Edhe pse prej shumë dekadash jashtë kufijve të Shqipërisë, fshatrat shqiptare Muriq, Besi dhe Krajë në Malin e Zi mbeten gurë themeli të ruajtjes së identitetit kombëtar. Banorët e tyre vazhdojnë të flasin shqip, të mbajnë gjallë traditat e lashta dhe të forcojnë lidhjen e thellë me origjinën e tyre.
Edhe pse emigracioni dhe sfidat e jetës kanë shkaktuar zbrazje në këto treva, dashuria për vendlindjen dhe kujtesa kulturore janë të palëkundura. Pikniku tradicional i Muriqit është një moment i veçantë ku shqiptarë nga të gjitha anët e botës mblidhen pranë liqenit të Shkodrës për të ndarë këngë, valle, ushqime dhe momente kulturore që mbajnë gjallë shpirtin e kombit, përcjellë KultPlus.
Në këtë tokë ku erërat e kohës mund të përpiqen të fshijnë gjurmët, fjalët shqipe dhe tingujt e valleve kanë rrënjët e tyre të thella si pemët e lashta, që mbajnë gjallë historinë dhe ëndrrat e brezave. Në një kohë kur asimilimi dhe largimi kërcënojnë të zhdukin trashëgiminë kulturore, këto ngjarje janë si dritat e zjarrta që ndezin flakën e identitetit, duke dëshmuar se gjuha dhe traditat shqiptare nuk shuhet, por jeton dhe përjetohet me krenari të thellë dhe pasion të pashuar./KultPlus.com
Në natën e 28 korrikut, jo si në netët e mbushura me muzikë, ngjyra, pije dhe festë të gjallë, Prishtina e zhurmshme dhe e etur për jetë, perëndoi nën një tjetër frymë, më e heshtur, më e mbyllur, më melankolike. Ajo nuk ishte më qyteti që vallëzonte nën dritat e netëve të verës, por një qytet që kujtonte, që kthehej pas, që dëgjonte zërin e kujtimeve të veta, të tjetrit, apo edhe të vetes e tjetrit së bashku.
Në burgun-muze të Prishtinës, “Burgu i Idealit” aty ku dikur mbylleshin trupat por jetonin idealet, u ngjitën dy net radhazi skenat e shfaqjes “Kujtime nga Lumi”, nga regjisorja dhe dramaturgia Zana Hoxha. Në një hapësirë të ngarkuar me histori dhe heshtje, ku muret janë dëshmitarë të dhimbjeve e shpresave, zërat e aktorëve sollën një rrëfim ndryshe, një udhëtim poetik ndërmjet kujtesës dhe ëndrrës, mes lirisë së mohuar nga tjetri dhe asaj që vazhdon të kërkohet për veten.
Në Prishtinën që kujtonte, përjetonte dhe lëkundej mes harresës dhe rikthimit, perëndimi i diellit i gjeti spektatorët të mbledhur pranë Fontanës së Pallatit të Rinisë. Ajo fontanë, që prej kohësh është vëzhguar si një objekt, mori jetë sërish atë mbrëmje nga fryma e artit, përcjellë KultPlus.
Në këtë hapësirë simbolike, aktorët dolën në skenë mes tingujve të këngës së Minatorit “E di se do të shoh”, një nisje e butë e ngarkuar me ndjesi që paralajmëronte udhëtimin emocional që do të pasonte. Prej aty, publiku u ftua të ndjekë shfaqjen më tej, në një tjetër hapësirë plot domethënie, në Burgun e Idealit, ku zëri i artit bëhet dëshmi.
Që në çastin kur publiku kaloi portën e Burgut të Idealit, u bë e qartë se kjo nuk do të ishte një shfaqje e zakonshme.
Vendosja e shfaqjes në burg, në vetvete, ishte një deklaratë, një zgjedhje e guximshme artistike që i jepte trup shfaqjes para se të niste, që krijonte një tension të ndjeshëm te spektatorët. Nuk kishte nevojë për fjalë, vetë korridoret e ngushta, të mbyllura dhe zhurma e hapave në beton, paralajmëronin se kjo natë do të ishte e ngjethshme.
Njerëzit e ulur aty, mes mureve që kishin dëgjuar klithma dhe heshtje të rënda, tashmë dëgjonin fjalën e artit të shkruar për tu kthyer në një art që vihet në skenë. Dhe secili, në mënyrën e vet, përjetonte dramën jo vetëm si spektator, por si dëshmitar i një historie të përbashkët, që na flet nga e kaluara, por ende ndikon në frymëmarrjen e së tashmes.
Oborri i dikurshëm i të burgosurve ishte zgjedhur për të ndjekur shfaqjen “Kujtime nga lumi”. Në atë hapësirë të heshtur tani ngrihej zëri i aktorëve, dhe qielli që dikur ishte vetëm një copëz lirie për të dënuarit, u bë kupolë e një shfaqjeje që flet për lirinë, dhimbjen, mungesën dhe shpresën.
Burgu, si vend konkret por edhe si metaforë, ishte më shumë sesa një sfond. Ai ishte një personazh i heshtur në vetë shfaqjen, një prani që thellonte çdo fjalë të thënë dhe çdo heshtje të qëllimshme. Kjo hapësirë, që dikur përfaqësonte kontrollin, izolimin dhe nënshtrimin e individit, u kthye në një ide të fuqishme për të eksploruar pikërisht të kundërtën, kërkimin për të qenë vetvetja, nevojën për t’u dëgjuar, për të dalë jashtë strukturave që kufizojnë shpirtin.
Duke ndjekur narrativën e dyfishtë të Mances dhe Hanës, shfaqja ndërtonte ura mes botës së brendshme dhe asaj të jashtme, mes krizës individuale dhe realitetit kolektiv. Sepse liria, ashtu si mungesa e saj, kurrë nuk është vetëm personale, ajo është një përvojë që na bashkon dhe na përplas, një nevojë që na lidhet me tjetrin, me shoqërinë, me sistemin.
Ngjarja nis në vitin 1994, në një kohë të turbullt, por në një moshë kur njeriu nuk e kupton ende peshën e historisë. Mance dhe Hana, dy adoleshentë, luajnë buzë një lumi, lumi i tyre që i mbledh të gjitha: kujtimet, turpin, heshtjen, dhimbjen, dëshirën për të qenë dikush tjetër dhe për të shpëtuar.
Hapësira e skenës ishte ndërtuar me kujdes për të ripërjetuar kujtimet. Lumi i improvizuar në mes të skenës nuk ishte thjesht vendi ku ndodhte veprimi. Ai ishte vetë kujtesa, ai që rrjedh dhe kurrë nuk qëndron i njëjtë.
Dritat kaltëroshe që ndriçonin skenën krijonin një atmosferë të brishtë, gati të tejdukshme, si një ëndërr që nuk e di nëse po ndodh apo po kalon. Kjo dritë nuk ishte ndriçim, ishte ndjesi, ajo e një kujtese të papërpunuar, që endet si mjegull mbi të tashmen.
Ideja e krijimeve të tilla, improvizimeve skenike në një hapsirë jo të zakonshme, dritat e zbehta por të forta në të njëjtën kohë, kostumet secili me domethënie të veten deri te robdishambri simbolik i vdekjes e tretjes, duhet të kenë qenë sfidë për krijuesit e organizatorët. Sa i përket kësaj pjese Zana Hoxha u shpreh se procesi i provave ka qenë shumë i mirë.
“Kemi filluar diskutmet për shfaqjen në prill, në maj kemi filluar provat, pastaj kemi vazhduar në fund të qershorit e në korrik. Nuk kemi pasur hapsirë tonën të rregullt për prova dhe ka qenë sfiduese në aspektin teknik, po në aspektin njerëzor jo, sepse të gjithë e kanë dashur projektin.”- thotë regjisorja dhe njëkohësisht edhe dramaturgia e shfaqjes.
Në strukturën e rrëfimit të shfaqjes u përjetua një narrativë e dyfishtë mes Mances dhe Hanës, duke pasuar shpesh me anakroni. Të dy personazhet bartën kujtime të thella dhe të pathëna.
Hana, e lënduar nga lufta, nga trauma e një dhune që nuk ka pasur emër, ndërsa Mance, i dhunuar nga shtëpia, nga vetja, nga shoqëria që nuk e lejon të jetë ashtu siç është.
Kujtimi i Hanës, e rrahur nga një i rritur si fëmijë, nuk përçoi vetëm kujtimin e një personazhi, por kujtimin e vetë regjisores, i vënë në skenë jo për të rrëfyer vetëm një të kaluar, por për të kuptuar se si kjo e kaluar vazhdon të formësojë çdo të tashme.
Në atë çast, ndodh një ndërprerje, regjisorja, Zana, del vetë në skenë. Nuk është më teatri që po luhet. Është jeta. Është rrëfimi i saj, kujtimi i saj. Një rrëfim që nuk është më pjesë e skenarit, por një hapje e vetes. Ajo flet për atë që ka qenë dhe për atë që është, dhe befas, kufiri mes publikut dhe skenës tretet.
Në një intervistë për KultPlus, regjisorja Hoxha, kur u pyet rreth zanafillës së idesë së shfaqjes u shpreh se ka qenë në një rezidencë artistike në Vjenë, këtë vit në maj, “Mu kthyen kujtimet e shokut tim Mance që unë i kisha harruar gati krejt dhe e ndieva si nevojë t’i trajtoj këto kujtime dhe të bëj diçka.” – shtoi regjisorja.
Publiku gjatë shfaqjes u ftua të ndajë kujtime, ato që njeriu i ka ngulitur thellë në harresë e nuk e di pse nuk i ka thënë kurrë. Sepse, në të vërtetë, kjo është forca e kujtesës, ajo nuk jeton vetëm në vetëdije.
Frojdi do të thoshte se shumë nga ato që na përcaktojnë, që na bëjnë ata që jemi, qëndrojnë në nëndijen tonë, të shtypura, të fshehura, por gjithsesi veprojnë. Kujtimet që i kemi harruar me vetëdije, jo sepse nuk vlejnë, por sepse na kanë lënduar, janë ato që shpesh na formësojnë në heshtje.
Arketipi, siç do ta quante Jungu, lind pikërisht këtu, kur një përvojë e veçantë bëhet e përbashkët. Kur kujtimi i një individi nis të flasë për shumëkënd. Në këtë shfaqje, Mance nuk është më vetëm një djalë i rrahur dhe i heshtur, ai bëhet arketip i të gjithë atyre që janë mbyllur në ndonjë mënyrë, për shkak të identitetit, zërit, dëshirës, kujtesës. Ai është kujtim, por edhe pasqyrë.
Mance, personazhi më i brishtë, por ndoshta edhe më i thelli, është një shpirt që kërkon një zë. Ai është ndryshe, jo vetëm sepse këndon, jo vetëm sepse nuk ndihet si vetja në veten e tij, por sepse ka guximin të mos e fshehë veten. Dhe për këtë, dënohet. Rrihet. Izolohet. Në një nga momentet më tronditëse, ai vesh robdishambrin e nënës së tij dhe kapet duke kënduar në një çast intimiteti, gëzimi të pastër por që i ndalet menjëherë. Muzika fiket, ai mbyllet. Është një simbol i asaj se si sistemi, familja, shoqëria, të gjitha ndërhyjnë për të ndalar të bukurën nëse ajo nuk është “në rregull”.
Mance është një personazh real i kujtimeve të Zana Hoxhës. Për KultPlus ajo tregoi se Mance ka qenë miku i saj që është vetëvrarë.
“Mance ka vdekur, ia ka marrë jetën vetes dhe unë kam dashur të kthej vëmendjen te fenomenet e tilla kur personat ndihen që nuk i sheh askush dhe janë të pashpresë. Kam dashur të kthej njëlloj shprese dhe ta bëj në një mënyrë që edhe publiku t’i ndaj përvojat e veta bashkë me aktorët”- u shpreh regjisorja.
Po në zemër të shfaqjes “Kujtime nga lumi” qëndron edhe një tekst, vepra “Lum Lumi” nga Ali Podrimja. Kjo vepër, e shkruar pas humbjes së birit të poetit, nuk është thjesht elegji. Është një akt i zhveshjes së shpirtit, një përpjekje e dëshpëruar për të gjetur kuptim në një dhimbje.
Ali Podrimja shkroi “Lum Lumi” për të birin, por si çdo vepër e madhe, ajo del përtej kontekstit personal. Në këtë shfaqje, dhimbja e Podrimjes përthithet nga dhimbjet e Mances, Hanës, regjisores, e më pas edhe nga vetë publiku. Po ashtu si Podrimja që nuk mund të gjejë përgjigje pse ndodhi humbja, edhe shfaqja nuk ofron përgjigje, por ndan të njëjtin boshllëk, të njëjtën plagë, të njëjtën heshtje që pason.
Lidhja mes poezisë dhe skenës është një urë që nuk shihet, por që ndihet. Fëmija i humbur në poezinë e Podrimjes gjendet sërish në Mancen, një jetë e mohuar para kohe, një dritë që nuk u lejua të rritet. Dhe ashtu si Podrimja i flet birit të tij që nuk i përgjigjet më, edhe aktorët i flasin kujtimeve të veta, personave të humbur, vetes që nuk është më.
Përmes poezisë, shfaqja arrin një dimension më universal, ajo nuk është më vetëm për Kosovën e viteve ’90, për luftën, për identitetin, për seksualitetin apo për dhunën. Ajo bëhet për çdo humbje që s’mund të thuhet plotësisht, për çdo të afërm të zhdukur, për çdo vetvete të shtypur, për çdo dashuri që s’arriti të jetojë.
Në fund të shfaqjes Mance vdes. Pas gjithë kësaj rruge që ndjek shfaqja, nga lumi si lojë, në lumin si dëshmitar i dhimbjes, nga kujtimet që përpiqemi t’i harrojmë, në kujtimet që na formojnë, ajo që mbetet në fund është Hana, e vetme. Ajo nuk është më ajo vajza që luante buzë lumit. Tani ajo qëndron në heshtje përballë gjithë asaj që ka humbur, Mancen, zërin e tij, shpresat e papërmbushura, kohët që nuk kthehen, e vetveten që është detyruar të mbijetojë duke bartur gjithçka.
Ky fund i heshtur, pa zgjidhje dhe pa kthim, nuk është pessimist,është i vërtetë. Sepse ndonjëherë, nuk ka shërim të plotë. Ka vetëm vazhdimësi. Dhe në këtë vazhdimësi, Hana mbetet si një figurë që kujton, që nuk harron, që zgjedh të mbajë kujtimet jo si barrë, por si dëshmi.
Mesazhi i shfaqjes nuk është vetëm për të kujtuar të kaluarën por për të kuptuar se sa shumë nga ajo që jemi, edhe sot, vjen nga gjëra që nuk i themi me zë. Që kujtimet nuk janë të padëmshme, por kanë fuqi. Dhe se, për t’u bërë vërtet të lirë, duhet të guxojmë të shohim përbrenda, të përballemi me to, t’i ndajmë, edhe nëse na lëndojnë.
Në fund, “Kujtime nga lumi” është një shfaqje për ata që janë ndryshe, për ata që kanë humbur në vete dhe për vete, për ata që kanë heshtur dhe për ata që guxojnë ta thyejnë këtë heshtje. Është një kujtim i përbashkët që bëhet ujë i përbashkët, dhe ndoshta, në atë ujë, gjenden copëza nga vetja.
Sepse siç lumi rrjedh gjithmonë, edhe kujtimi, edhe dhimbja vazhdojnë. Dhe ajo që mbetet është njeriu që kujton, e që nuk lejon që tjetri të harrohet. Këtë bën Hana. Këtë bën Zana. Këtë bën Mance. Këtë bën shfaqja.
Ndërkaq ju kujtojmë që në këtë shfaqje lujnë aktorët Qendresa Kajtzati dhe Edon Shileku, në rolet kryesore, si dhe Flamur Ahmeti dhe Elsa Belegu. Kompozitor Liburn Jupolli, skenografe Grace Ramsey, menaxhere produksioni Venera Ismaili dhe Elira Lluka Qorrolli, si dhe teknik i dritave Skënder Latifi./KultPlus.com
Festivali i kulturës dhe traditës shqiptare, Etno Fest, ka njoftuar se këtë vit festivali vjen me temën mbi IDENTITETIN, duke sjell performanca teatrale që eksplorojnë rrënjët, përkatësinë dhe tregimet personale, shkruan KultPlus.
Sipas një njoftimi për media, fshati Kukaj edhe këtë vit do të ketë koncerte muzikore që ndërthurin meloditë tradicionale shqiptare me ritme bashkëkohore.
“Ekspozita dhe instalacione artistike, që shprehin përmes vizualitetit sfidat dhe bukuritë e identitetit në kohët moderne.
Një gërshetim i bukur mes trashëgimisë kulturore dhe shprehjes moderne – fshati Kukaj do të jetë një pikëtakim i shpirtit krijues”, thuhet në njoftim.
Edicioni i 15-të i Festivalit Etno Fest do të organizohet prej 10 deri më 20 korrik, në fshatin Kukaj./ KultPlus.com
Arbanasit e Kroacisë janë pasardhës të emigrantëve shqiptarë që flasin gegërisht, të cilët migruan nga rajoni i Liqenit të Shkodrës dhe u vendosën në periferi të Zarës (Kroaci) në gjysmën e parë të shekullit të 18-të.
Sot ata janë një nga pakicat më të vogla gjuhësore në Kroaci dhe Evropë. Edhe pse në ditët e sotme ata kryesisht identifikohen si kroatë, komuniteti është karakterizuar nga karaktere pluralë, kompleksë dhe të rrjedhshëm gjuhësor dhe identitare të së kaluarës si përgjigje ndaj rrethanave dinamike socio-politike në atdheun e tyre të ri.
Ky shkrim ka për qëllim studimin dhe të kuptuarit e kompleksiteteve që lidhen me ndërtimin e komuniteteve (gjuhësore, etnike, diasporike) duke analizuar një sërë zërash dhe ligjërimesh të përkatësisë mes arbanasit.
Hulumtimi ynë bazohet në një studim kritik etnografik, i cili përfshinte vëzhgim të pjesëmarrësve dhe intervista të thelluara me anëtarë të komunitetit që identifikohen si Arbanasi në mënyra të ndryshme dhe për arsye të ndryshme. Disa nga elementët kryesorë të ndërtimit të identitetit arbanasi bazohen në: a) ligjërimin e përvojës së përbashkët historike të mbërritjes dhe mbiemrat specifikë që mund të gjurmohen në familjet më të hershme që mbërritën në Zarë në shekullin e 18-të, dhe b) rrëfimi i lidhur te Arbanasi si një pjesë specifike e hapësirës urbane të Zarës e karakterizuar nga lidhje të forta afektive për të gjithë ata që identifikohen si Arbanasi.
Përkundër një lidhjeje të qartë ikonike ndërmjet gjuhës arbanase dhe identitetit, roli i kompetencës gjuhësore te arbanasi ka ardhur duke u zvogëluar dhe aktualisht nuk ka ndonjë rol në legjitimimin e identitetit arbanas.
Origjina e Arbanasit
Diskurset e origjinës të bazuara në disa shenja të përbashkëta kulturore luajnë një rol të rëndësishëm në perceptimin e identitetit kolektiv (Cohen 1997). Megjithëse identiteti arbanasi nuk është një element krejtësisht i veçantë i identitetit të tyre etnik sot, ai megjithatë është indirekt i pranishëm në praktika specifike kulturore që janë një tregues i rëndësishëm i përkatësisë në një grup të caktuar. Në literaturë, praktika të tilla janë më të dukshme (1) si krenari për rrënjët e veta, (2) përmes identifikimit me emrin e komunitetit dhe pjesërisht (3) në qëndrimet politike (Raymond dhe Modood 2007), por te Arbanasi të tilla kategorikisht vihen në pikëpyetje përcaktuesit e qartë të identitetit.
Rrëfimi i ardhjes së familjeve shqipfolëse në shekullin e 18-të është një vend i zakonshëm në kujtesën kolektive dhe ligjërimet e vetë arbanasëve, dhe ka disa pasqyra të shkruara për ardhjen e arbanasëve në rrethinën e Zarës (p.sh. në Erbër 2015, Ćurković 1998 [1922], Krstič 1988, Stipčević 2011, Barančić 2013, etj.). Krstić thekson, megjithatë, se një problem i zakonshëm i shumicës së tregimeve historike në lidhje me ardhjen e Arbanasit të Zarës është se ato bazohen në një rrëfimi i persekutimit dhe ardhjes së Zadar Arbanasit përfshin tre lokacione kryesore: (1) statusin e katolikëve shqiptarë në Perandorinë Turke, (2) lidhjen e tyre me Kishën dhe, në veçanti, Kryepeshkopin e Tivarit Vicko Zmajevic, dhe (3) vendbanimi i tyre pranë mureve të Zarës.
Gjendja e të krishterëve përmendet shpesh si shkaku kryesor i migrimit të katolikëve shqipfolës nga zona rreth liqenit të Shkodrës nën sundimin turk në Dalmaci në shekullin e 18-të. Punimi rishikues i Krstiqit i vitit 1988, i bazuar në një studim të burimeve të ndryshme historike, arkivave dhe librave të famullisë, ofron një pasqyrë sistematike të një sërë faktorësh që mund të kenë ndikuar në largimin e familjeve katolike shqiptare dhe vë në pikëpyetje diskursin historik mbi vendbanimin e Arbanasit (Krstiq 1988).
Duke vënë në dukje se zona nga emigruan katolikët shqipfolës dhe disa malazezë ishte një zonë kufitare, ai beson se tensionet e vazhdueshme dhe pasiguria e përgjithshme kanë ndikuar edhe në emigrimin e tyre drejt zonave më të sigurta. Statusi i pafavorshëm socio-ekonomik i popullsisë katolike në Shqipërinë turke dhe murtaja, e cila po përhapej nëpër Perandorinë Turke dhe Austro-Hungarinë në atë kohë, përmenden gjithashtu si shkaqe të rëndësishme të migrimit (Krstić 1988). Përhapja e murtajës ishte e njëjtë dhe ishte i një shpopullimi të konsiderueshëm të Dalmacisë, kështu që vendosja e katolikëve shqipfolës të zonës u mirëprit gjithashtu si një nga masat e politikës demografike të kohës. Së fundi, krahas rreziqeve imediate, Krstiq përmend se rekrutimi i popullsisë katolike në Perandorinë Osmane për luftërat turko-persiane (1722-1736) mund të ketë qenë një nga faktorët e migrimeve. Krstić (1988) thekson se në shpërnguljen e parë në vitin 1733 emigruan njëzet e një familje në zonën e Zarës, dmth., nëntëmbëdhjetë familje dhe dy beqarë, ndërsa periudha e ardhshme e migrimit, e nxitur nga bashkëpunimi veneciano-turk, ndodhi midis viteve 1726 dhe 1733. Shpërnguljen e madhe të vitit 1733 Krstiqi e lidh me trazirat në oborr dhe rrëzimin e Sulltan Ahmedit III (1730) me të cilin popullsia katolike kishte kryesisht marrëdhënie të mira. Ajo që pasoi më vonë ishin përndjekjet masive të pjesës shqiptare të popullsisë në përgjithësi dhe asaj katolike në veçanti. Kjo ngjarje, së bashku me luftërat Persiano-Turke, trazirat në zonën kufitare dhe afërsia e popullsisë katolike me Kryepeshkopin Zmajeviq, përmenden si arsye vendimtare për proceset e migrimit (Krstić 1988). Rrëfimet e mbërritjes ende luajnë një rol të rëndësishëm tek arbanasit. Funksioni i rrëfimeve të tilla është shpesh një konfirmim i origjinës së vet arbanase.
Rrëfimet e mbërritjes ende luajnë një rol të rëndësishëm tek arbanasit. Funksioni i rrëfimeve të tilla është shpesh një konfirmim i origjinës së vet arbanase dhe një lloj elitizmi që buron nga historia e largët familjare dhe përcaktimi socio-hapësinor. Disi kur them se jam nga Arbanasi, e di prejardhjen time. E di që të mitë ishin kolonët e parë këtu. Kur dikush thotë se është nga Diklo (lagje në Zadar), çfarë do të thotë kjo?! Ata nuk kanë historinë e tyre si ne. Nga Liqeni i Shkodrës erdhëm në Zemunik dhe më pas në Zadar në tokën tonë. (F, rreth 30 vjet.)
Historikisht, popullsia urbane në Kroaci është një gjë e rrallë, kështu që vetëdija për vazhdimësinë e popullsisë arbanase në zonën më të ngushtë të qytetit të Zarës është e pranishme në rrëfimet e të rinjve Arbanasi dhe është shpesh, për këtë arsye, një burim krenarie.
Çfarë është në mbiemër?
Të dhënat e hollësishme të familjeve arbanasi nga periudha e ardhjes së tyre janë ende një nga burimet më të rëndësishme në diskursin mbi identitetin arbanas. Diskursi mbi një Arbanasi të ‘vërtetë’, dominues në disa intervista, bazohet në regjistrimin e parë të Arbanasit të Zarës, i cili ende ruhet në Arkivin Shtetëror në Zadar (DAZd, Zbirka katastarskih knjiga br. 23½, Krstić 1988, Barančić 20) .
Ai përfshin emrat dhe mbiemrat e kryefamiljarëve të ardhur në migrimin e parë, përkatësisht: Gezghenovich, Marghiechievich, Gesgenovich, Margiechievich, Difcialo, Vucha Gionova, Matessich, Prench Smira, Gelencovich, Lucich, së bashku me Giovo, Andrea , Vuchia, Nice, Prensi dhe Giovi. Në gjysmën e dytë të vitit 1731, Šencije përmendet edhe në versionin italian si Senzia, dmth Senza, emri i familjes i cili më vonë u ndryshua në Kotlar. Në shpërngulje më të vogla përmenden edhe mbiemrat Angelovich, Gugh dhe mbiemrat e kanunit të Zarës Kampsi, të emigruar në atë kohë nga liqeni i Shkodrës.
Në grantin e vitit 1734, lidhur me valën e dytë të migrimit, përmenden mbiemrat: Vlagdan, Duka, Knexevich, Nichin, Luco, Prendi, Martinovich, Muzia, Andrecov, Popovich, Marussich, Paulov, Vacin, Nica Dobrez, Giuchin, Gionov. , Gioca, Marco, Pere, Vuco, Marcov, Toma, Covaz, Zancovich, Zioba, Gurin, Pertu, Boze. Familje të tjera të përmendura në këto shënime përfshijnë Lekperici-Curkovići, Škopelje, Šestani, Vladovići, Stipčevići, Mužanovići, Tokšija dhe Kalmeta (Krstič 1988).
Në analizën e saj, Barančič (2008: 561) thekson se shumica e mbiemrave kanë mbetur në formën e tyre origjinale që nga vendbanimi i Arbanasit, duke përmendur mbiemrat që janë të pranishëm edhe sot: “Čurković, Dadić (Daddi), Dešpalj, Duka (Duca), Derda Gjergia, Kalmeta (Calmeta), Karuc (Karuz), Kotlar (Cotlar), Krstič (Cherstich), Jelenković, Jović, Matešić, Maršan, Marušić, Mazija (Mazia), Mužanović, Nikpalj, Petani, Perović, , Stipçeviq, Tomas, Vlladoviq (Vlladoviç), Vlladoviq-Relja, Vukiq”.
Krahas këtyre mbiemrave, Barançiq përmend edhe mbiemrat Bajlo, Banić, Matijaš dhe Zubçiq, bartës të të cilëve nuk konsiderohen si pasardhës të familjeve të emigrantëve, por popullsi nga ishujt përreth. Me kalimin e kohës, këto familje u asimiluan me popullsinë arbanase dhe sot konsiderohen edhe arbanasi (Barančič 2008).
Përveç analizave historike, mbiemrat janë gjithashtu një mjet i fuqishëm simbolik në analizën kulturore bashkëkohore në strategjitë e vërtetimit dhe delegjitimimit të identiteteve të tjera. Domethënë, ata i bëjnë disa anëtarë të komunitetit si Arbanasi ‘të vërtetë’ dhe vënë në dyshim identitetin arbanasi të atyre që nuk kanë mbiemra historikë, siç është regjistruar shpesh në intervistat tona, p.sh. dhe nëna ime është Krstiq, dhe gjyshja ime ishte Vukiq. Pra, kjo është për Vukën, një arbanasi i vërtetë, ndaj them gjithmonë: “Unë jam një arbanasi i vërtetë. Asgjë për të shtuar”. (F, rreth 70 vjeç.) Nëna ime është një arbanase e vërtetë, thonë ata, dhe babai im është Bajlo.
Edhe ata Bajlos janë në Arbanasi, mendoj se janë shpërngulur aty në të njëjtën kohë kur kanë emigruar arbanasit. (F, rreth 60 vjet.) Deklarata të tilla, për nga natyra e tyre indeksuese, flasin jo vetëm për identitetin e një arbanasi ‘të vërtetë’, por edhe për mundësinë e të mos qenit një arbanasi ‘i vërtetë’. Shfaqin edhe njëfarë prestigji të identitetit arbanasi, që nuk është e drejtë ekskluzive e të gjithëve, por ata që e kanë më së shumti krenohen me atë pjesë të identitetit të tyre. Çështja e legjitimimit, gjegjësisht vërtetimit të identitetit, gjendet edhe në intervista të tjera.
Roli i besimit katolik të kishës dhe lagjes arbanasi dhe roli i kishës theksohen shpesh në diskurset mbi identitetin arbanasit pasi që të dy luajtën një rol vendimtar në shpërnguljen nga vendlindja dhe ardhjen e tyre në Zarë. Kjo është e dukshme në festat e shumta që festohen ende në komunitet, si Zonja Jon (Zoja e Loretos), Shën Lucy, Krishtlindjet, Krishtlindjet, e të tjera. Zonja Jon mbetet festa qendrore e komunitetit dhe kremtimi i saj është ngjarja në të cilën mblidhet popullsia e Arbanasit; vizitohet rregullisht edhe nga shumë arbanasi nga diaspora dhe pasardhësit e tyre. Kështu, Kisha shihet nga shumë njerëz si qendrore në ndërtimin e komunitetit. Një pjesëmarrës më i vjetër i studimit tonë, për shembull, e sheh marrëdhënien e Arbanasit me Kishën Katolike si vendimtare për përcaktimin e identitetit arbanasit, më shumë sesa përkatësinë kombëtare dhe gjuhën e tyre. Kjo është edhe arsyeja pse roli historik i Kishës përmendet shpesh në (mundësinë e) gjallërimit të gjuhës në diskurset e disa anëtarëve të komunitetit. Kështu, disa nga bashkëbiseduesit besojnë se për shkak të rolit të saj të rëndësishëm historik, Kisha duhet të jetë prima e aktiviteteve të rigjallëzimit të gjuhës.
Megjithatë, jo të gjithë arbanasit e mbështesin këtë pikëpamje. Disa mbajnë një qëndrim kritik ndaj asaj që ata e konsiderojnë një ekzagjerim diskursiv të lidhjes midis Kishës dhe Arbanasit; anëtarë të tillë e konsiderojnë atë si një nga aspektet e identifikimit të përdorur për të përcaktuar historikisht kufijtë midis fushave të ndryshme të ndikimit në të kaluarën. Ndonëse pikëpamjet që vënë në pikëpyetje një diskurs më të përgjithshëm, i cili e konsideron identitetin arbanasit si të rrënjosur dhe të përcaktuar kryesisht nga roli i Kishës Katolike në të kaluarën dhe në ditët e sotme, janë më pak të zakonshme dhe vërehen vetëm në disa pjesëtarë të brezave të rinj dhe të mesëm. Disa nga pjesëmarrësit më të rinj, megjithatë, shprehin prirje edhe më të fortë ndaj traditës katolike në krahasim me shumë arbanasi të moshuar.
Në intervistat me të rinjtë arbanasi që nuk i kushtojnë më shumë rëndësi identitetit fetar apo kombëtar dhe nuk flasin arbanasisht, dimensioni i arbanasit si hapësirë fizike (gjeografike) (një pjesë e qytetit) bëhet dominues dhe i lë në hije shenjat e tjera të identitetit (Shimiçiq dhe Vuletiç. 2016).
Vendbanimi shekullor i zonës luan një rol veçanërisht të rëndësishëm në ndërtimin e identitetit arbanasit. Arbanasi si lagje qyteti u nda nga pjesa tjetër e qytetit deri në fund të Luftës së Dytë Botërore dhe formoi një mikrobotë të mbyllur urbane, por edhe etnike të zhytur në marrëdhëniet brenda grupit dhe historinë e tij.
Pas luftës, në kohën e globalizimit, hapësira u bashkua me pjesën tjetër të qytetit. Me hapjen e kësaj hapësire, ata që nuk identifikoheshin domosdoshmërisht si arbanasi hynë në të, prindërit pushuan së foluri arbanasisht me fëmijët e tyre, kështu që në procesin e rindërtimit të identitetit të përbashkët arbanasi, krahas origjinës, hapësira është bërë qendrore për brezat e rinj arbanasi.
Identitetet kombëtare, lokale dhe ndërvepruese
Kur diskutohet për identitetin e tyre, shumica e bashkëbiseduesve tanë theksojnë se si identitet primar e konsiderojnë të qenit kroat dhe evropian. Unë kam jetuar dhe jam rritur në Kroaci. Gjithçka lidhet me Kroacinë. Mendoj se kroatishtja është gjuha ime amtare. Arbanasin e njoh edhe kroatishten. (M, rreth 40 vjeç)
Patriotizmi me orientim kroat është dominues në intervista po aq sa është pjesë e diskursit akademik për Arbanasin. Megjithatë, në rrëfimet e disa anëtarëve të tjerë të komunitetit, deklarata të tilla të përgjithësuara vihen në pikëpyetje; pjesëmarrësit që i pyesin ata priren t’i konsiderojnë identitetet kroate dhe arbanase si njëlloj të rëndësishme në sistemin e tyre të vlerave. Një qëndrim i tillë tregon për pamundësinë e ndarjes dhe hierarkizimit të plotë të modeleve identitare dhe papërshtatshmërisë së modeleve monoetnike.
Vlera e identifikimit hibrid bëhet edhe më e dukshme në diskursin që portretizon identitetin arbanasi si një vlerë të shtuar për identitetin kroat. …kthehet në marrëdhënien mes të qenit kroat dhe përkatësisë sate ndaj identitetit arbanasi, është sikur ky identitet të jetë gjithmonë i shtrirë dhe i fragmentuar le të themi. (M, rreth 50 vjeç.) Në këtë fragment identiteti konceptohet në mënyrë diskursive në dy mënyra. Nga njëra anë, pjesëmarrësi i konsideron këto dy identitete si të ndara dhe të numërueshme, por në të njëjtën intervistë ai përdor metaforën e identitetit si të shtrirë dhe të fragmentuar. Duke përdorur strategji të ndryshme diskursive, disa nga pjesëmarrësit e studimit tonë identifikohen si kroatë dhe arbanasi, dhe në të njëjtën kohë distancohen nga të dyja. Në tregime të tilla, analizat e identitetit të tyre krijohen si pasqyrim i identitetit të të tjerëve. Të tjerë theksojnë identitetin e tyre urban (Zadar) duke lënë kështu një zonë të pashënuar të identitetit etnik kroat dhe duke hyrë në marrëdhënie identitare më komplekse të krijuara nga ndryshimet e shumta të regjimeve shtetërore në historinë e Zarës: I ndjej Zadarin dhe Arbanasin (identitetin) si më të afërt. Gjyshi im i ndjerë ishte Zaratino që deklarohej i tillë, gjyshja ime nga ana tjetër ishte Arbanasi… Nuk e di… (F, rreth 30 vjeç)
Llogari të tilla tregojnë shkallën në të cilën vetëidentifikimi është ndërtuar në mënyrë diskursive. Pikëpamjet e identitetit të vetë folësve ndërtohen në lidhje me reflektimet e identitetit të paraardhësve të tyre. Së fundi, “nuk e di” në fund të fragmentit dëshmon se sa problematik mund të jetë këmbëngulja për kategorizimin e identitetit njëdimensional. Kjo, së bashku me shumë rrëfime të tjera tregojnë për ndjenjat komplekse të përkatësisë ndaj komuniteteve reale dhe të imagjinuara. Në rrëfime të tilla del në pah dimensioni ndërtekstual i ndërtimit të identitetit; Diskurset e ndryshme, reflektimet dhe përvoja e jetuar nga pjesëmarrësit tanë lidhur me origjinën e Arbanasit plotësojnë dialogisht njëri-tjetrin. Në të njëjtën kohë, zërat individualë vënë në dyshim lokacionet e pranuara gjerësisht në lidhje me diskurset arbanasi të përkatësisë. Shumë nga rrëfimet e mbledhura që dëshmojnë tensione identitare, veçanërisht ato që kanë të bëjnë me raportin midis identitetit italian dhe kroat, janë të fokusuara kryesisht në të kaluarën. Sot hapësira simbolike e karakterizuar nga dikotomia midis identitetit kroat dhe atij italian mund të analizohet pothuajse ekskluzivisht si një marrëdhënie e ndërtuar historikisht, por jo si një përvojë e vërtetë e jetuar e banorëve të qytetit aktual. Identiteti etnik arbanas sot, pra, del nga tensionet e përcaktuara nga raporti i identitetit kroat dhe italian, nga njëra anë, distancimi nga identiteti shqiptar, nga ana tjetër, dhe së fundi nga një kuadër më i gjerë në të cilin janë disa aspekte të identitetit. aspak domethënëse. Megjithatë, statusi i arbanasit përcaktohet më pak nga prirjet personale drejt identifikimit të caktuar kombëtar në nivel mikro, por më tepër nga tendencat më të gjera globale pas Luftës së Dytë Botërore. Pavarësisht sistemit komunist dhe njëpartiak të asaj kohe, filloi hapja e kanaleve të komunikimit të komunitetit arbanasi, i cili pushoi së qeni i izoluar dhe i vetëqëndrueshëm ekonomikisht, gjuha dhe identiteti arbanasi filloi të hapej.
Nga Klara Bilic dhe Lucija Šimičič. / KultPlus.com
