30 ditë (a trentine) në një vend të izoluar, në ishujt aty pranë, për të parë nëse shfaqnin simptomae e sëmundjes.
Në vitin 1448 shteti venedikas e zgjati periudhën e pritjes (izolimit) në 40 ditë duke i dhënë kështu emrin karantinë ose quarantina. Ky afat rezultoi se ishte një formulë e mirë për të frenuar përhapjen e sëmundjes.
Karantina dyzetëditore dëshmoi se ishte një formulë efektive për trajtimin e shpërthimeve të murtajës. Sipas vlerësimeve aktuale, murtaja bubonike kishte një periudhë 37-ditore nga infeksioni deri në vdekje. Prandaj, karantinat evropiane do të kishin qenë shumë të suksesshme në përcaktimin e shëndetit të ekuipazheve nga anijet e mundshme tregtare dhe të furnizimit.
Sëmundjet e tjera i janë nënshtruar praktikës së karantinës para dhe pas shkatërrimit të murtajës. Ata të prekur nga lebra ishin të izoluar afatgjatë nga shoqëria, dhe u bënë përpjekje për të kontrolluar përhapjen e sifilizit në Evropën veriore pas vitit 1492, ardhjen e etheve të verdha në Spanjë në fillim të shekullit të 19-të dhe ardhjen e kolerës aziatike më 1831.
Venecia mori drejtimin në masat për të kontrolluar përhapjen e murtajës, pasi kishte emëruar tre roje të shëndetit publik në vitet e para të “Vdekjes së Zezë” (1348). Regjistrimi tjetër i masave parandaluese vjen në provincën e Modenas në vitin 1374. Venecia themeloi izolimin e parë (në një ishull të vogël ngjitur me qytetin) në vitin 1403. Më 1467 Genova pasoi shembullin e Venecia, në vitin 1476 spitali i vjetër i lebrozëve të Marsejës u shndërrua në një spital të murtajës. Izolimet e madhe e Marsejës, mbase më i plota në llojin e saj, u themelua në vitin 1526 në ishullin Pomègues. Praktika në të gjitha karantinat mesdhetare nuk ndryshonte nga procedura angleze në tregtinë në Levantine dhe Afrikën e Veriut. Me ardhjen e kolerës në vitin 1831 disa karantina të reja u ngritën në portet perëndimore, veçanërisht një institucion shumë i gjerë pranë Bordeaux , më pas ai u kthye në një funksion tjetër.
Një përmendje e hershme e izolimit ndodh në librin biblik të Levitikut, shkruar në shekullin e shtatë para Krishtit ose mbase më herët, i cili përshkruan procedurën e ndarjes së njerëzve të infektuar për të parandaluar përhapjen e sëmundjes sipas Ligjit të Moisiut: Sipas të cilit: “Nëse pika e ndritshme në lëkurë është e bardhë, por nuk duket se është më shumë se lëkura e thellë dhe qimet në të nuk janë bërë të bardha, prifti do të izolojë personin e prekur për shtatë ditë. Në ditën e shtatë ai duhet të ekzaminoni atë, dhe nëse sheh se lëndimi është i pandryshuar dhe nuk është përhapur në lëkurë, ai do ta izolojë atë për shtatë ditë të tjera “.
Karantina si masë izolimi për të parandaluar rrezikun vjen gjithashtu edhe nga bota islame. Karantina e detyrueshme spitalore e grupeve të veçanta të pacientëve, përfshirë ata me lebër, filloi herët në historinë islame. Midis viteve 706 dhe 707 kalifi Al-Walid I, ndërtoi spitalin e parë në Damask dhe lëshoi një urdhër për të izoluar ata të infektuar me lebër nga pacientët e tjerë në spital. Praktika e karantinës së detyrueshme të lebrës në spitalet e përgjithshme, vazhdoi deri në vitin 1431, kur osmanët ndërtuan një spital lebrozësh në Edirne. Incidentet e karantinës kanë ndodhur në të gjithë botën muslimane, me dëshmi të karantinës vullnetare të komunitetit, në disa nga këto incidente të raportuara. Karantina e parë e dokumentuar e komunitetit të pavullnetshëm u krijua nga reforma e karantinës osmane në vitin 1838.
Praktikat e karantinimit gjejnë zbatim edhe në periudhat e mëvonshme. Epidemitë e etheve të verdha shkatërruan komunitetet urbane në Amerikën e Veriut, përgjatë fundshekullit të tetëmbëdhjetë dhe fillimshekullit të nëntëmbëdhjetë, shembujt më të njohur janë Epidemia e Etheve të Verdha në Filadelfia më 1793 dhe shpërthimet në Gjeorgjia (1856) dhe Florida (1888). Epidemitë e kolerës dhe të vegjëlve vazhduan gjatë gjithë shekullit të nëntëmbëdhjetë, dhe epidemitë e murtajës prekën Honolulu dhe San Francisko nga viti 1899 deri më 1901. Qeveritë e Shtetit në përgjithësi mbështeteshin në shërbimin e kordonit, si një masë gjeografike karantine për të kontrolluar lëvizjen e njerëzit brenda dhe jashtë komuniteteve të prekura. Gjatë pandemisë së gripit të vitit 1918, disa komunitete u aplikua sekuestrimi mbrojtës (nganjëherë referuar si “kundërkarantinë “) për të mbajtur të infektuarit nga futja e gripit në popullatën e shëndetshme.
Në shekullin XXI, personat e dyshuar për bartjen e sëmundjeve infektive janë karantinuar, si në rastet e Andrew Speaker (tuberkulozi rezistent ndaj shumë ilaçeve, 2007) dhe Kaci Hickox (Ebola, 2014). Kalimi i pacientëve të infektuar në repartet e izolimit dhe vetë-karantina, e bazuar në shtëpi e njerëzve të ekspozuar potencialisht, ishte mënyra kryesore që përfundoi epidemia e virusit Ebola të Afrikës Perëndimore më 2016. Ekspertë e shëndetit kritikuan kufizimet ndërkombëtare të udhëtimit, të vendosura gjatë epidemisë si joefektive për shkak të vështirësisë së zbatimit dhe u cilësua si kundërproduktiv pasi ngadalësuan përpjekjet për ndihmë. Dhe vjen përvoja e sotme e betejës me COVID-19 . Pak a shumë kjo është përvoja e historisë njerëzore me karantinimin, me të vetmen mundësi për tu ndeshur “urtësisht” dhe “trimërisht”.
Ai nuk pikturoi vetëm lule, por ata mbetën për të më të preferuarat dhe për kritikën më përfaqësueset. Bukuri e luleve të Henri Fantin-Latour është një bukuri që tejkalon perceptimin klasik të së bukurës, asaj të sipërfaqshme. Ai bëri pranverë në çdo stinë e të jetës së tij artistike. Ribëri natyrën duke e sjellë përmes luleve si përmes formës më delikate dhe më shprehëse. Besoi në këtë tharm se do të krijonte një botë idilike, të cilën ai kishte po kaq nevojë të përjetësonte nga shpirti i tij, sa ç’ta përjetojmë ne nëpërmjet asaj ëndje që e ribën atë forcë shpirtërore, e ringre atë gjendje në lartësinë prej eteri të perceptimit estetik. Ai nuk ka qasje të imitojë natyrën, por të rikonceptojë atë sipas ndjimit të shpirtit, ta ribëjë botën e luleve nëpërmjet mënyrës se si sytë dhe zemra e tij e sheh dhe e ndjen botën e tyre delikate dhe mahnitëse. Sfondi që ai zgjedh, objektet shoqëruese shpesh, vendvendosja në vazo, etj., nuk janë gjetje të rastësishme, të atyshme e kalimtare, ato janë e harmonishmja e këtij këtij muzikaliteti, e gjalla e kësaj loje me ribërjen e natyrës, e zhvendosjes së e saj kudo ku njeriu ndodhet, si me qëllimsi të nevojës që ne kemi për të jetuar kudo me natyrën, me lulet si shembullin më tipik dhe përfaqësimin më të dinjitetshëm të shpërthimit së dehjes që stina, natyra kredhin. Henri Fantin-Latour ishte një piktor francez i njohur më së miri për interpretimet e tij delikate dhe të një tejpërshkueshmërie ndjesore të së bukurës së luleve, vëzhgimit shpirtërorë të asaj delikatese që pjesëmerr në jetën tonë. Megjithëse i lidhur me Impressionistët dhe Édouard Manet në veçanti, Fantin-Latour mbeti një piktor tradicional akademik gjatë gjithë karrierës së tij. Lindur më 14 Janar 1836 në Grenoble, Francë, ai vazhdoi të studiojë në École des Beaux-Arts dhe të kopjojë piktura të mjeshtrave të Vjetër në Luvër. Punimet e Fantin-Latour janë në koleksionet e Institutit të Artit të Chicikagos, Muzeut të Hermitation në Shën Petersburg, Muzeut Metropolitik të Artit në New York, Musée d’Orsay në Paris, Rijksmuseum në Amsterdam dhe Galerisë Tate në Londër, ndër të tjera. Ai vdiq në 25 gusht 1904 në Buré, Francë. Si i ri, Henri Fantin-Latour mori mësime për vizatim nga babai i tij, i cili ishte një artist. Ai tërhoqi vëmendjen në Angli, ku jetësimet artistike, vazhdueshme u shitën aq mirë sa ato ishin “praktikisht të panjohura në Francë gjatë jetës së tij”. Përveç pikturave të tij realiste, Fantin-Latour krijoi litografi imagjinative të frymëzuar nga muzika e disa prej kompozitorëve të mëdhenj klasikë. Në vitin 1875, Henri Fantin-Latour u martua me piktoren, Victoria Dubourg, me të cilën ai kaloi verën duke shijuar pasuritë e vendit dhe në praninë e të familjes së gruas së tij në Buré, Orne në Normandinë e Poshtme, ku vdiq në 25 gusht 1904. Prehet në Varrezat Montparnasse, Paris, Francë Marcel Proust përmend punën e Fantin-Latour në “Kërkimi të kohës së humbur”, si vijon: “Shumë duar të grave të reja do të ishin të paafta për të bërë atë që unë shoh atje,” tha Princi, duke treguar ngjyrosjet e papërfunduara të Mme de Villeparisis. Dhe ai e pyeti nëse ajo kishte parë pikturën me lule nga Fantin-Latour e cila ishte ekspozuar së fundmi. Ekspozita e tij e parë kryesore e galerisë në Mbretërinë e Bashkuar u zhvillua në Muzeun Boëes në Prill 2011. Musée du Luksemburg prezantoi një ekspozitë retrospektive të veprës së tij në 2016-7 me titull “À fleur de peau”. Megjithatë lulet e Henri Fantin-Latour mbeten një prej simfonive më të bukura dhe më dehëse të tablosë. Përmes sajë ne nuk njohim vetëm botën e magjishme të luleve, por edhe shpirtin e piktorit, atë brendi të ndezur ndijimesh kaq delikate, sa ç’mund t’i shërbejë në shndërrimin e luleve në monument. /Albert Vataj /KultPlus.com
Një ndërmëndje, e cila do të hovte ngultaz dëshirimin e zotërimit të dramatikes si formë shprehjeje të së bukurës, na pjesëmerr solemnisht në memuaristikën e një personazhi shumë kompleks të penelit, ai është Rembrand van Rijn. E kush mund të shponte tejpërtej kërshërinë e dehjes prej tonaliteteve therëse më thekshëm se sa ai. Për shkak të ndjeshmërisë së tij, ai është mbiquajtur “një nga profetët e mëdhenj të civilizimit”.
E zeza, okra, e kuqja, e verdha dhe e bardha, në ngjizjen e hyjshme të Rembrandit, kremtuan lindjen e një epoke që u turravrap të mbetej holandeze por kaploi të epërmen si e përbotshme si sprovë dhe testament . “Tabloja e Rembrandit ishte pikturuar si nga një dori prej zjarri, duhet të kesh vdekur disa herë që të mund të pikturosh si ai, Rembrandi depërton aq thellë, sa që thotë gjëra që nuk ka asnjë gjuhë të botës që mund ti mishërojë ato”, mbamendet t’i ketë shkruar në një letërkëmbim Van Gog, Teos më 1885.
Më 4 tetor 1669, vdiq në moshën 63-vjeçare Rembrand van Rijn. U shua shërbestari i penelit të zjarrit, i ngulmëti i një sprove të tjetërllojtë, i andjes për të ngërthyer në kaplimin e tij kumtues, 350 piktura, 1200 skica dhe rreth 300 gravura.
Ai do të mbamendet në memorin e ëndjes estetike, si një prej penelatave më të pazakonta të pikturës, një prej gjenive, jeta e të cilit ndonse në dukje e qetë, sëmboi hera-herës me spazme therëse e dhimbje, kaplimin e tij. Rrëfimtari më i njimendtë i këtyre sprovave, këtij rrebeshi është vetë piktura që la ky mjeshtër. Këto gjurmë të thella trishtimi dhe dramaciteti, përpjekjeje të vazhdueshme për të sfiduar, edhe me vetveten, i cekim gjithsekah nëpër cytjet kumtuese. Kësisoj gjejmë të plazmuar në tablonë e Rembrandit, ashpërsinë e penelatave, terrin përpirës që përgjohet nga një dritim tinzar, puhiz e cila hyn përmes lojës së tonaliteteve dhe pëlcet aty ku syri i piktorit shkrihet. Gjithqysh ai rendi si triumfalist në të asokohshmen plot gjallëri e trazim. Asçka nuk i’a ndali shkulmin e tij krijues. Asgjë nuk e vuri dot nën fre këtë pasion të hazdisur kumti. Një galeri e bollshme u bë hangari i të korrave të begata edhe pse gjithëkjo nuk mundi dot të shmangte fundin mjeran të këtij gjeniu tragjik, të cilin fati e ndëshkoi më rëndë se asgjë tjetër. Vdekjet i’u vunë nga pas duke e lënduar keqas “profetin e civilizimit”, deri sa mund të rrëzojnë përdhe 345 vite më parë, për ta rilindur në amshim.
Duke qenë një mjeshtër i barokut, tentoi gjithnjë të përflakte pjesët e përshkuara nga drita të objektit, ta lante në ar atë purtek të kurmit që ai qasej ta nxirrte faqe dritës, për ta kredhur krejtçka qarksaj në një terr të thellë. Teknikat e përdorura prej tij, e bëjnë këtë galeri të jashtëzakonshme të ndiqet gjithnje nga kontrasti i fortë dhe shkrirja therëse e ngjyres dhe dritës në të. Për ta bërë më përcaktuese këtë identitet koloristik, është vetë bota e tij shpirtërore ajo që rreket të lëvrij si një reliev i thyer, ku shtrirja artthënëse hapërdahet.
Shpirtërorja në pikturë
Është gati e pamundur të përshkruash në një tregimtore e të përshkosh në poret e sejciles prej tyre, të ndjesh ritmin dhe vërshimin e asaj limfe, që ai derdhi në krejt atë galeri që mban emrin e tij. E megjithatë gjallojnë disa prej gjithëtyre, që tregojnë forcën dhe energjinë, vlimin dhe pulsin, që trandën mish e shpirtë, e shkrepëtitën si vetëtimë, drita e së cilës feks sot e asaj dite, sa herë gjendemi të fokusuar prej këtij shpërthimi. Ato janë portretet, me kast autoportretet. Në “narcisizmin” e tij, Rembrandt skaliti njeriun që e do jetën. Nëpërmjet shikimit fisnik që depërton, tregon thellësinë e brendshme shpirtërore që kremton sakoha. Në thuajse të gjitha pikturat e Rembrandit, telajoja i ngjan një shtjelle përpirëse, plot gjallëri, ngjyra dhe tone që të dehin. Ai dinte shumë mirë si të kalonte nga njëri ton i ngjyrës në një tjetër, ndërsa emocionet lëvrijnë fuqishëm në pikturë, për të paraqitur të gjithë madhështinë dhe kushtrimin e një epoke iluminuese.
Arti i suksesshëm dhe jetë e trishtë
Artisti holandez, një ndër më të spikaturit në historinë e pikturës, nuk e njohu ndonjëherë mungesën e suksesit në art, por më shumë se çdokush u përball me dëshpërimin dhe dhimbjen. Piktura e tij nuk reflektoi si të vetvetishme jetën gjithë trishtim, por gjithqysh shkaktoi shumë emocione që përzihen me njëra-tjetrën. Ngjyra të theksuara, gjallëri dhe shumë jetë lëvrin brenda telajove të ndritshme të piktorit, ndërsa tonet e zbehta dhe të errëta “ngatërrohen” bashkë dhe në këtë përpjekje ngadhnjimtare për të treguar, ata shtangeshin duke lënë ato feksje flakëruese drite, që pakohen aty ku syri shterron dhe penelatat rrëzohen në errësirë. Piktura e lashtë, arti italian dhe flamand i Rilindjes, por edhe memoria artistike e Lindjes së Largët, ishin ndër më të preferuarat. Të thuash se ai nuk u moleps nga këto, është një përpjekje për ta zhvendosur suazën e epsheve të tij krijuese në një syprinë boshe më të rrafshët, por jo. Në pikturën e Rembrandt-it mund të gjesh detaje nga të gjitha këto rryma, ndërsa në vetvete, arti i tij shumë kompleks përfaqëson stilin e epokës së artë holandeze. Ai u dogj prej asaj llave përpirëse, duke u shndrruar në hi, dhe si një sfinks ai u rilind për të mbetur Rembrand Rembrand van Rijn.
Siç dihet, Rembrand u lind në Leiden të Holandës më 15 korrik 1606, në familjen e një mullixhiu. Familja u interesua aq shumë për edukimin e tij. Sakaq Rembrand nisi studimet në një shkollën latine. Kur ishte 14 vjeç u regjistrua në Universitetin e Leidenit. Por programi nuk i interesonte, dhe shumë shpejt ai e braktis shkollën për t’iu përkushtuar studimit të artit me mjeshtrin Jacob van Swanenburch dhe më pas në Amsterdam me Pieter Lastman-in, i njohur për profilin historik të pikturave të tij. Pas gjashtë muajsh, pasi përvetësoi gjithçka që i ishte dhënë për të mësuar, Rembrandt u kthye në Leiden ku u vlerësua aq sa në moshën 22-vjeçare mori nxënësit e tij të parë. Në vitin 1631 Rembrand u transferua në Amsterdam. Martesa e shpejtë me Saskia van Uylenburgh, kushërirën e një tregtari të veprave të artit, nxiti hovshëm karrierën e tij. I’u vu punës së portreteve, por edhe veprave me subjekt mistik dhe fetar, që ishin aq shumë të kërkuara asokohe. Mori famë si mësues i pikturës dhe studioja e tij u mbush me nxënës. Në shekullin e 20-të shumë studiues i atribuan atij edhe shumë piktura të kolegëve, duke i identifikuar ato me emrin e artistit të madh në një kohë të përfeksionimit të pikturës. Por, krejt në kundërshtim me suksesin e tij në pikturë, jeta familjare mori goditje të rënda. Që nga viti 1635 deri në vitin 1639 Saskia lindi katër fëmijë, nga të cilët arriti të mbijetonte vetëm djali i fundit, ndërsa ajo vetë vdiq në moshën 30-vjeçare. Hendrickje Stoffels, e cila ishte shërbyesja e familjes në vitin 1649, zëvendësoi figurën e gruas dhe u bë model për shumë piktura të artistit. Pavarësisht suksesit të tij financiar si artist, mësues dhe tregtar pikturash, prirja për të jetuar në bollëk e detyroi Rembrandin të falimentonte në vitin 1656.
Një koleksion i veprave të artit dhe antikuareve, që u konfiskuan para një ankandi, me qëllim shlyerjen e borxheve të tij, dëshmoi qartë për interesat e Rembrandt-it: piktura e lashtë, arti italian dhe flamand i Rilindjes, piktura e Lindjes së Largët, veprat bashkëkohore holandeze, armët dhe armatimet. Rezultatet e ankandit nuk ishin të pëlqyera, por probleme si këto nuk ndikuan në punën e tij. Madhështia e artistit u rrit vazhdimisht. E ndërsa jeta e tij personale vazhdonte të ishte e dëshpëruar e pa shpresë, artisti realizoi pikturat më të famshme “Nusja çifute”, “Bathsheba”, “Jakobi duke pagëzuar djemtë e Jozefit”, “Autoportret”. E dashura e tij e përhershme Hendrickje vdiq në vitin 1663 dhe djali i vetëm Titus vdiq në vitin 1668, në moshën 27-vjeçare. Njëmbëdhjetë muaj më pas artisti i 350 pikturave, 1200 skicave dhe rreth 300 gravurave, vdiq në Amsterdam, tash 345 vite më parë .
Rembrand kishte fatin e shumë gjenive të mëhershme e të mëvonë, të cilat shkëlqejnë me mungesën të gjallë dhe shpërthejnë me prekjen eterne të aktit të krijimit që skalitën në memorine e gjeneratave.
Ai nuk pikturoi vetëm lule, por ata mbetën për të më të preferuarat dhe për kritikën më përfaqësueset. Bukuri e luleve të Henri Fantin-Latour është një bukuri që tejkalon perceptimin klasik të së bukurës, asaj të sipërfaqshme. Ai bëri pranverë në çdo stinë e të jetës së tij artistike.
Ribëri natyrën duke e sjellë përmes luleve si përmes formës më delikate dhe më shprehëse. Besoi në këtë tharm se do të krijonte një botë idilike, të cilën ai kishte po kaq nevojë të përjetësonte nga shpirti i tij, sa ç’ta përjetojmë ne nëpërmjet asaj ëndje që e ribën atë forcë shpirtërore, e ringre atë gjendje në lartësinë prej eteri të perceptimit estetik.
Ai nuk ka qasje të imitojë natyrën, por të rikonceptojë atë sipas ndjimit të shpirtit, ta ribëjë botën e luleve nëpërmjet mënyrës se si sytë dhe zemra e tij e sheh dhe e ndjen botën e tyre delikate dhe mahnitëse. Sfondi që ai zgjedh, objektet shoqëruese shpesh, vendvendosja në vazo, etj., nuk janë gjetje të rastësishme, të atyshme e kalimtare, ato janë e harmonishmja e këtij këtij muzikaliteti, e gjalla e kësaj loje me ribërjen e natyrës, e zhvendosjes së e saj kudo ku njeriu ndodhet, si me qëllimsi të nevojës që ne kemi për të jetuar kudo me natyrën, me lulet si shembullin më tipik dhe përfaqësimin më të dinjitetshëm të shpërthimit së dehjes që stina, natyra kredhin.
Henri Fantin-Latour ishte një piktor francez i njohur më së miri për interpretimet e tij delikate dhe të një tejpërshkueshmërie ndjesore të së bukurës së luleve, vëzhgimit shpirtërorë të asaj delikatese që pjesëmerr në jetën tonë. Megjithëse i lidhur me Impressionistët dhe Édouard Manet në veçanti, Fantin-Latour mbeti një piktor tradicional akademik gjatë gjithë karrierës së tij. Lindur më 14 Janar 1836 në Grenoble, Francë, ai vazhdoi të studiojë në École des Beaux-Arts dhe të kopjojë piktura të mjeshtrave të Vjetër në Luvër. Punimet e Fantin-Latour janë në koleksionet e Institutit të Artit të Chicikagos, Muzeut të Hermitation në Shën Petersburg, Muzeut Metropolitik të Artit në New York, Musée d’Orsay në Paris, Rijksmuseum në Amsterdam dhe Galerisë Tate në Londër, ndër të tjera. Ai vdiq në 25 gusht 1904 në Buré, Francë.
Si i ri, Henri Fantin-Latour mori mësime për vizatim nga babai i tij, i cili ishte një artist. Ai tërhoqi vëmendjen në Angli, ku jetësimet artistike, vazhdueshme u shitën aq mirë sa ato ishin “praktikisht të panjohura në Francë gjatë jetës së tij”. Përveç pikturave të tij realiste, Fantin-Latour krijoi litografi imagjinative të frymëzuar nga muzika e disa prej kompozitorëve të mëdhenj klasikë. Në vitin 1875, Henri Fantin-Latour u martua me piktoren, Victoria Dubourg, me të cilën ai kaloi verën duke shijuar pasuritë e vendit dhe në praninë e të familjes së gruas së tij në Buré, Orne në Normandinë e Poshtme, ku vdiq në 25 gusht 1904. Prehet në Varrezat Montparnasse, Paris, Francë Marcel Proust përmend punën e Fantin-Latour në “Kërkimi të kohës së humbur”, si vijon: “Shumë duar të grave të reja do të ishin të paafta për të bërë atë që unë shoh atje,” tha Princi, duke treguar ngjyrosjet e papërfunduara të Mme de Villeparisis. Dhe ai e pyeti nëse ajo kishte parë pikturën me lule nga Fantin-Latour e cila ishte ekspozuar së fundmi. Ekspozita e tij e parë kryesore e galerisë në Mbretërinë e Bashkuar u zhvillua në Muzeun Boëes në Prill 2011. Musée du Luksemburg prezantoi një ekspozitë retrospektive të veprës së tij në 2016-7 me titull “À fleur de peau”.
Megjithatë lulet e Henri Fantin-Latour mbeten një prej simfonive më të bukura dhe më dehëse të tablosë. Përmes sajë ne nuk njohim vetëm botën e magjishme të luleve, por edhe shpirtin e piktorit, atë brendi të ndezur ndijimesh kaq delikate, sa ç’mund t’i shërbejë në shndërrimin e luleve në monument. / KultPlus.com
Hekurudha e Semeringut, sfida e inxhinierisë së fundshekullit XIX ka në vetveten e qenësishme një ndër më të kurajshmit të inxhinierisë, gjeniun me prindër shqiptar, Karl Gega
Karl Gega, figurë e shquar shqiptare e teknikës hekurudhore në shek. XIX, ndërtuesi gjenial i hekurudhës së famshme të Semmeringut. Karl Gega lindi në Venedik me 10 janar 1802 dhe vdiq në Vjenë, më 14 mars 1860, duke vrarë veten nga dëshpërimi. Të parët e Karlit kishin mërguar në Venedik së bashku me shumë bashkatdhetarë të ikur nga Shqipëria Veriore, pas pushtimit osman.
Si individ, Karl Gega u zhvillua para kohe. Mbasi kreu një kolegj për filizofi e matematikë me rezultate të shkëlqyera, në moshën 15 vjeçare u regjistrua në Universitetin e Padovës. Vetëm mbas një viti u diplomua në degën e inxhinierisë. Më 1819, kur sapo kishte mbushur 17 vjeç merr titullin “Doktor në matematikë”.
Iu kushtua ushtrimit praktik të inxhinierisë në shërbim të hekurudhave të Mbretërisë Lombardo-Venete (krahinë e Perandorisë Austriake), duke u marrë edhe me trasimin e rrugëve, kanaleve dhe ndërtimin e godinave të mëdha. Ai punoi në hapjen e rrugës së madhe malore në provincën e Belunos. Gjatë periudhës 1824-30 në provincën e Trevisos, në një pjesë rruge drejtoi punimet edhe nga ana hidraulike.
Nga 1830-33 ishte inxhinier në Rovigo dhe pastaj deri në vitit 1836, u caktua në departamentin e ujërave pranë drejtorisë së bujqësisë në Venedik. Në vitin 1840 u gradua dhe u bë zëvendës në Drejtorinë e ndërtimeve për mbarë Tirolin. Aty projektoi rrugën malore që kalon nëpër Val Sugana, pastaj atë që kalon nëpër Oberinnthal, tek Qafa e Finstermünsenit dhe bëri projektin e urës së varur mbi Etsh pranë Mores. Në vitin 1848, si inspektor i Drejtorisë së Përgjithshme të Ndërtimeve, drejton ndërtimin e hekurudhave të Jugut deri në Laihah.
Në këtë kohë bëri një udhëtim të gjatë studimi në Gjermani, Belgjikë, Francë e Angli dhe, me t’u kthyer, hyri përsëri në shërbimin e hekurudhave shtetërore dhe u mor me trasimin e linjës hekurudhore të Semmeringut, tunel i gjatë 1430 metra. Asokohe diskutohej lidhur me mundësinë e trasimit të një hekurudhe me aderencë të thjeshtë. Kësaj zgjidhjeje ai iu kushtua mbas një udhëtimi të ri në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe në Angli. Më 1849 u bë drejtor i Seksionit të Ndërtimit të Hekurudhave dhe më 1850 drejtor i drejtorisë së përgjithshme për ndërtimin e hekurudhave shtetërore në Vjenë.
Zgjidhja e problemit të hekurudhës së Semmeringut nga Karl Gega u kundërshtua nga shumë specialistë, mbasi asohohe diskutohej shumë rreth vështirësive që lokomotiva të ngjitej në atë lartësi me kaderencë të thjeshtë, por eksperienca provoi se ishte një gjë e mundshme, siç e kishte parashikuar ai, që lokomotiva me tren të përshkonte një pjerrësi 25‰ dhe rreze 180 metra.
Enkas për hekurudhën malore të Semmeringut u shpall një konkurs midis konstruktorëve të lokomotivave për të ndërtuar një lokomotivë më të fuqishme, sepse zgjidhja e problemit kushtëzohej edhe prej forcës tërheqëse të lokomotivës. Në vitin 1860 përfundoi kjo linjë që është shëmbulli parë i hekurudhave malore.
Të dhëna për urën e Semmeringut
Për të pasur një ide rreth kësaj pune vigane, po japim disa shifra: gjatë linjës së kësaj hekurudhe u ndërtuan 16 ujësjellësa, me gjatësi të përgjithshme prej 1502 metra, dhe 15 tunele, me gjatësi të përgjithshme prej 4520 metra. Përveç këtyre u ndërtuan disa qindra ura të vogla dhe një mori muresh mbrojtëse për sigurimin e trenave nga shëmbjet e dheut. Për të gjitha këto u hodhën në erë 1500000 m3 shkëmbinj, u zhvendosën 3500000m3 dhé , u stivuan 65000000 tulla dhe u ngritën 80000 blloqe guri. Duhet pasur parasysh se asokohe, për shpimin e formacioneve shkëmbore, s’kishte mjete të tjera veç turjelave me dorë. Edhe në ndërtimin e ujësjellësave dilnin shumë vështirësi, meqë në atë kohë nuk njiheshin vinçat e mëdhenj; ndërtimi i atyre shtyllave madhështore që arrinin deri 45 metra lartësi dhe një gjërësi deri 20 metra, bëhej nëpërmjet skelave të luhatshme.
Por vështirësitë e shumta i nxori sidomos shpimi i tunelit kryesor, që është si të thuash pika kulminante e kësaj hekurudhe malore, tuneli i Semmeringut, në lartësi 818 metra mbi nivelin e detit. Ky tunel, për arsye të gjatësisë së tij, nuk u shpua vetëm horizontalisht e nga të dy anët, por edhe vertikalisht në gjashtë vende, për të hapur galeri porsi puse, nga të cilat nxirrej dheu e gurët.
Qasjet për njohjen e Karl Gegës
Mjerisht, të dhënat e jetës dhe të veprimtarisë së Karl Gegës na kanë arritur mjaft të gjymtuara, aq sa nuk e kënaqin kurreshtjen e ligjshme për ta njohur tërësisht. Vitet e fundit të Karl Gegës qenë të mbushura plot me brenga e hidhërime. Pak kohë përpara se të përfundonte ndërtimin e hekurudhës së Semmeringut, qeveria austriake e dërgoi atë në Sibenburg që të ndërtonte një rrjet hekurudhor të ri. Në të vërtetë, kjo ishte një manovër e bërë me paramendim për ta larguar së andejmi, pikërisht në një kohë kur po përfundonte vepra e tij kryesore.
Ai u mërzit e u shqetësua shumë për këtë luftë që po i bëhej prapa krahëve. Mjaftonte një lajthitje banale e teknikëve, që dy anët e tunelit të mos takoheshin në pikën e dëshiruar, por t’i shmangeshin njëra-tjetrës, në drejtime të kundërta. Gjithçka mund të ndodhte në mungesë të tij. Ndodhej në Vjenë kur dikush i tha se dy anët e kundërta të tunelit të Semmeringut paskeshin devijuar gjatë shpimit pa u takuar. Ky lajm e tronditi tej mase Karl Gegën. Me dështimin e kësaj vepre, në të cilën ai kishte derdhur të gjithë përvojën e njohuritë, sikur po i gremisej sedra dhe krenaria e tij. Ndoshta vdekja iu duk më e lehtë se sa poshtërimi, përqeshja dhe përbuzja e kundërshtarëve, prandaj përfundoi në vetëvrasje, në një banesë të Vjenës, në rrugën “Kulla e kuqe”, nr. 6.
Lavdia pas vdekjes e mjeshtrit
Ndërkohë tuneli i Semmeringut kishte përfunduar me sukses, por Karl Gega nuk arriti të gëzonte përurimin e veprës së tij madhore.
Karl Gega u vendos në panteonin e njerëzve të mëdhenj. Shtatë vjet më vonë, d.m.th. në 1867 eshtrat e tij u vendosën përfundimisht në një varr përmendore. Edhe në stacionin e Semmeringut. Ppas dy vjetësh, iu ngrit një përmendore në kujtim të këtij nismëtari të hekurudhave malore. Vite më vonë u emetuan pulla poste dhe kartmonedha me fytyren e Karl Gegës. Ndërkohë filluan shtrembërime tendencioze lidhur me kombësinë, gjoja italiane apo gjermane të këtij personaliteti. Por në vetë qarqet e kulturës austriake nuk munguan autorë objektivë, që e kanë vënë në dukje origjinen e tij shqiptare, siç është p.sh. rasti i Friedrich Uallisch, i cili, në librin me titull “Neuland Albanien”, botuar në Stuttgart 1931, thotë në faqen 113: “Karl Gega, ndërtuesi gjenial i hekurudhës së Semmeringut, ka qenë me prejardhje shqiptare, siç dëshmon vetë mbiemri i tij “Gega”, që do thotë nga Shqipëria Veriore”.
Karl Gega ka lënë shkrime për teknikën hekurudhore si “Pamje e përgjithshme e përparimeve në hekurudha, 1840-1850” (botim 3, Vjenë 1853), “Mbi ndërtimin e urave në Ameriken Veriore dhe kalkulimi i aftësive bartëse të urave Houe” (botin 2, ebd 1855). Gjithashtu ai shpiku një zhalon të përmirësuar si edhe një oktantë me nonius për trasimin e kurbave. I tij është koncepti i gjatësisë virtuale të një hekurudhe.
Faktimi i origjinës së Karl Gegës
Dr. Alvin Saraçi gjatë një simpoziumi, zhvilluar në Vjenë më 2005, ai argumenton gjenezën e Gegëve mbi bazën e dokumenteve origjinale të gjetura në bibliotekën e Muzeut Correr të Venecias, të pabotuara më parë, hartuar në vitin 1835 nga Giovanni Battista Ghega, prift në Kishën e San-Markos dhe kushëri i parë (djalë i xhaxhait) i Karl Ghegës. Katragjyshërit e Karl Gega dhe Giovanni Battista Gheges ishin vendosur në Perast, pranë Kotorrit, në Mal të Zi, pasi u larguan nga Shqipëria, e cila ra plotësisht nën sundimin turk me mposhtjen edhe të Shkodrës më 1479. Prej më shumë se tre shekujsh, ata kishin shërbyer si oficerë marine dhe zyrtarë të lartë të Republikës se Venedikut.
Një dokument i 3 tetorit 1739 mund të konsiderohet si dokumenti i parë, e gjetur deri tani, që fakton linjën e Gegëve, që fillon me Giorgio (Gjergj) Ghegen dhe vazhdon me të birin e tij, Cristoforo (Kristofor), që del si oficer marine në Venedik, por edhe si pjesëmarrës në luftën Veneciane të Thesalisë, kundër turqve, ku mbetet i plagosur dhe humbë një krah. Kristofor pati një djalë me emrin Gasparo (Gaspër), i cili në vazhdën e traditës familjare u bë oficer marine, duke arritur gradën e kolonelit. Gaspari pati tre fëmijë: Antonion (Anton), Giovanniantonion dhe Angelan. Antonio Ghega është babai i Karl Gegës, kurse Giovanniantonio është i ati i Giovanni Battista Gheges, prift në Kishën e San-Markos.
Dr. Saraçi nënvizon se duhen vazhduar kërkimet e mëtejshme në arkivat e Perastit në Mal të Zi. Në këtë simpozium iu dha fund edhe hipotezës mbi vetëvrasjen e Karl Geges. Dr. Artan Canaj mbi bazën e dokumenteve origjinale të gjetura në arkivin e Shtetit të Austrisë dhe Muzeut Teknik të Vjenës, dëshmoi lindjen e Karl Ghegës më 10 janar 1802 (dhe jo më 13 qershor 1802), si dhe provoi se Karl Ghega ka vdekur më 14 mars 1860 në Lugeck në Vjenë (hipoteza e vetëvrasjes hidhet plotësisht poshtë) dhe se ceremonia fetare është zhvilluar ne Katedralen kryesore të Vjenës, Shën-Stefan, kurse trupi është varrosur në varrezat e Vahringer-it në Vjenë.
Më 1887, kur këto varreza u shpërngulën, sarkofagu me eshtrat e Gegës u vendos në panteonin e njerëzve më të shquar të Austrisë, pranë Mozartit, Beethovenit, Shubertit, Shtrausit, Brahmsit dhe Alois Negrellit (projektuesit të kanalit të Suezit).
Gega dhe sfidat e tij inxhinierike
Në vitin 1836 Banka Rotschild merr me konçension nga Perandoria Austro-Hungareze, ndërtimin e Kaiser Ferdinand Nordbahn, një hekurudhë që duhet të lidhte Vjenën me Triesten, në drejtim të Karpateve me Galicinë
Karl Gega dhe e Luixhi Negrelli
Gega merr si detyrë të parë një udhëtim përmes Evropës për të hetuar dhe për të parë problemet e hekurudhave, shikon ato franceze, belge, gjermane dhe arrin deri në Angli, ku takon Stivensonin që furnizon hekurudhat perandorake me lokomotiva. Stivenson kishte parë ndërkohë Amerikën në fillim të viteve ’30 dhe në kthim kishte publikuar një vëllim, ndoshta ndër të parat me të dhëna nga hekurudhat amerikane në të cilin ilustronte zhvillimet në ndërtimin e urave, hekurudhave dhe porteve.
Me t’u kthyer në Vjenë, Gega u emëruar kryeinxhiner të hekurudhës që përmendëm më lart. Një detyrë tepër e rëndësishme e marrë edhe pas mbështetjes së këshilltarit të oborrit Ermenegildo Francesconi, me origjinë nga Veneto.
Loti i parë Vjenë-Bernë, u realizua në 1837, por ishte segmenti i radhës që do të vinte në provë Karl Gegën. Në një kohë rekord për epokën, rreth një vit u përfunduan rreth 150 km hekurudhë, duke realizuar volumet masive, vendosur binarët, dhe duke hapur rreth 600 metra rrugë anësore.
Ndërtimi ishte një sukses për Karl Gegën, i cili ndërkohë duhej të rikthehej në detyrën e tij të mëparshme në Venecia dhe u zëvendësua nga Negrelli. Por pas katër viteve të kaluara duke drejtuar punimet e ndërtimit të një hekurudhe, Gega nuk gjeti më stimul për të ndërtuar rrugë fushore. Për këtë arsye pranoi detyrën e zëvëndësdrejtuesit të punimeve për rajonet e Tirolit e të Voralbergut, rajone që në atë kohë kishin kufijtë të ndryshëm nga ato që kanë sot. Në fakt ndër detyrat që mori Gega ishte edhe të risistemonte rrugën e Valsugas sot Treintino që ishte në këtë kohë nën juridksionon e Tirolit.
Ishte vetëm një devijim sepse në 1842 Gega u kthye në administratën perandorake të hekurudhave për të studiuar mundësinë e shtrirjes së hekurudhave drejt detit Adriatik.
Gega direkt dhe në mënyrë indirekte ndoqi momentet e projektimeve të Brunel në ndërtimin e hekurudhave dhe të anijeve dhe u interesua për makineritë me avull, perceptoi dhe kishte intuitën që disa nga këto shpikje të reja mund të përdoren edhe në ndërtimet e hekurudhave dhe sidomos të urave me harqe.
Në Amerikën e Veriut Gega dhe Lohr udhëtuan shumë, studiuan vijat hekurudhore, vagonat, urat dhe në mënyrë të veçantë ato të inxhinier Squire Uhipple që ishte i pari që projektoi ura me strukturë harkore.
Uhipple ishtë marrë më realizimin e hekurudhës Baltimorë-Ohajo, ku urat ishin ndërtuar me sistemin Houe, në të cilin Gega ishte një admirues. Me t’u kthyer në Vjenë, Gega e përmbledh eksperiencën e tij amerikane në dy libra në të cilat njërin kushtuar urave hekurudhore. Në këtë kohë filloi ndërtimi i segmentit nga Vjena në drejtim të jugut qe përfundon nën drejtimin e Gegës dhe Lohr në tetor 1884.
Katër vite më pas përfundoi segmenti Celje-Laibach, por ai ishte edhe viti i revolucionit. Gega mori detyrën për të realizuar veprën e tij më të rëndësishme, hekurudhën e Semeringut që prej të gjithëvë quhej e pamundur për t’u realizuar. Semering ishte një terren i vështirë megjithëse jo shumë i lartë ( rreth 1000 metra) i rrethuar nga male dhe lugina që arriheshin me shumë vështirësi, ai përfaqësonte kufirin në mes të Austrisë së ulët dhe Stiria dhe ishte një vend antik tranziti drejt Vjenës që vinte nga Adriatiku.
Ky terren ishte zgjedhur sepse dukej më i sigurit për të arritur adriatikun në krahasim me të tjerët, shumë afër më Hungarinë dhe Sloveninë të konsideruara si territoret më të paqarta të perandorisë.
Një ushtri punëtorësh rreth 20 mijë persona, me familjet e tyre, filluan të punonin në një perimetër prej rreth 40 kilometrash në fund të vitit 1848, rreth 1 mijë nga ato nuk u kthyen nga ky kantier duke humbur jetën në aksidente apo sëmundje të ndryshme. Gega u mbyll në një lokal fshati dhe e transformoi në shtabin e tij të përgjithshëm, ishte i mbështetur nga Lohr që merrej me ndërtimin e ndërtesave dhe anekseve të tjera të hekurudhës dhe kishte rreth 50 inxhinierë dhe arkitektë në drejtimin e punimeve të ndarë në lote.
Ekoja e këtij revolucioni u ndje edhe në mes luginave të egra të Semeringut ku ishin luftra të brendëshme, sabotime e sulme, por në pranverën e 1849 punimet rifilluan pa ndërprejrje duke mbetur e paqartë akoma ndërtimi i një lokomotive që do të mund të ngjitej në ato shkrepa. Vija e parazgjedhur, i gjatë dhe torturues ishte përfunduar në vija të përgjithshme dhe ishte modifikuar në përputhje me punimet që kryheshin.
U realizuan galeri të panumërta me gjërësi të tillë që të mund të përballonin dy trase më e gjata e të cilave është ajo e Semeringut në një lartësi prej rreth 900 metra mbi nivelin e detit dhe gjatësi gati 1.5 km. Madhështore është kalimi Kalte Rinne, përfunduar në tetor të 1853, një lloj ure gjigante i tipit roman, realizuar me harqe me nje fuqi të tillë ndërtuese që megjithëse pësoi ndërhyrje për të vënë në punë trenat elektrike dhe i përballoi me sukses. Por në vitin 1851 mungonte akoma lokomotiva që të mund të bënte të mundur kalimin vagonat në pjerrësinë e Semeringut.
U organizua një konkurs për të realizuar një lokomotivë e aftë të tërhiqte të paktën 125 tonelata dhe me një shpejtësi prej rreth 11 km/h në një pendencë 25 për mijë. Mbi të gjitha lokomotiva duhet të ishte në gjëndje duhej të ishte në gjëndje të ndalonte në distanca të shkurtëra dhe në atë kohë nuk ekzistonin frenat e tipit Uestinghouse, të cilat do projektoheshin pas rreth 20 vitesh. Në konkursin për ndërtimin e lokomotivës pas shumë provash fitoi Bavaria e shoqërisë Maffei e Monakos së Bavarisë, lokomotivë që ishte në gjëndje të tërhiqte 150 tonelata me 16 km/h.
Hapi i mëtejshëm ishin linjat hekurudhore drejt Bavarisë, pra Pragës, Pest, ( më vonë Budapest), etj. Por mbetej edhe një segment tjetër shumë i rëndësishëm për t’u përfunduar lidhja e Triestes me Lubjanën. E filluar në vitin 1850, kjo linjë hekurudhore e gjatë rreth 150 km që duhej të kalonte lartësinë e Karsos, që kërkonte të paktën dyfishin e kohës dhe kostos.
Ura më e madhe para Triestes, ajo e Aurisina, me pjesë të harkura dhe e gjatë rreth 650 metra, e cila mbajti për shumë vite primatin europian në terma dimensionesh. I kthyer në një zyrtar të lartë austriak, Gega pa të pakësohej reputacioni i tij me lënien në duar të privatëve të menaxhimit të hekurudhave.
Ai u ngarkua edhe me drejtimin e punimeve të hekurudhës Lombardo-Veneto, pastaj me studimin e hekurudhës së Apenineve dhe me atë të Rumanisë, ishte një mënyrë për ta larguar nga Vjena dhe nga administrata publike ku ndihej si “peshku pa ujë”. I hidhëruar nga situata dhe i sëmurë Karl Gega vdiq në mars 1860, vetëm 58 vjeç megjithësë ka disa variante të tjera që mendojnë se ai vrau veten për shkak të mos bashkimit të tunelit të Semeringut. / KultPlus.com
Hayez Francesco është një artist i suksesshëm i njohur në të gjithë Italinë në gjysmën e parë të shekullit XIX. Ai u tregoi të gjithëve aftësinë e tij të spikatur si piktor, e cila i lejoi atij të marrte detyra edhe nga klientë shumë të pasur. Punët e tij janë të tematikës historike dhe mitologjike, në to dallon fryma realiste dhe shprehshmëria e idealizuar e ngjarjeve dhe legjendave, të cilat ai solli në jetë për t’i bërë “të vërteta” dhe të pavdekshme. Por ato që arrijnë të nxjerrin në pah gjithëçfarë fshihet brenda atij trupi të ndjeshëm dhe peneli të ngopur ngjyrash dhe drite, veçanërisht janë tablotë e grave.
Valdés Leal u lind në Sevilje më 4 maj 1622. Valdés Leal ishte gjysma portugeze, djali i një argjendari të quajtur Fernando de Nisa, por ai mori emrin e nënës së tij, i cili ishte nga Andaluzia. Jetoi me gruan e tij, Isabella Carasquilla, djalin e tij Lucas Valdes dhe dy vajzat, (të cilat u bënë të gjithë piktorë) në famullinë e San Andrés.
Ai besohet se ka vizituar Madridin në përgatitje të kësaj porosi, dhe përthithja e tij e veprës së Ticianit, Tintoretto, Rubens dhe piktorëve kryesorë spanjollë, çojnë në zhvillimin e stilit të pjekur të artistit, i dukshëm në pikturimin e tij të qendrës kanavacë e retablo, që përfaqëson Ngjitjen e Elijas.
Padyshim që piktura e Valdés Leal kishte shumë aspekte të tjera, veçanërisht të lidhura me temën fetare, por fama e jashtëzakonshme e Murillo-it e zhvendosi pjesën e mbetur të artistëve të Seviljes në sfond, me përjashtim të këtyre veprave shumë unike të Valdés Leal, të cilat për këtë arsye ata e kanë ruajtur rëndësinë e tyre ndër shekuj.
