Nga Maja Piasecka
Dy histori, dy hidhërime, një jetë në Shqipëri. Ismail Kadare, një shkrimtar që hyri jo vetëm në historinë e letërsisë shqipe, por edhe në atë botërore, në veprën e tij e prezanton lexuesin me realitetet e jetës së përditshme komuniste plot mosbesim, frikë dhe dëshprim.
Një burrë i ri është plot forcë, energji dhe vitalitet para të cilit bota qëndron e hapur, për të cilin gjërat e pamundura nuk ekzistojnë, por jo në Shqipërinë komuniste. Jo në Shqipëri, ku edhe dashuria ishte e ndaluar. Një Shqipëri që ndalonte të qenit njeri duke të transformuar në krijesa gri, pa ndjenja. Tirania, një sinonim i ‘sui generis’ për sundimin komunist të Enver Hoxhës, përfshinte çdo pjesë të jetës shqiptare, madje edhe dashurinë.
Narratori anonim në romanin e ‘Vajza e Agamemnonit’ ndërthur dy histori. Njëri prej të cilëve është romantik, madje dramatik, pasi e dashura e protagonistit, Suzana e cila e ka përfunduar marrëdhënien për ndonjë arsye të panjohur. Ndoshta ajo e di arsyen – babai i saj ka të ngjarë të pasojë udhëheqësin që po vdiste, duke i ndaluar vajzës së tij të dashurohet me një burrë anonim, jopartiak, me armikun e dyshuar.
Narratori pret më kot Suzanën, duke ecur nga apartamenti nëpër rrugët e shkreta, nëpër koridoret e policisë, afër turmës që përpiqet të hyjë në tribuna, drejt destinacionit e tij, një vend për të përzgjedhurit. Kjo rrugë përfshin gjithashtu një udhëtim mendimesh dhe përpjekje për të kuptuar dhe gjetur arsyen e largimit të Suzanës, një vendim i shtyrë nga babai i saj apo një vendim
i pavarur nga Suzana.
Së bashku me hidhërimin që ajo krijon, narratori e identifikon Suzanën me Ifigjeninë mitologjike, vajzën e komandantit të përgjithshëm, Agamemnon, e cila do të bëhej sakrificë njerëzore e babait të saj, duke i mundësuar ushtrisë greke të arrinte në Trojë. Ajo njihet si “Suzana – vajza
e Agamemnonit”, vajza e mjeshtrit të madh të të gjitha sakrificave. Jeta
e personazhit kryesor ishte e zbrazur nga ngjyrat, dhe vdekja metaforike e të dashurit të tij, që nënkuptonte largimin e saj, ishte një simbol i tharjes së jetës. Dashuria ishte njëkohësisht një ilaç dhe murtajë, helm. Historia e dashurisë është një element i rëndësishëm, por është edhe një temë anësore e romanit të Kadaresë, duke treguar se si hidhërimi i realiteteve të regjimit mund të infektojë edhe dashurinë, kështu që thëni “Dashuria gjithmonë fiton” nuk gjen vend në Shqipërinë komuniste.
1 Maji, Tirana, festa më e rëndësishme shtetërore komuniste dhe një mjet i fuqishëm
i propagandës. Festimi është drejtuar me kujdes, duke luajtur një rol të rëndësishëm në mirëmbajtjen dhe ekspozimin e imazhit të pushtetit, duke i shkaktuar njerëzit e munduar nga realiteti komunist në një botë të bukur iluzioni plot gëzim dhe ngjyra. Narratori përsërit rrjedhën
e ngjarjeve, duke mos e lënë lexuesin pa mendimet, krahasimet dhe kritikat e tij.
Narratori u ftua zyrtarisht për të festuar ngjarjen nga stenda e vizitorëve. Ai u zgjodh, i mirosur, por pse? Çfarë e shkaktoi fuqinë e partisë ta nxirrte atë nga masa pa formë që qëndronte përgjatë rrugëve dhe t’i jepte një vend të rehatshëm në stenda? Cilat janë meritat e tij? Apo cilat janë të metat e tij?
Gjatë rrugës së tij, narratori takon njerëz, jo rastësisht të dukshëm për realitetet e jetës së përditshme në atë kohë. Mungesa e besimit, akuzat, arrestimet, frika, kontrollet, censura. Mungesa totale e logjikës dhe koherencës së sistemit është skizofrenia, ilustrohet nga disa marrëdhënie, duke përfshirë përvojën e vetë narratorit. Paranoja, ankthi, analiza e kujdesshme
e fytyrave të njerëzve që të shikojnë drejtpërdrejt. Ky është realiteti i përshkruar nga Kadare.
Përveç referencës për Ifigjeninë mitologjike, Kadare citon një përrallë popullore shqiptare për rënien e Qerimit. Fillon qetësisht, si çdo përrallë, zhvillohet në një drejtim përrallor, por me kalimin e kohës zhvillohet në një histori tragjike. Narratori e krahason jetën në komunizëm me historinë e Qerimit si një përkufizim të marrëdhënies së tij me sistemin, sikur të kishte rënë në një gropë, duke fluturuar derisa ra në një botë nëntokësore, që simbolizon gjithçka që është
e keqe, e errët. Duke u përpjekur të gjejë rrugën e tij, gjen shpresën, shqiponjën që e ktheu përsëri në botë. Një udhëtim i pafund mbi shqiponjën, e cila për të mbijetuar dhe për ta përfunduar udhëtimin, Qerimi duhej të jepte copa mishi të tij, për të dhënë veten. Me të arritur në botën më të lartë, të duhur, shqiponja ishte thjesht një shqiponjë që mbante një skelet njerëzor. Në të vërtetë, simboli i copës së mishit mund të jetë një metaforë për heqjen dorë nga mishi
i dikujt tjetër për të shpëtuar veten, dorëzimin e moralit dhe njerëzores ose heqjen dorë nga vetja për të mbijetuar, për të fituar për të arritur “një të nesërme më të mirë”, ku arrin i vdekur.
Është historia e një burri, i cili për të ndaluar rënien e tij nga hiri i regjimit komunist, që e ushqen veten jo vetëm me trupin e tij, duke e shkatërruar veten, por edhe me trupat e të tjerëve për të gjetur rrugën e tij drejt një jetë të lirë dhe pa shqetësime. ‘Vajza e Agamemnonit’ është lufta dhe realiteti i Trojës që ndodh përsëri në Shqipërinë komuniste.
Narratori impersonal është syze përmes së cilës ai ndërthur tregimin me të tjera tekste kulturore, të cilat lejojnë të kuptojnë më të mirë veprimet e personazheve. Duke analizuar hipertekstin dhe integrimin e tij me veprën e Kadaresë, arrijmë në përfundimin se kohërat mund të ndryshojnë dhe shumë gjëra në jetë mund të ndryshojnë, ndërsa njerëzimi mbetet i njëjtë. Viktimat, tiranët dhe sistemet transmetohen brez pas brezi.
Tregimi i Kadaresë nuk ka të bëjë vetëm me Shqipërinë. Është një përshkrim universal për vendet me sistem komunist. Përfshirja në mënyrën se si përshkruhet historia, u lejon individëve nga i gjithë Blloku Lindor të jenë më të arritshëm, gjë që ka ndihmuar edhe në pranimin jo vetëm të kësaj vepre, por të gjithë krijimtarisë së Kadaresë në Evropë. Për më tepër, dashuria është një emocion, një gjendje, një kujtim, një realitet me të cilin pothuajse të gjithë mund të identifikohen.
Pjesërisht histori, pjesërisht biografi, pjesërisht kritikë, vepra ‘Vajza e Agamemnonit’ është një udhëtim nëpër dy histori të ndryshme, por të njëjta. Të dyja flasin për ndjenjat, dashurinë, urrejtjen, zhgënjimin, humbjen e shpresës dhe kalimin e pakthyeshëm të asaj që ishte. Është një vepër që i referohet mitologjisë, folklorit ose një heroi kombëtar, të gjitha me qëllim për të përcjellë, pa ambivalencë dhe gjysmëmasa, hidhërimin e kohërave, duke folur qartë për regjimin shqiptar.
Nuk është një vepër e lehtë, megjithatë Kadare ka përcjellë hidhërimin në mënyrë unike, që shoqëronte shqiptarët që jetonin nën regjimin e Hoxhës. Ai i ka hedhur në letër mendimet, që si të vetmet nuk ishin të ndaluara dhe të censuruara. Për shqiptarët, albanologët apo ata që janë të interesuar për Shqipërinë, është e qartë se kjo vepër, ashtu si pjesa tjetër e veprës së Kadaresë nga kjo periudhë, është një shprehje e heroizmit, e nevojës për të folur hapur dhe për të rrezikuar jetën, të cilat nxjerrin në pah një mesazh të zymtë të romanit.
‘Vajza e Agamemnonit’, si e gjithë vepra e Kadaresë, mund të përshkruhet me një oksimoron. Ajo lexohet lehtë, megjithëse përmbajtja e saj është mbytëse dhe e dendur./ KultPlus.com
