Warsan Shire

askush nuk e braktis shtëpinë

nga shtëpia ik vetëm kur ajo është goja e peshkaqenit

ti vrapon drejt kufijve

vetëm kur e sheh

të gjithë qytetin duke vrapuar.

fqinjët e tu duke vrapuar më shpejt

se ti, djali me të cilin ke shkuar në shkollë

që të puthi ty të trullosur mbrapa

fabrikës së vjetër të kanaqeve

mban armën më të madhe se trupi i tij,

ti e braktis shtëpinë

vetëm kur shtëpia nuk të lë ty të rrish.

askush nuk e braktis shtëpinë, nga ajo ik vetëm kur shtëpia

të ndjek ty, zjarri poshtë këmbëve,

gjaku i nxehtë në barkun tënd.

nuk është diçka që ke menduar ta

bësh, dhe kur e bëre –

ti e barte himnin në përshpëritjen tënde

duke pritur në banjon e aeroportit

të grisësh pasaportin dhe ta përbish atë,

në secilën kafshatë me gojën plot letër ta bësh të qartë që

ti nuk do të kthehesh mbrapa.

ti duhet të kuptosh,

askush nuk e fut femijën në anije

përpos atëherë kur uji është më i sigurt se toka.

kush do të pëlqente me i kalu ditët

dhe netët në barkun e kamionit

përpos atëherë kur miljet e udhëtuara

nënkuptojnë diçka më shumë se sa udhëtimi.

askush nuk do të pëlqente të zvarritej poshtë telit,

të hajë dajak derisa të braktis edhe hija jote

e të len të dhunuar, pastaj i fundosur, rrasesh në fundin

e anijes sepse je më i zi, shitesh,

vuan nga uria, qëllohesh në kufi si një kafshë e sëmurë,

të mëshirojnë, humb emrin tënd, humb familjën tënde,

që ta bësh kampin e refugjatëve shtëpi për një vit ose dy ose dhjetë,

i zhveshur dhe i kontrolluar, të gjesh burg çdo kund

dhe nese mbijeton të drejtohen nga ana tjetër me

shkoni në shtëpi zezakë, refugjatë

imigrantë të ndytë, azil kërkues

që po e thithni qumështin e vendit tonë,

të zinj, me duart e tyre kërkuese,

me kundërmim të çuditshëm, të egër-

shikoni çka i kanë bërë vendit të tyre,

a thua çka do t’i bëjnë tonit?

shikimet poshtruese në rrugë

më të buta se një gjymtyrë e këputur,

nënçmimi i përditshëm

më i durueshëm se katërmbëdhjetë burrat

që duken si babai yt, në mes

këmbëve, fyerjet që më lehtë kapërdihen

se rrënojat, se sa trupi i fëmijës tënd

I coptuar- harroje krenarinë tash

mbijetesa është më e rëndsishme.

dua të shkoj në shtëpi, por shtëpia është goja e peshkaqenit

shtëpia është tytë pushke

dhe askush nuk e braktis shtëpinë

përpos kur shtëpia të ndjek në breg

përpos kur shtëpia të thotë të

lësh mbrapa edhe atë çka nuk mundesh

edhe nëse është njeri.

askush nuk e braktis shtëpinë përpos kur shtëpia

është një zë i drithëruar në veshin tënd që thotë

shko, vrapo tash, unë nuk e di më cka

jam.

Në mediat perendimore titujt rreth refugjatve janë gjithmonë presente. Toni i lajmeve mund të ndryshoj nga keqardhje për vuajtjet e tyre deri të frika sesi ardhja e tyre do të ndikoj në shtetet perendimore. Akoma rrallë refugjatët marrin pjesë në diskutimin e përqendruar rreth tyre. Në poezinë e Britanezës Somali Warsan Shire, “Shtëpia”, ajo korigjonë këtë përjashtim dhe jep një platformë zëri një refugjati. Oratorja e poezisë përfshinë debate për gjendjen e refugjatve të pambrojtur por mendjemprehtë, “ti duhet të kuptosh, askush nuk e fut femijën në anije përpos atëherë kur uji është më i sigurt se toka.” Këtu ballafaqonë sy me sy refugjatin me lexuesin. Sidoqoftë, shumica e poezisë përdor vetën e dytë “ti” të shtyej lexuesin të jetoj në trupin e refugjatit në të cilin dhuna e luftës është shkaktuar—rreziku i kalimive të kufirit, uria, kampe të refugjatve. Në këtë test të durimit, ndjeshmëria për të tjerët është fituar. Poezia mund të ketë një ndikim të vecantë për lexuesit Kosovar të cilët kanë përjetuar një ankth të ngjajshëm. “Shtëpia” mund të bëhet një mënyrë e përpunimeve të kujtimeve dhe të aplikoj ilacin e ndjeshmëris ndaj vetvetës.

***

“ti vrapon drejt kufijve

vetëm kur e sheh

të gjithë qytetin duke vrapuar.

fqinjët e tu duke vrapuar më shpejt

se ti”

            Djali tha që ai po bënte një foto. Gratë mbrenda prokolicës së traktorit kishin shikimin e largët. Disa ishin të vjetra dhe disa të reja me shamitë e bardha dhe të shtrënguara poshtë qafës. E disa fëmijë ishin indiferentë dhe nuk po u interesonte fare, por luanin me kukullat e tyre, apo hanin bukën e thatë që nanat e tyre e ruanin. Femijët e tjerë shfaqnin një buzqeshje të druajtur, krenar që po dilnin në foto.

            Prokolica mjaft e madhe përdorej për dru dhe thëngjill. Ne ishim rreth 25 veta të cunguar. Një burrë nga ana jonë voziste traktorin dhe disa të tjerë përpara kontrollonin sigurinë e rrugës. Mbi kokat tona shtrihej mbulesa e llastukut të zi që na mbronte nga shiu dhe që traktori të dukej i zakonshëm. Dita e parë ishte një lojë msheftas që neve fëmijët të lagjës na bënte të ngjeshur me njëri- tjetrin. Dita e dytë brejtja e urisë erdhi. Nënat tona kishin lëshuar shtëpinë me vrap. Tani fytyrat e tyre ishin të tendosura. Ankth. Ne kafshuam krahët e nënave dhe shkulnim flokët e tyre. Dhe klithnim. Secila klithje udhëtonte në rreth, fuqizohej edhe më shumë. Me errësirën ne u bëmë rrëmuje klithjeje. Një thes dukej. Njëra nga gratë ushqente tre fëmijët e saj me gurabit. Nuk kishte ndonjë “ejani”, ose “merrni ndonjë’’. Ne përbindëshat primitiv pështyjmë “Mami edhe une dua!”ne qamë zitin brenda saj. Ajo dorzon gurabitë.

***

Gjatë luftës të Kosovës, më shumë se gjysma e popullësisë ishin refugjatë ose persona të zhvendosur brenda vendit. Megjithëse disa nga të rinjtë e sotëm nuk e përjetuan këtë eksod vetvetiu ose janë shumë të rinj për ta kujtuar atë, historitë rreth ikjes së luftës janë thënë aq shpesh nga anëtarët e familjes më të vjetër saqë ata janë rrënjosur thellë në psikozat e brezave të ardhshëm. Hulumtimet e fundit kanë konfirmuar se trauma dhe efektet e saj psikologjike mund të transferohen nga një brez në tjetrin. Nga hallat e mia, kam dëgjuar shumë herë për atë udhëtim të tmerrshëm. Kam pasur ankth për këtë. Pra, edhe pse nuk isha atje, në këtë ritregim, unë e futa vetën në këtë storie. Ndërsa po lexoja poezinë e Shire-së, vargu, “fqinjët e tu duke vrapuar më shpejt se ti“, ngjallën kujtimin e tregimit për mua dhe një imazh të një popullësie që garonte për të ikur nga vendi. Kur lufta shpërthen, aktivizohen instinktet e mbijetesës dhe natyra njerëzore bëhet poseduese, dhe madje konkurruese, sidomos në kujdesin e fëmijëve. Ndërkohë që nënat e tjera të tërbuara nuk kishin planifikuar përpara, një grua kishte paketuar një thes të gurabisë. Ishte e vështirë për të që të ndante kur vaktet e ardhshme për fëmijët e saj ishin të pasigurta. E kisha dëgjuar për herë të parë këtë histori si një fëmijë i vogël dhe isha e përhumbur nga implikimet morale. Kjo luajti dhe rigjallëronte duke shkaktuar shqetësim për vite me rradhë në mendjen time. Kur kohët e fundit kam artikuluar historinë nga perspektiva ime dhe e kam ndarë atë me miqtë dhe familjen, ajo humbi një pjesë të fuqisë së saj mbi mua. Nga ana tjetër, fitoja një ndjenjë të fuqizimit nga ndërtimi i tregimit nga këndvështrimi im.

***

dua të shkoj në shtëpi, por shtëpia është goja e peshkaqenit

shtëpia është tytë pushke

dhe askush nuk e braktis shtëpinë

përpos kur shtëpia të ndjek në breg

përpos kur shtëpia të thotë të

lësh mbrapa edhe atë çka nuk mundesh

            Dielli nuk depërtonte në përrockën që rrjedhte në luginë. Malët na rrethonin dhe na mbronin. Ajri që vinte nga malet dhe pasurohej në perrocke na bënte neve të frymojmë më lehtë. Batanijet ishin të shtrira në pjesën e tokës të thatë. Tenxheret, thikat, baterit, shishet, shkrepset, xhemperat, leckat ishin nga gjërat që kishim në torbat tona. Ishte hera e dytë që dikush nga gratë duhet të shkonte në shtëpi të gatuante bukë. Ishte radha e hallës dhe unë e luta shumë që të më merrte të ushqeja qenin e shtëpisë. Qeni me siguri ishte i uritur ashtu isha edhe unë.

            Halla shoshiste miellin me shpejtësi. Muskujt e krahve shtrëngoheshin kur ngjeshte brumin. Shikoja nga afër llambën e ngjitur në murë me formën e dardhës. Nëna herë pas herë pastronte pasqyrën e vogël mbrapa saj kështu që drita të reflekonte më e madhe. Aty afër ishte e varur fotografia e gjyshit. Ai vishte këmishën e tij të zakonshme. Nga buzët nuk buzqështe por sytë e tij buzqëshnin. Ata takonin sytë e mi dhe me ftonin për bashkëbisedim. Shikimi im u zhvendos në hapsirat ndërmjet drunjëve të tavanit ku shihej kulmi i themelit të shtëpisë. Kur mysafirët vinin ata komentonin se sa i çuditshëm dukej, me të vërtet ashtu ishte. Një e shtënë pushke. Halla me kapi krahun dhe ne ikëm nga dera e mbrampe në anën e kundërt të rrugës. Ajo më tërhiqte me forcë nga dora, këmbët e mia të shkurta kërcenin të arrinin ritmin e saj. Nga distanca dëgjohej britma e qenit. Doja të kthehesha por halla vazhdonte të më udhëhiqte para. Një e shtenë më shumë. Qeni lëshoj një britmë të zbeht.

***

Një ide e gabuar e përhapur është se refugjatët i braktisin vendet e tyre për një jetë më luksoze diku tjetër. Është thelbësore që ne të kuptojmë se shumica e refugjatëve largohen nga shtëpia, sepse është bërë vendpushimi i fundit. Oratorja kërkon të kuptuarit nga lexuesit, “dua të shkoj në shtëpi, por shtëpia është goja e peshkaqenit shtëpia është tytë pushke”. Historia e mësipërme bazohet në një kujtesë tjetër nga hallat e mia. Ata pa frymë më treguan, me frikë dhe humor të përdredhur, se si ata mezi shpëtuan nga një konfrontim. Në versionin tim, unë ikë me hallën time dorë për dore, duke luftuar për të zënë hapat e saj, por e sigurt nën udheheqjen e saj. Unë përpiqem të ilustroj edhe shenjtëroren e shtëpisë, pavarësisht nga papërsoshmëritë e saj: një llambë e vjetër e gazit, një çati e varfur, një gjysh i cili duhet ta fshehë gëzimin e tij. Në kulturën shqiptare, shtëpia është e shenjtë; një proverb shqiptare thotë, “Shpija para se me qenë e Shqiptarit, asht e Zotit”. Pas luftës, kjo vlerë u demonstrua. Shumë u kthyen, edhe pse shtëpitë e tyre u dogjën, të papunë, dhe qeverisja ishte e pasigurt. Ata u udhëhoqën nga shpresa për të rindërtuar jetesën e tyre, vendin e tyre, shtëpinë e tyre.

***

imigrantë të ndytë, azil kërkues

që po e thithni qumështin e vendit tonë,

të zinj, me duart e tyre kërkuese,

me kundërmim të çuditshëm, të egër –

shikoni çka i kanë bëre vendit të tyre,

a thua çka do t’i bëjnë tonit?

            Ishim mësuar me rrugicat plot me lloq dhe të pashtruara. Ne nuk kishim ecur në një rrugë të këtij lloji.  Kaq të depërtueshme dhe me guralec të vegjël që shkelqejnë. Na tërhoqi në aventurat e saj. Shtëpitë dhe oborret në këtë rrugë ishin shumë intersante, të vogla dhe gati të ngjitura. Në njërin prej oborreve takuam një plakë e cila jetonte pa femijë, pa nipa e mbesa, krejtësisht e vetme. Herën e parë kur e pamë unë po mbaja dorën e Egzonit dhe ajo qëndronte më lart në balkon. Ajo kishte flokë zeber, të zeza me vija të bardha. Nga veshja, nuk mund të vendosje nëse vishte taman një fustan apo vetëm një bluzë të gjatë. Këmbët e saj shfaqte deri te gjunjt dhe ishin të holla dhe të lëmuara. Gishtat të ngjyrosur të përshtatur në sandale petit. Ajo me një buzëqeshje elegante na ftoi neve. Plaka filloi të fliste atë gjuhë misterioze dhe melodike. Paniku na kapi, ne i rrudhëm sytë duke provuar të gjenim kuptimin atyre fjalëve. Fatkeqsisht ajo diktoi mos të kuptuarit në heshtjen tonë. Ritimi i saj u ngadalsua dhe pakënaqsia tregohej në fytyrën e saj. Me ngurrim, ajo hyri brenda.  Përsëri doli. Tanimë kishte dy portokalla të mëdhenj. Nga ballkoni ajo shtriu dorën, shkëputi shikimin, dhe na hodhi ato neve.    

            Ne nuk ishim të uritur. Por shpesh ktheheshim në oborrin e saj. Kishte dicka rreth portokajve, një ngyrë të ndezur, secili më i madh se sa dy grushte tona së bashku. Dhe mënyra sesi ajo na jepte, na dukej sa qesharke, aq e cuditshme, dhe na bënte të ndiheshim të turpruar. Pas katër, pesë here nuk i shijoja më. Unë fillova ta formoj një mburojë të vetëdijes dhe vetë-ruajtjes. Kur Egzoni me kërkoi të shkonim përseri, unë i bertita me inat, “Boll më! Prej tash kemi me nejt brenda!”

***

Kjo storie e fundit është e imja. Në takimin tonë të parë me plakën vëllai im dhe unë u trajtuam me dashamirësi, derisa kuptoi se ne nuk merrnin vesh gjuhën e saj. Këto përjetime nuk do t’i ofroheshin fare një refugjati i cili ishte një race tjetër. Identiteti i tyre i huaj është menjëherë dhe vazhdimisht i dukshëm. Kosovarët mund të kenë probleme të kuptojnë aspektin racor të përvojës së oratorës në “Shtëpia” – “të drejtohen nga ana tjetër me shkoni në shtëpi zezakë”. Kjo mungesë mirëkuptimi është e dukshme si në mbulimin e mediave kombëtare ashtu edhe në bisedat përbrenda shtëpisë në Kosovë. Nganjëherë dështojmë të shprehim dhembshuri për refugjatët nga pjesët e tjera të botës me një ngjyrë të ndryshme të lëkurës. Kosovarët duhet të përmbahen nga përdorimi i fjalëve si “i egër” ose “i pacivilizuar” për të përshkruar refugjatët. Këto fjalë funksionojnë për të çnjerëzuar ata.

Gjatë një aventure të mëparshme, vëllai im dhe unë duke bredhur shkuam në një shkollë. Ne donim të mësonim me fëmijët e tjerë të moshës tonë. Një mësuese na pa në korridor dhe na ftoj në klasën e saj. Ajo shpejt kuptoi se ne nuk merrnin vesh gjuhën e saj. Por na lejoi të uleshim dhe na dha fletore dhe lapsa. Megjithëse nuk e kuptonim se çfarë po ndodhte pikërisht, ndjeshmëria e mësuesës tek ne u shfaq dhe na bëri të mendonim se i përkisnim. Empatia kërkon imagjinatë të përvojave të të tjerëve, njerëz nga kultura të ndryshme, me ngjyra të ndryshme të lëkurës dhe që flasin gjuhë të ndryshme.

Fund

Poezinë e përktheu: Mirjeta Shehu & Valeriana Dema
Tregimet dhe analiza nga: Mirjeta Shehu me Valeriana Dema-n

* Faleminderim të veçantë profesoreshës Lindita Tahiri për mbështetjën për esen./filozofia.al/KultPlus.com