Edgar Allen Poe ishte shkrimtar amerikan. Ai e themeloi literaturën e krimit, zhanrin shkencë fiksion dhe të horrorit. Poe ka qenë një nga poetët më të përkthyer në të gjitha vendet e botës, shkruan KultPlus.
Edgar Allan Poe lindi më 19 janar 1809 në Boston, SHBA dhe vdiq më 7 tetor 1849 në Baltimore, Maryland. Besohet se ja vunë emrin e një prej personazheve në një nga dramat e Shakespeare, në të cilën prindërit e tij po e performonin vitin kur ai lindi.
Jeta e Edgar Allen Poe kishte filluar mes mjerimit dhe braktisjes, ai u adoptua nga një familje e pasur ku jetoi vetëm për pak kohë. Jeta e tij ishte e mbushur me probleme të shumta. Megjithatë, kudo që shkonte, ai shkëlqente me talentin e tij, imagjinata e tij ishte mjaft e pasur me të vërteta të pathëna më parë.
Ai shkroi dramën e tij të parë “Politian” dhe më pas një histori të shkurtër të titulluar “I gjendur në një shishe”, me anë të së cilës fitoi vëmendjen e John P. Kennedy, një novelist mjaft i njohur nga Baltimora, me ndihmën e të cilit Poe fitoi një vend pune në një gazetë të njohur të asaj kohe. Gjatë viteve në vazhdim, Poe vazhdoi të punonte në gazeta dhe revista të shumta, si një asistent publikimesh dhe si kritik. Në vitin 1839 ai publikoi veprën e tij “Tregime groteske dhe arabeske” të ndarë në dy vëllime, vepër kjo e cila mori vlerësime të ndryshme.
Poe dhe veprat e tij ndikuan në letërsinë e Shtetetve të Bashkuara dhe në mbarë botën. Poe dhe vepra e tij shfaqen në të gjithë kulturën popullore në letërsi, muzikë, filma dhe televizion. Fan Noli kishte përkthyer në shqip dy poemat më të njohura të tij: “Korbi” dhe “Anabel Li”.
Me 3 tetor ai u gjet në rrugët e Baltimore në gjendje të rënd shëndetësore dhe u dërgua në Kolegjin Mjekësor të Washington, ku edhe vdiq të dielën, me 7 tetor 1849. /KultPlus.com
Edgar Allan Poe ishte një nga shkrimtarët më të rëndësishëm dhe më me ndikim në shekullin e 19-të.
Pjesa më e madhe e punës së tij u frymëzua nga ngjarjet që ndodhën rreth tij. Ato që e bënë botën të kthej sytë nga shkrimet e Poes nisin me kryeveprën e hershme “Për Helenën” deri te “Ulalume” e errët dhe misterioze. Nga “Korbi”, i cili e bëri atë me famë botërore pas botimit në 1845, te “Annabel Lee”, i cili është një lavdërim i botuar pas vdekjes për një vajzë “në një mbretëri pranë detit”. Pikërisht do të ishte vdekja e vajzës që ai dashuronte që e bëri atë të veçantë në shkrimet dhe thëniet e tij.
KultPlus ua sjell disa nga thëniet e tij:
Vdekja e një gruaje të bukur, është pa diskutim tema më poetike në botë.
Njeriu tani është vetëm më aktiv – jo më i lumtur – as më i mençur, sesa ishte 6000 vjet më parë.
E gjithë ajo që shohim ose duket është vetëm një ëndërr brenda një ëndrre.
E gjithë feja, miku im, thjesht është evoluar nga mashtrimi, frika, lakmia, imagjinata dhe poezia.
Me mua poezia nuk ka qenë një qëllim, por një pasion.
Shkenca ende nuk na ka mësuar nëse çmenduria është apo nuk është sublimiteti i inteligjencës. / KultPlus.com
-Është e vërtetë. Po, unë kam qenë i sëmurë, shumë i sëmurë. Por, ju pse më thoni se kam luajtur mendsh, se jam çmendur?
A s’e shihni se unë jam plotësisht në rregull? A s’është e qartë që s’jam i çmendur? Sëmundja vërtet m’i ka bërë më të forta e më të fuqishme mendjen, shqisat e ndjenjat. Sidomos shqisën e dëgjimit, edhe më të fuqishme. Unë dëgjoj zëra që s’i kisha dëgjuar më parë. I dëgjoj zërat nga parajsa, zërat nga ferri.
-Dëgjo! Dëgjo, do të të tregoj si ndodhë. Ke për të parë e për të dëgjuar sa e kam mendjen në vend.
E pashpjegueshme si erdhi në fillim ideja në kokën time.
Nuk arsyetohet ajo çfarë bëra. S’e kam urryer plakun. Përveçse e kam dashur. Nuk më ka lënduar. S’i kam dashur paratë e tij. Mendoj se ishin sytë e tij. Dukeshin si sygrabitës, sytë e atyre shpezëve të trishtueshme që shikojnë e presin derisa kafsha ngordh dhe më pas e hedhin poshtë të bëhet copa për ta ngrënë.
Kur më shikoi plaku me ata sygrabitësi, një ndjesi e ftohtë m’u ngjit poshtë e lartë shpinës, derisa edhe gjaku u ftoh. Kështu që, përfundimisht vendosa t’i mbyllja ata sy: ta vras plakun!
Pra, ju mendoni se jam i çmendur? Një i luajtur mendsh nuk planifikon. Por, ju më keni ndjekur mua. Gjatë gjithë javës, shoqërohesha me plakun, isha i afërt, i dashur me të, pra, aq sa mund të isha.
-Çdo natë rreth orës dymbëdhjetë ngadalë e hapja derën e tij. Dera ishte e hapur aq sa mund të futja brenda dorën, pastaj, kokën. Në dorë mbaja një dritë të mbuluar me një cohë që s’e lejonte të shpërndahej më shumë. Qëndrova qetësisht. Pastaj, kujdesshëm, largova cohën pakëz, që të kalonte tek ata sy një vijëz e hollë dhe e vogël e dritës.
-Shtatë net e bëra këtë, shtatë net të gjata, cdo herë në mesnatë. Pasiqë sytë ishin gjithmonë të mbyllur, e kisha të vështirë të kryeja punë. Sepse nuk ndjeja ta vrisja plakun, ishte syri i tij. Syri i tij i Djallit.
– Dhe çdo mëngjes shkoja në dhomën e tij, e pyesja si kishte fjetur, me një të folur të ngrohtë e miqësore. Ai as që e merr me mend se çdo natë, në orën dymbëdhjetë, hyja brenda dhe e shihja si flinte. Në natën e tetë, që kur e hapa derën, isha më shumë se zakonisht i kujdesshëm. Akrepat e orës lëvizën më shpejtë se sa dora ime. Asnjëherë më parë nuk e kisha ndjerë kaq fort fuqinë time; për sukses tani isha i sigurt.
Plaku rrinte shtrirë, pa imagjinuar se jam në derë. Befas lëvizi në shtrat. Ju mendoni se u frikësova. Por, jo. Errësira ishte e madhe në dhomë. E dija që s’e shihte hapjen e derës. Unë vazhdova ngadalë e lehtë, të shtyeja derën. E futa kokën. E futa dorën me dritën e mbuluar. Papritmas plaku u drejtua në shtrat dhe qau, “Kush është aty”??!
Ende qëndrova i heshtur. Nuk lëviza për disa orë. As s’e dëgjova të shtrihej prapë në shtrat. Veç rrinte duke dëgjuar. Pastaj, dëgjova një zë nga plaku, një klithmë, një e qarë frikeje. E dija që rrinte ulur, mbushur me frikë në shtrat; e dija se ai e dinte që isha aty. S’më shihte. S’më dëgjonte. Më ndiente. E dinte se Vdekja ishte aty.
Dalëngadalë, pak nga pak, derisa një dritë e vogël të binte në ata sygrabitës, e largova cohën. Mënyra se si më shikonte drejt, me sy të shqyer, sa e shtonte zemërimin tim. Fytyrën e plakut s’e shihja. Vetëm atë sy, syrin e kaltër të errët dhe në trupin tim m’u ngri gjaku.
A s’ju pata thënë se të dëgjuarit u bë i fortë, në mënyrë të pazakontë? Si tingullin e një ore përtej murit, dëgjoj tinguj të shpejtë, të ulët, të lehtë.
Ishte e rrahura e zemrës së plakut. Provova të heshtë. Por, tingulli rritej më shumë. Frika e plakut duhet të ketë qenë më të vërtetë e madhe. Sa rritej tingulli, zemërimi im bëhej më i madh e më lëndues. Ishte më shumë se zemërim.
Zemërimi im u bë i frikshëm, në natën e qetë, në heshtjen e errët të dhomës së gjumit, për zemrën që rrahte zëshëm, e të cilën isha i sigurt se dikush duhej ta dëgjonte. Erdhi koha! Duke qarë, u vërsula në dhomë, “Vdis! Vdis!” Plaku lëshoj një klithmë frike, ndërsa unë u hodha mbi të dhe ia lidha shtrëngueshëm çarçafin sipër kokës. Zemra i rrahte ende; por buzëqesha sikur isha afër suksesit. Zemra i rrahu për disa minuta; por, më në fund e rrahura ndaloi. Plaku vdiq. Largova çarçafët dhe i mbështeta veshët mbi zemrën e tij. Nuk tingëlloi asgjë. Po! Vdiq! I vdekur si guri. Syri i tij s’ka për të më shqetësuar!
– Pra, ju thoni, jam i çmendur? Më keni parë sa i kujdesshëm isha kur e futa trupin aty ku asnjëri s’e gjen. Në radhë të parë i këputa kokën, pastaj krahët dhe këmbët. S’e lashë asnjë pikë gjaku të binte në dysheme, isha i kujdesshëm. Pjesët e trupit i futa në dyshemenë ku i hoqa tri dërrasa. Më pas, kujdesshëm, shumë kujdesshëm, i rivendosa dërrasat dhe asnjë sy njeriu s’i vëren se kanë lëvizur.
Kur përfundova punë, dëgjova se dikush ishte tek dera. Tash ishte katër e mëngjesit, por ende terr. Sido që të jetë, nuk frikësohesha, shkova poshtë të hapja derën. Në derë ishin tre njerëz, tre oficerë policie. Njëri prej fqinjëve kishte dëgjuar plakun duke klithur dhe kishte njoftuar policinë; këta të tre erdhën për të bërë pyetje dhe për të kontrolluar shtëpinë.
-I ftova policët brenda. Kam klithur në ëndërr, u thashë. Plaku ishte larg, u thashë, ka shkuar të vizitoj në fshat një shok. Kërkova nga ta të kontrollonin nëpër krejt shtëpinë, të kontrollonin mirë. Më në fund i shoqërova brenda dhomës së gjumit të plakut. Po bisedonim gjatë, u kërkova të uleshin, sikur luaja lojë me ta.
I bëra policët të besojnë tregimin tim nga sjellja ime e lehtë dhe e qetë. Kështu që, ata po rrin ulur dhe bisedonin në mënyrë shoqërore me mua. Por, u përgjigja njëjtë, gjithashtu, shpresoja të ikinin sa më shpejt. Në veshët e mi ishte një tingull i çuditshëm dhe më dhimbte koka. Flisja më shumë e më shpejt. Tingulli u bë më i theksuar. Ata ende rrinin e flisnin.
Papandehur e dija se, tingulli nuk ishte në veshët e mi, ishte veçse brenda kokës. Në atë moment duhet të jem zbehur. Flisja më shpejt dhe më fort. Gjithashtu, edhe ai u bë më i fortë. Një tingull që e njihja mirë, i shpejtë, i ulët, i lehtë, si tingulli i një ore përtej murit. U bë më i fuqishëm e më i fortë. Pse nuk shkojnë burrat? Më fuqishëm, më fort. U ngrita, rreth e rreth dhomës ecja shpejt. Që ta mbuloja tingullin e tmerrshëm, të bëja më shumë zhurmë, e shtyeja karrigën nëpër dysheme. Flisja edhe më fort. Burrat ende rrinin, flisnin, buzëqeshnin. A ishte mundur që nuk po dëgjonin??
Jo! Ata dëgjuan! Isha i sigurt. Ata e dinin. Ishin tash ata që po luanin me mua. Nga buzëqeshjet e tyre dhe nga ky tingull po vuaja më shumë se sa mund ta përballoja. Fort, më fort, edhe më fort! Papandehur, s’e përballova dot. Bëra me gisht nga dërrasat dhe qava, “Po! Po, unë e vrava atë. Ngritni dërrasat dhe do të shihni. Unë e vrava. Por, pse nuk ndalon zemra e tij së rrahuri?! Pse nuk ndalon!?”
Edgar Allan Poe, një shkrimtar, poet, e kritik amerikan i tregimeve të shkurtra, i cili është i famshëm për misteret dhe ngjarjet e tmerrshme që krijon në shkrimet e tij.
Trillimi i tij “Vrasjet në Rrugën e Morgut” nisi historinë moderne detektive dhe atmosfera në trillimet e tij të tmerrit është e pakonkurueshme në trillimet amerikane. “Korbi” i tij numërohet ndër poezitë më të njohura në letërsinë kombëtare.
Kontributi më i dukshëm i Poes në letërsinë botërore rrjedh nga metoda analitike që ai praktikoi si autor krijues, ashtu edhe si kritik i veprave të bashkëkohësve të tij.
Synimi i tij i vetëdeklaruar ishte të formulonte ideale rreptësisht artistike në një mjedis që ai mendonte se kishte të bënte tepër me vlerën utilitare të letërsisë, një tendencë që ai e quajti “herezi e Didaktikës”.
Ndërsa pozicioni i Poe-s përfshin kushtet kryesore të estetizmit të pastër, theksi i tij mbi formalizmin letrar ishte i lidhur drejtpërdrejt me idealet e tij filozofike, përmes përdorimit të llogaritur të gjuhës mund të shprehet, edhe pse gjithmonë në mënyrë të papërsosur, një vizion i së vërtetës dhe kushtit thelbësor të ekzistencës njerëzore.
Ndërsa Poe kujtohet më shpesh për trillimet e tij të shkurtra, dashuria e tij e parë si shkrimtar ishte poezia, të cilën ai filloi ta shkruante gjatë adoleshencës së tij.
Vargu i tij i hershëm pasqyron ndikimin e romantikëve të tillë anglezë si Lord Bajroni, John Keats dhe Percy Bysshe Shelley, megjithatë paralajmëron poezinë e tij të mëvonshme e cila demonstron një vështrim subjektiv dhe vizion surrealist, mistik. “Tamerlane” dhe “Al Aaraaf” ilustrojnë evolucionin e Poe nga portretizimi i heronjve bajronikë në përshkrimin e udhëtimeve brenda imagjinatës dhe nënvetëdijes së tij.
Në poezi të tjera “Për Helenën”, “Lenore” dhe “Korbi” në veçanti vëzhgojnë humbjen e bukurisë ideale dhe vështirësinë për ta rimarrë atë.
Këto pjesë zakonisht rrëfehen nga një i ri i cili vajton për vdekjen e parakohshme të të dashurës së tij. “Helen” është një lirikë me tri strofa që është quajtur një nga poezitë më të bukura të dashurisë në gjuhën angleze.
Në “Lenore” paraqet mënyrën se si të vdekurit mbahen mend më mirë, ose duke mbajtur zi ose duke festuar jetën përtej kufijve tokësorë.
Në “Korbi”, Poe bashkon me sukses idealet e tij filozofike dhe estetike. Në këtë pjesë psikologjike, një studiues i ri torturohet emocionalisht nga përsëritja ogurzezë e korbit “kurrë më”.
Charles Baudelaire, poeti francez që përktheu veprat e Poe, vuri në dukje poezinë e tij “Korbi” duke e cilësuar si me të vërtetë poemën e pagjumësisë së dëshpërimit, që nuk i mungon asgjë, as ethet e ideve, as dhuna e ngjyrave, as arsyetimi i sëmurë, as terrori nxitës, madje as lavdia e çuditshme e vuajtjeve që e bën atë më të tmerrshme.
‘U çudita fort, pa masë
Kur dëgjova Korb të flas
Ndonëse ajo përgjigjie
S’ kishte as kuptim as lidhje;
Se asnjë s’ munt të më thotë
Që nonjë njeri në botë
Gjer tani ka parë shpendë
Mun mi derë t’ odës tij,
Shpend’ a shtazë mi statujë
Mun mi dere t’ odës tij,
T’ emëruar “Kurrë më.”
Ndërsa veprat e tij nuk u vlerësuan në mënyrë të dukshme gjatë jetës së tij, Poe fitoi respektin e duhur si një shkrimtar i talentuar i trillimeve, poet dhe herë pas here ai arrinte një masë të suksesit popullor, veçanërisht pas botimit të “Korbit”.
Identifikimi i Poe me vrasësit dhe të çmendurit e veprave të tij mbijetoi dhe lulëzoi në shekullin e XX-të, në mënyrë të dukshme në formën e studimeve psikoanalitike si ato të Marie Bonaparte dhe Joseph Wood Krutch.
Sot, Poe njihet si një nga paraardhësit kryesorë të letërsisë moderne, si në format e tij, të tilla si trillimet detektive, ashtu edhe në format më komplekse dhe të vetëdijshme, të cilat përfaqësojnë mënyrën thelbësore artistike të shekullit të XX-të. / cbc.al / KultPlus.com
-Është e vërtetë. Po, unë kam qenë i sëmurë, shumë i sëmurë. Por, ju pse më thoni se kam luajtur mendsh, se jam çmendur?
A s’e shihni se unë jam plotësisht në rregull? A s’është e qartë që s’jam i çmendur? Sëmundja vërtet m’i ka bërë më të forta e më të fuqishme mendjen, shqisat e ndjenjat. Sidomos shqisën e dëgjimit, edhe më të fuqishme. Unë dëgjoj zëra që s’i kisha dëgjuar më parë. I dëgjoj zërat nga parajsa, zërat nga ferri.
-Dëgjo! Dëgjo, do të të tregoj si ndodhë. Ke për të parë e për të dëgjuar sa e kam mendjen në vend.
E pashpjegueshme si erdhi në fillim ideja në kokën time.
Nuk arsyetohet ajo çfarë bëra. S’e kam urryer plakun. Përveçse e kam dashur. Nuk më ka lënduar. S’i kam dashur paratë e tij. Mendoj se ishin sytë e tij. Dukeshin si sygrabitës, sytë e atyre shpezëve të trishtueshme që shikojnë e presin derisa kafsha ngordh dhe më pas e hedhin poshtë të bëhet copa për ta ngrënë.
Kur më shikoi plaku me ata sygrabitësi, një ndjesi e ftohtë m’u ngjit poshtë e lartë shpinës, derisa edhe gjaku u ftoh. Kështu që, përfundimisht vendosa t’i mbyllja ata sy: ta vras plakun!
Pra, ju mendoni se jam i çmendur? Një i luajtur mendsh nuk planifikon. Por, ju më keni ndjekur mua. Gjatë gjithë javës, shoqërohesha me plakun, isha i afërt, i dashur me të, pra, aq sa mund të isha.
-Çdo natë rreth orës dymbëdhjetë ngadalë e hapja derën e tij. Dera ishte e hapur aq sa mund të futja brenda dorën, pastaj, kokën. Në dorë mbaja një dritë të mbuluar me një cohë që s’e lejonte të shpërndahej më shumë. Qëndrova qetësisht. Pastaj, kujdesshëm, largova cohën pakëz, që të kalonte tek ata sy një vijëz e hollë dhe e vogël e dritës.
-Shtatë net e bëra këtë, shtatë net të gjata, cdo herë në mesnatë. Pasiqë sytë ishin gjithmonë të mbyllur, e kisha të vështirë të kryeja punë. Sepse nuk ndjeja ta vrisja plakun, ishte syri i tij. Syri i tij i Djallit.
– Dhe çdo mëngjes shkoja në dhomën e tij, e pyesja si kishte fjetur, me një të folur të ngrohtë e miqësore. Ai as që e merr me mend se çdo natë, në orën dymbëdhjetë, hyja brenda dhe e shihja si flinte. Në natën e tetë, që kur e hapa derën, isha më shumë se zakonisht i kujdesshëm. Akrepat e orës lëvizën më shpejtë se sa dora ime. Asnjëherë më parë nuk e kisha ndjerë kaq fort fuqinë time; për sukses tani isha i sigurt.
Plaku rrinte shtrirë, pa imagjinuar se jam në derë. Befas lëvizi në shtrat. Ju mendoni se u frikësova. Por, jo. Errësira ishte e madhe në dhomë. E dija që s’e shihte hapjen e derës. Unë vazhdova ngadalë e lehtë, të shtyeja derën. E futa kokën. E futa dorën me dritën e mbuluar. Papritmas plaku u drejtua në shtrat dhe qau, “Kush është aty”??!
Ende qëndrova i heshtur. Nuk lëviza për disa orë. As s’e dëgjova të shtrihej prapë në shtrat. Veç rrinte duke dëgjuar. Pastaj, dëgjova një zë nga plaku, një klithmë, një e qarë frikeje. E dija që rrinte ulur, mbushur me frikë në shtrat; e dija se ai e dinte që isha aty. S’më shihte. S’më dëgjonte. Më ndiente. E dinte se Vdekja ishte aty.
Dalëngadalë, pak nga pak, derisa një dritë e vogël të binte në ata sygrabitës, e largova cohën. Mënyra se si më shikonte drejt, me sy të shqyer, sa e shtonte zemërimin tim. Fytyrën e plakut s’e shihja. Vetëm atë sy, syrin e kaltër të errët dhe në trupin tim m’u ngri gjaku.
A s’ju pata thënë se të dëgjuarit u bë i fortë, në mënyrë të pazakontë? Si tingullin e një ore përtej murit, dëgjoj tinguj të shpejtë, të ulët, të lehtë.
Ishte e rrahura e zemrës së plakut. Provova të heshtë. Por, tingulli rritej më shumë. Frika e plakut duhet të ketë qenë më të vërtetë e madhe. Sa rritej tingulli, zemërimi im bëhej më i madh e më lëndues. Ishte më shumë se zemërim.
Zemërimi im u bë i frikshëm, në natën e qetë , në heshtjen e errët të dhomës së gjumit, për zemrën që rrahte zëshëm, e të cilën isha i sigurt se dikush duhej ta dëgjonte. Erdhi koha! Duke qarë, u vërsula në dhomë, “Vdis! Vdis!” Plaku lëshoj një klithmë frike, ndërsa unë u hodha mbi të dhe ia lidha shtrëngueshëm çarçafin sipër kokës. Zemra i rrahte ende; por buzëqesha sikur isha afër suksesit. Zemra i rrahu për disa minuta; por, më në fund e rrahura ndaloi. Plaku vdiq. Largova çarçafët dhe i mbështeta veshët mbi zemrën e tij. Nuk tingëlloi asgjë. Po! Vdiq! I vdekur si guri. Syri i tij s’ka për të më shqetësuar!
– Pra, ju thoni, jam i çmendur? Më keni parë sa i kujdesshëm isha kur e futa trupin aty ku asnjëri s’e gjen. Në radhë të parë i këputa kokën, pastaj krahët dhe këmbët. S’e lashë asnjë pikë gjaku të binte në dysheme, isha i kujdesshëm. Pjesët e trupit i futa në dyshemenë ku i hoqa tri dërrasa. Më pas, kujdesshëm, shumë kujdesshëm, i rivendosa dërrasat dhe asnjë sy njeriu s’i vëren se kanë lëvizur.
Kur përfundova punë, dëgjova se dikush ishte tek dera. Tash ishte katër e mëngjesit, por ende terr. Sido që të jetë, nuk frikësohesha, shkova poshtë të hapja derën. Në derë ishin tre njerëz, tre oficerë policie. Njëri prej fqinjëve kishte dëgjuar plakun duke klithur dhe kishte njoftuar policinë; këta të tre erdhën për të bërë pyetje dhe për të kontrolluar shtëpinë.
-I ftova policët brenda. Kam klithur në ëndërr, u thashë. Plaku ishte larg, u thashë, ka shkuar të vizitoj në fshat një shok. Kërkova nga ta të kontrollonin nëpër krejt shtëpinë, të kontrollonin mirë. Më në fund i shoqërova brenda dhomës së gjumit të plakut. Po bisedonim gjatë, u kërkova të uleshin, sikur luaja lojë me ta.
I bëra policët të besojnë tregimin tim nga sjellja ime e lehtë dhe e qetë. Kështu që, ata po rrin ulur dhe bisedonin në mënyrë shoqërore me mua. Por, u përgjigja njëjtë, gjithashtu, shpresoja të ikinin sa më shpejt. Në veshët e mi ishte një tingull i çuditshëm dhe më dhimbte koka. Flisja më shumë e më shpejt. Tingulli u bë më i theksuar. Ata ende rrinin e flisnin.
Papandehur e dija se, tingulli nuk ishte në veshët e mi, ishte veçse brenda kokës. Në atë moment duhet të jem zbehur. Flisja më shpejt dhe më fort. Gjithashtu, edhe ai u bë më i fortë. Një tingull që e njihja mirë, i shpejtë, i ulët, i lehtë, si tingulli i një ore përtej murit. U bë më i fuqishëm e më i fortë. Pse nuk shkojnë burrat? Më fuqishëm, më fort. U ngrita, rreth e rreth dhomës ecja shpejt. Që ta mbuloja tingullin e tmerrshëm, të bëja më shumë zhurmë, e shtyeja karrigën nëpër dysheme. Flisja edhe më fort. Burrat ende rrinin, flisnin, buzëqeshnin. A ishte mundur që nuk po dëgjonin??
Jo! Ata dëgjuan! Isha i sigurt. Ata e dinin. Ishin tash ata që po luanin me mua. Nga buzëqeshjet e tyre dhe nga ky tingull po vuaja më shumë se sa mund ta përballoja. Fort, më fort, edhe më fort! Papandehur, s’e përballova dot. Bëra me gisht nga dërrasat dhe qava, “Po! Po, unë e vrava atë. Ngritni dërrasat dhe do të shihni. Unë e vrava. Por, pse nuk ndalon zemra e tij së rrahuri?! Pse nuk ndalon!?”
Edgar Allan Poe ishte një nga shkrimtarët më të rëndësishëm dhe më me ndikim në shekullin e 19-të.
Pjesa më e madhe e punës së tij u frymëzua nga ngjarjet që ndodhën rreth tij. Ato që e bënë botën të kthej sytë nga shkrimet e Poes nisin me kryeveprën e hershme “Për Helenën” deri te “Ulalume” e errët dhe misterioze. Nga “Korbi”, i cili e bëri atë me famë botërore pas botimit në 1845, te “Annabel Lee”, i cili është një lavdërim i botuar pas vdekjes për një vajzë “në një mbretëri pranë detit”. Pikërisht do të ishte vdekja e vajzës që ai dashuronte që e bëri atë të veçantë në shkrimet dhe thëniet e tij.
KultPlus ua sjell disa nga thëniet e tij:
Vdekja e një gruaje të bukur, është pa diskutim tema më poetike në botë.
Njeriu tani është vetëm më aktiv – jo më i lumtur – as më i mençur, sesa ishte 6000 vjet më parë.
E gjithë ajo që shohim ose duket është vetëm një ëndërr brenda një ëndrre.
E gjithë feja, miku im, thjesht është evoluar nga mashtrimi, frika, lakmia, imagjinata dhe poezia.
Me mua poezia nuk ka qenë një qëllim, por një pasion.
Shkenca ende nuk na ka mësuar nëse çmenduria është apo nuk është sublimiteti i inteligjencës. / KultPlus.com
Edgar Allan Poe ishte një nga shkrimtarët më të rëndësishëm dhe më me ndikim në shekullin e 19-të.
Pjesa më e madhe e punës së tij u frymëzua nga ngjarjet që ndodhën rreth tij. Ato që e bënë botën të kthej sytë nga shkrimet e Poes nisin me kryeveprën e hershme “Për Helenën” deri te “Ulalume” e errët dhe misterioze. Nga “Korbi”, i cili e bëri atë me famë botërore pas botimit në 1845, te “Annabel Lee”, i cili është një lavdërim i botuar pas vdekjes për një vajzë “në një mbretëri pranë detit”. Pikërisht do të ishte vdekja e vajzës që ai dashuronte që e bëri atë të veçantë në shkrimet dhe thëniet e tij.
KultPlus ua sjell disa nga thëniet e tij:
Vdekja e një gruaje të bukur, është pa diskutim tema më poetike në botë.
Njeriu tani është vetëm më aktiv – jo më i lumtur – as më i mençur, sesa ishte 6000 vjet më parë.
E gjithë ajo që shohim ose duket është vetëm një ëndërr brenda një ëndrre.
E gjithë feja, miku im, thjesht është evoluar nga mashtrimi, frika, lakmia, imagjinata dhe poezia.
Me mua poezia nuk ka qenë një qëllim, por një pasion.
Shkenca ende nuk na ka mësuar nëse çmenduria është apo nuk është sublimiteti i inteligjencës./KultPlus.com
Ngaqë në parajsat lart dëgjoj ëngjëjt njëri tjetrit nën zë duke i thënë mes fjalëve të tyre zhuritëse nuk gjej dot asnjë kaq të dashur sa fjala “Nënë”
Prandaj me k’të emër të dashur kaq shumë të thërrita TY që më shumë se një nënë u bëre për mua thelbin e zemrës m’a mbushe, kur vdekja të vuri ty pranë shpirtit të Virxhinias që në fluturim u lëshua…
Nëna ime, e vërteta nëna ime që herët më la s’ishte vecse nëna vetë, por ti je nëna që unë desha aq dashurisht prandaj je dhe më e dashur se ajo që mend mbaj ashtu si edhe gruaja ime pafundësisht më e dashur më ishte shpirtit, se sa jetës shpirti i saj…
( perktheu dhe pershtati nga origjinali: Artan Gjyzel Hasani) / KultPlus.com
POE…** FILE ** Edgar Allen Poe is pictured in this undated file photo. A letter bearing the swirling black signature of Poe could bring a church $20,000 or more at an auction this week. Paul Haubrich found the letter 15 months ago inside a walk-in safe at St. Paul’s Episcopal Church in Milwaukee. Christie’s in New York will auction the letter Tuesday, April 8, 2003, with other literary materials. (AP Photo, File)
I lindur në vitin 1809, ishte fëmija i dytë i dy aktorëve Elizabet dhe David Poe. Në vitin 1810, babai i tij braktis familjen. Në vitin 1811, mamaja e tij vdes nga tuberkulozi i mushkërive, duke e lënë jetim. Ky do të jetë fillimi i jetës së tij mizore. Gjatë jetës së tij ai shkroi disa vepra, prozë dhe poezi të cilat edhe sot lexohen me endje, shkruan KultPlus.
Më poshtë po listojmë disa thënie nga veprat e tij:
Beso vetëm gjysmën e asaj që sheh dhe asgjë nga ajo që dëgjon.
E gjithë feja ka dalë thjesht nga mashtrimi, frika, lakmia, imagjinata, dhe poezia.
Gjithçka që ne shohim apo duket është një ëndërr, por brenda një ëndrre.
Bukuria e çfarëdo lloji, në zhvillimin e saj suprem, pa ndryshim e prek shpirtin ndjeshëm deri në lot.
Do të vërtetohet, në fakt, se të zgjuarit janë gjithmonë të çuditshëm, dhe me të vërtetë përfytyrues shumë me tepër se analitikë.
Jeta e vërtetë e njeriut është e lumtur, kryesisht për shkak se ai është gjithnjë në pritje që ajo së shpejti do të jetë kështu.
Shkenca nuk ka mësuar ende nëse çmenduria është apo nuk është madhështi e inteligjencës.
Kufijtë që ndajnë Jetën nga Vdekja janë të paqartë dhe të vagullt. Kush do të thotë se ku e mbaron njëra dhe ku fillon tjetra?
Të përgojuarit e një njeriu të madh është mënyra në të cilën një njeri i vogël mund të arrijë madhështinë.
Ata që ëndërrojnë ditën njohin shumë gjëra që iu shpëtojnë atyre që ëndërrojnë vetëm natën./KultPlus.com
Nje mes-nate te bezdisur Tek kendonja i zalisur Disa pralla dhe magjira Te nje shkence te harruar, Tek dermitnja I kapitur Befas vjen nje e trokitur, Me ngadale e goditur Permi dere t’ odes sime. “Dikush eshte, thashe, jashte Qe troket mi deren time – Vetem kjo, dhe asgje me.
Ah, e mbanj ner ment fort mire, Ishte dimr’ I ftoht’ I ngrire, Dhe n’ oxhakun shkrump te nxire Uret shuheshin ne hi. Desha te gedhihej dita, Se me kot nga librat prita Te me ngushellonte drita Per te lumuren Lenore, Vajz’ e rralle dhe rezore, Q’ I thon Engjejte Lenore, Permi dhe pa emer me.
Era frynte qe perjashta, Rrihte perdet e mendafshta Dhe me ngjethte dhe me derthte Tmerre qe s’I ndjeva kurre. Dhe tani qe te pushonte Zemr’ e mjere qe leftonte Goja po me belbeconte, “Dikush do te hynje brenda; Nonje vizitor I vonet Qe kerkon te hynje brenda. Kjo do jet’ e asgje me
Mblodha veten menjehere Edhe frike me pa ndjere: “Zot, I them, a Zonje, fajin Ndjemani, ju lutem shume, Se per Zotin po dremitnja, Aq’ e holle ish trokitja, Aq’ e lehte ish goditja Permi dere t’ odes sime Sa me-zi ma zuri veshi.” Dhe e hapa deren sheshit, Erresir’ e asgje me.
Syrin thelle n’ erresire Shume ndenja ne drithtire, Enderra duke shikuar Qe njeri s’ ka enderruar; Mirpo nat’ e erret heshtte Edhe tjater gje s’ me theshte Vec nje emer qe me deshte Peshperitur si “Lenore!” Kete un’ e peshperita, Dikush m’ u –pergjeq: “Lenore.” Vetem kjo, dhe asgje me.
N’ ode prape me te kthyer Shpirti ndezur, zemra thyer Perseri vjen nje trokitje Pak m’ e forte se me pare. “Pa dyshim pa fjale thashe Dikush eshte aty jashte, Duhet vajtur, duhet pare Qe te zgjidhet ky mister. Hesht, moj zemer e zhuritur, Qe ta zgjith kete mister. Era esht’ e asgje me.” Hap ahere xhamen time Kur me shume ferfellime Brenda hyn nje Korb I mvrojtur Madheshtor I kohes vjeter. As u-fal as pershendoshi, As ben tjater pune boshi Po si zot me shkon trimoshi Dhe qendron mi deren time – Ngjitet mi nje bust Pallade Mun mi dere t’ odes sime – Ngjitet, rri, dhe s’ ben gje me.
Me zu gazi, me shkoi tmerri M’ ate Korb te zi si Ferri, Qe po mbahej aq’ I rende Aq’ I larte dhe I thom: “Ndonese je perce-prere, S’ka dyshim, je trim I ndjere, Korb I mvrojtur, I vrerosur, Arratisur zall me zall; Thua-m’ emrin tente me nam Anes detit Plutonian!” Thote Korbi: “Kurre me,”
U-cudita fort, pa mase Kur degjova Korb te flase Ndonese ajo pergjigjie S’ kishte as kuptim as lidhje; Se asnje s’ munt te me thote Qe nonje njeri ne bote Gjer tani ka pare shpende Mun mi dere t’ odes tij, Shpend’ a shtaze mi statuje Mun mi dere t’ odes tij, T’ emeruar “Kurre me.”
Mirpo Korbi rrinte shtruar Permi bustin e latuar Dhe thosh vetem ate fjale Qe nga shpirti plot me flage. Asnje pende me s’ leviste Asgje tjater s’ murmuriste, Edhe zemra me therriste: “Miqt’ e tjere ikn’ e shkuan; Neser edhe ky do t’ ike Si dhe shpresat qe m’u-shuan.” Thote Korbi: “Kurre me.”
I habitur nga pergjigja Qe me dha kur nuk e prisnja, “Pa dyshim, kjo fjale, thashe, Esht e vetema qe di, Q’ e mesoj nga I-zot’ I mjere, Dere-mbyllur, dere-sterre, Qe e ndoqi, e dogji zia, Dhe e shojti lebetia. Gjer sa vaj’ I shpreses tij S’ qe vec deshperim I zi Dhe kurre, kurre me.”
Edhe Korbi me mbertheu Dhe ne gas buzen ma ktheu. Shpejt, pra, nje kolltuk rotova Edhe deres iu-afrova; Dhe I ndenjur enderronja Dhe me mendjen po kerkonja Qe te gjenja, te zbulonja C desh te theshte Korb’ I zi, Korb’ I mvrojtur, I vrerosur Arratisur zall me zall Me dy fjalet “Kurre me.”
Kete desha te ckoqitnja Po as fjale nuk I flisnja Korbit qe me sy prej prushi Zemren si me zjarr ma mbushi; Keshtu rrinja I trallisur, Pshtetur kryet mi perkresen Kadifeje te qendisur Qe e ndritte llamba siper, Mi te cilen ah, e mjera Do mos pshtetet me persiper Do mos pshtetet kurre me.
Era u-dent permi qilimet Me temjan nga Serafimet Qe u tingellinin zilet Posht’ e lart ne dysheme. “Ja, me Engjej, mor I mjere, Te coj Zoti kete here Prehje, prehje dhe nepenthe Te harrosh Lenoren lart. Pi, gelltit kete nepenthe Dhe harro Lenoren lart!” Thote Korbi: “Kurre me”
“Profet, thashe, neme-rende, Po profet, qofsh djall a shpende! Qofte, se te coj shtergata A Shejtan’ I Ferrit zi, Te perhumbur, te patrembur Tek ky vend I shkret’ I dhembur Tek ky burg me tmerr I shembur, Thuaj-me, vertet, te lush: A ka ne Gallad ballsam? Thuaj, thuaj-me, te lus!” Thote Korbi: “Kurre me.”
Profet, thashe, name-rende Po profet, qofsh djall a shpende! Per nje Qjell dhe Perendi Qe po lusim un’ e ti, Thuaj-m’I zemres qe mban zi A do shoh n’ Eden te shenjte Vajzen a do kap te shtrenjte, Q’I thon’ Engjejte Lenore, Vajz’ e rralle dhe rezore, Q’ I thon’ Engjejte Lenore?” Thote Korbi: “Kurre me.”
“Mbyll-e gojen, dreq a shpende! Ngrihem dhe therres me kembe, Cporru prape mu ne djall, Ne Sketerre dhe ne zall! Pende mos me shkunt te zeze Te me rrej’ e te me ndeze, Mos ler shenje te genjeshtres Qe me the, po shko prej deres! Nxir-m’a qipin tent prej zemres Thyej qafen jashte deres? Thote Korbi: “Kurre me,”
Edhe Korb’ I zi I humbur Qendron edhe I patundur Mi te zbetin bust Pallade Mun mi dere t’ odes sime. Edhe syte I shkendritin Si prej djajsh qe enderritin Edhe llamba qe ndrit siper Ia heth hien permi dhe; Shpirti im nga ajo hie Qe valon atje mi dhe Do mos ngrihet – kurre me.
Një mesnate të bezdisur Tek këndonja i zalisur Disa prralla dhe magjira Të një shkence të harruar, Tek dremitja i kapitur Befas vjen një e trokitur, Me ngadale e goditur Përmi derë t’odës sime. “Dikush është, thashë, jashtë Që troket mbi derën time”. Vetëm kjo dhe asgjë më.
***
Ah, e mbanj nër mënt fort mirë, Ishte dimr’ i ftoht’ i ngrirë Dhe n’oxhakun shkrump të nxirë Urët shuheshin në hi. Desha të gëdhihej dita, Se më kot nga librat prita Të më ngushëllonte drita Për të lumturën Lenorë, Vajz’ e rrallë dhe rrezore Q’i thon’ Engjëjtë Lenorë, Përmi dhé pa emër më.
***
Era frynte që përjashta, Rrihte perdet e mëndafshta Dhe më ngjethte dhe më derdhte Tmere që s’i ndjeva kurrë. Dhe tani, që të pushonte Zemr’ e mjerë që lëftonte, Goja po më bëlbëzonte: “Dikush do të hyjë brënda; Ndonjë vizitor i vonët Që kërkon të hyjë brënda. Kjo do jet’ e asgjë më.”
***
Mblodha veten menjëherë Edhe frikë më pa ndjerë: “Zot’ i thom, a Zonjë, fajin Ndjemani, ju lutem shumë, Se për Zotin po dremitnja, Aq’ e hollë ish trokitja Aq’ e lehtë ish goditja Përmi derë t’odës sime, Sa mezi ma zuri veshi”. Dhe e hapa derën sheshit. Errësir’ e asgjë më.
***
Syrin thellë n’errësirë Shumë ndënja në drithtirë, Ëndërra duke shikuar Që njeri s’ka ëndërruar; Mirpo nat’ e errët heshtte Edhe tjatër gjë s’më theshte Veç një emër që më deshte Pëshpëritur si “Lenorë!”. Këtë un’ e pëshpërita, Dikush m’u përgjeq: “Lenorë”. Vetëm kjo dhe asgjë më
***
N’odë prapë më të kthyer Shpirti ndezur, zemra thyer, Përsëri vjen një trokitje Pak m’e fortë se më parë. “Pa dyshim, pa fjalë, thashë, Dikush është aty jashtë. Duhet vajtur, duhet parë Që të zgjidhet ky myster. Hesht, moj zemër e zhuritur, Që ta zgjith këtë myster! Era ësht’ e asgjë më”. Hap ahere xhamen time Kur me shumë fërfëllime Brënda hyn një Korb i mvrejtur Madhështor i kohës vjetër. As u fal, as përshëndoshi, As bën tjatër punëboshi, Po si zot më shkon trimoshi Dhe qëndron mi derën time – Ngjitet mi një bust Pallade Mun mbi derë t’odës sime – Ngjitet, rri, dhe s’bën gjë më.
***
Më zu gazi, më shkoi tmeri M’atë Korb të zi si Ferri, Që po mbahej aq’ i rëndë, Aq’ i lartë, dhe i thom: “Ndonëse je perçeprerë, S’ka dyshim, je trim i ndjerë, Korb i mvrejtur, i vrerosur, Arratisur zall më zall; Thuam’ emrin tënt me nam Anës detit Plutonian!” Thotë Korbi: “Kurrë më.” U çudita fort, pa masë Kur dëgjova Korb të flasë, Ndonëse ajo përgjigje S’kishte as kuptim, as lidhje; As asnjë s’munt të më thotë Që nonjë njeri në botë Gjer tani ka parë shpëndë Mun mbi derë t’odës tij, Shpënd’ e shtazë mi shtatujë Mun mi derë t’odës tij, T’emëruar “Kurrë më.”
***
Mirpo Korbi rrinte shtruar Përmi bustin e latuar Dhe thosh vetëm atë fjalë Që nga shpirti plot me flagë. Asnjë pendë më s’lëvizte Asgjë tjatër s’mërmëriste, Edhe zemra më thërriste: “Miqt’ e tjerë ikn’ e shkuan; Nesër edhe ky do t’ikë Si dhe shpresat që m’u shuan.” Thotë Korbi: “Kurrë më”. I habitur nga përgjigja Që më tha kur nuk e prisnja, “Pa dyshim kjo fjalë, thashë, Ësht’ e vetëma që di, Q’e mësoi nga i zot’ i mjerë, Derëmbyllur, derësterrë, Që e ndoqi, e ndoqi zia Dhe e shojti lebetia. Gjersa vaj’ i shpresës tij S’qe veç dëshpërim i ri Edhe kurrë, kurrë më.”
***
Edhe Korbi më mbërtheu Dhe në gas buzën ma ktheu. Shpejt, pra, një kolltuk rotova Edhe derës iu afrova; Edhe i ndënjur ëndërronja Dhe me mendjen po kërkonja Që të gjenja, të zbulonja Ç’desh të thoshte Korb’ i Zi, Korb’ i mvrejtur, i vrerosur Arratisur zall më zall Me dy fjalë “Kurrë më”.
***
Këtë desha të çkoqitnja Po as fjalë nuk i flisnja Korbit që me sy prej prushi Zemrën si me zjarr ma mbushi; Kështu rrinja i trallisur Pshtetur kryet mi përkresën Kadifeje të qëndisur Që e ndritte llamba sipër, Mbi të cilën ah, e mjera, Do mos pshtetet më përsipër, Do mos pshtetet kurrë më. Era u dent përmi qilimet Me temjan nga Serafimet Që u tingëllinin zilet Posht’ e lart në dysheme. “Ja, me Engjëj, mor i mjerë, Të çoi Zoti këtë herë Prehje, prehje dhe nepënthë Të harrosh Lenorën lart. Pi, gëlltit këtë nepënthë Dhe harro Lenorën lart!” Thotë Korbi: “Kurrë më”. “Profet, thashë nëmërëndë,
***
Po profet qofsh, djall a shpëndë! Qoftë se të çoi shtrëngata A Shejtan” i Ferrit Zi, Të përhumbur, të patrëmbur Tek ky vent i shkret’ i dhëmbur, Tek ky burk me tmer i shëmbur, Thuajmë, vërtet, të lus: A ka në Gallad ballsam? Thuaj, thuajmë, të lus!” Thotë Korbi: “Kurrë më”.
***
Profet, thashë, nëmërëndë, Po profet qofsh, djall a shpëndë! Për një Qiell dhe Perëndi Që po lusim un’ e ti, Thuajm’ i zemrës që mban zi A do shoh n’Eden të shenjtë Vajzën a do kap të shtrenjtë Q’i thon’ Engjëjtë Lenorë, Vajz’ e rrallë dhe rrezore, Q’i thon “Engjëjtë Lenorë?” Thotë Korbi: “Kurrë më”. “Mbylle gojën, dreq a shpëndë! Ngrihem dhe thërres më këmbë, “Çporru prapë mun në djall, Në skëterrë dhe në zall! Pëndë mos më shkunt të zezë Të më rrej’ e të më ndezë; Mos lër shenjë të gënjeshtrës Që më the, po shko prej derës! Nxirma qipin tënt prej zemrës, Thyej qafën jashtë derës!” Thotë Korbi: “Kurrë më”.
***
Edhe Korb’ i Zi i humbur Qëndron edhe i patundur Mbi të zbetin bust Pallade Mun mbi derë t’odës sime. Edhe sytë i shkëndritin Si prej djajsh që ëndërritin Edhe llamba që ndrit sipër Ja heth hijen përmbi dhé; Shpirti im nga ajo hije Që valon atje mbi dhé Do mos ngrihet kurrë më./KultPlus.com
Disa thënie nga Edgar Allan Poe. I lindur në vitin 1809, ishte fëmija i dytë i dy aktorëve Elizabet dhe David Poe. Në vitin 1810, babai i tij braktis familjen. Në vitin 1811, mamaja e tij vdes nga tuberkulozi i mushkërive, duke e lënë jetim. Ky do të jetë fillimi i jetës së tij mizore. Gjatë jetës së tij ai shkroi disa vepra, prozë dhe poezi të cilat edhe sot lexohen me endje. Më poshtë po listojmë disa thënie nga veprat e tij:
1- Beso vetëm gjysmën e asaj që sheh dhe asgjë nga ajo që dëgjon.
2- E gjithë feja ka dalë thjesht nga mashtrimi, frika, lakmia, imagjinata, dhe poezia.
3- Gjithçka që ne shohim apo duket është një ëndërr, por brenda një ëndrre.
4- Bukuria e çfarëdo lloji, në zhvillimin e saj suprem, pa ndryshim e prek shpirtin ndjeshëm deri në lot.
5- Do të vërtetohet, në fakt, se të zgjuarit janë gjithmonë të çuditshëm, dhe me të vërtetë përfytyrues shumë me tepër se analitikë.
6- Jeta e vërtetë e njeriut është e lumtur, kryesisht për shkak se ai është gjithnjë në pritje që ajo së shpejti do të jetë kështu.
7- Shkenca nuk ka mësuar ende nëse çmenduria është apo nuk është madhështi e inteligjencës.
8- Kufijtë që ndajnë Jetën nga Vdekja janë të paqartë dhe të vagullt. Kush do të thotë se ku e mbaron njëra dhe ku fillon tjetra?
9-Të përgojuarit e një njeriu të madh është mënyra në të cilën një njeri i vogël mund të arrijë madhështinë.
10- Ata që ëndërrojnë ditën njohin shumë gjëra që iu shpëtojnë atyre që ëndërrojnë vetëm natën./ arratisje. al/ KultPlus.com
