KUJTIMET E KOLË VERRIT PËR PATER ANTON HARAPIN, SESI U STREHUA NË DUKAGJIN DHE DITËT E FUNDIT TË TIJ PËRPARA DORËZIMIT
Në periudhën e pandemisë Covid-19 (kur i gjithë vendi ishte në karantinë) hapa dosjet e punës dhe më ra në dorë një fletore me kapakë të blertë dhe sipër shkruhej: Kolë Verri (Pepa). Si nuk e kisha marrë në dorë?! U habita me veten time. Puna që bëra me librat për persekutimin e femrës në Shqipëri gjatë viteve 1945-1991, nuk më dha mundësi të merresha me këtë material. I kërkoj të falur z. Kolë Verri për vonesën…
FATBARDHA MULLETI SARAÇI
MESHA E FUNDIT
Vjeshtë 1945- Banorët besimtarë të Dukagjinit po përgatiteshin për të festuar natën e Shën-Kollit.
Në të gjithë krahinën dukeshin re të zeza, po shtoheshin për ditë dhe priteshin që shtërngatat komuniste të vazhdonin njëra mbas tjetrës, sejcila ma e pashpirtshme se tjetra.
Brigadat (e të pafeve) komuniste mbasi kaluan nëpër Shalë dhe Shosh, po i drejtoheshin bajrakëve të Pultit duke bërë shantazhe dhe reprezalje, në këtë krahinë të papërkulur edhe në kohën e pushtimit otoman si dhe të sulmeve shoviniste serbo-malazeze ndër shekuj.
Më 5 dhjetor 1945 në natën e Shën- Kollit- Shytan Lulashi kaloi nëpër katundin Kir dhe ndaloi tek frati i këtij fshati, mbasi ishte vllai i Patër Gegë Lumaj, i cili ishte arrestuar nga forcat e ndjekjes dhe donte të dinte mos ka ndonjë lajm për të.
Në këtë kohë pritej se do të vinin forcat e ndonji brigade nga mali i Shoshit, prandaj duhej larguar nga ai vend Patër Anton Harapi, i cili kishte ardhur nga Shkodra deri tek kisha e fshatit Prekal dhe Lulash Noshi e dërgoi në kishën e Kirit për strehim.
Shytan Lulashi e mori me vete Patër Anton Harapin. Pra natën e Shën Kollit Patër Anton Harapi vjen në Plavra të Planit.
***
Plavrat janë në të djathtë të bregut të fshatit Kir.
Kanë qenë gjashtë shtëpia dhe banorët e saj ishin: Gjek Deda, Let Putani, Martin Leka, ndërsa Shytan Lulashi dhe kushëriri i tij ishin banues të përhershëm bashkë me
shtëpinë tonë. Prekë Marashi, si dhe Prek Ndoj gjysëm i përhershëm këto ishin tre kullat e Plavrajve, pak të shmanguna nga shtëpiat e tjera të fshatit Plan.
Të nesërmen u bashkuan Shytan Lulashi, Mark Kola dhe Prek Ndou, të cilët menduan se vendi më i mirë për të strehuar Patër Anton Harapin është shtëpia e Prek Marashit dhe kështu ditën e Shën Kollit Patër Anton Harapi erdhi në shtëpinë tonë (Prekë Marash Verri).
Na lajmëruan se po vinin forcat e ndjekjes dhe duhej ta largonim Patër Antonin nga shtëpia bashkë me bagatit në mal.
Ai u vesh me një gazhup (lëkur deleje) dhe në kokë vendosi një kësulë si dhe u pajis me kmesë (një llojë spate) dhe vazhdoi të ecte mbas dhive. Në mbrëmje kthehej në shtëpi dhe ngarkohej me dru të thatë, si vepronin barinjtë e tjerë.
Gjatë largimeve në mal zakonisht e shoqëronte Gjoni, mbasi Ai ishte çobani i dhive, ndërsa unë isha çobani i deleve.
Qëndrimi në Plavra u bë në shtëpinë tonë, sepse kulla ishte më afër malit dhe ishte mundësia më e mirë për tu larguar. Dimri ishte shumë i ftohtë, bora ishte mbi dy metër dhe mundësia për t’u larguar ishte e pamundur.
Për t’u siguruar nga kontrollet e shpeshta që bënin forcat e ndjekjes, hapëm një bodrum në vathën e lopëve, që ta kishim të gatshëm për çdo çast.
Një ditë janari bora kishte filluar si gjithnjë në këto anë. Mbasi bora pushoi dhe kishte ngrirë, na lajmëruan se po vinin forcat e ndjekjes për kontroll për armët pa leje.
Në këtë kohë ishte e pamundur me u nis për në mal dhe u detyruam me hapë bodrumin, i cili ishte si varr dhe i sikletshëm me jetue në të, mbasi duhej të qëndronte disa orë i mbyllur në dhé (nën tokë), i mbuluar me rrasë guri dhe sipër mbuluar me pleh.
Erdhën forcat e ndjekjes e kontrolluan sa me kalu rradhën, mbasi mësuan se një pjesëtar i familjes sonë ishte partizan.
Në kohëm e parë forcat e ndjekjes caktuan që çdo familje do të caktonte një familjar të shkonte me forcat partizane ( për t’i shërbyer pushtetit). Në këtë kohë caktuan Prekën, por mbasi ishte kryetar i familjes, morën Lekën në vendin e tij.
Forcat e ndjekjes pasi hëngrën e pinë, u larguan në anën tjetër të lumit Kir. Sa u siguruam që nuk ka ndonjë rrezik, erdh Mark Kola, larguam plehun, hoqëm rrasën e gurit dhe e ngjitëm lartë të strehuarin. E gjitha kjo vazhdoi dy orë e gjysëm.
Gjatë qëndrimit në bodrum tregon Patër Anton Harapi:- Kam kaluar çaste të tmerrshme, nga një anë kisha frikë se mos kishin ndonjë dyshim dhe do të zbulohej e nga ana tjetër i futun në vorr për së gjalli, se dhe era e plehut banin punën e vet.
Kjo punë përsëritej sa herë na lajmëronte Prek Ndou, i cili në ato fillime bënte detyrën e Këshillit të fshatit Plan.
Në kohën që në shtëpinë tonë erdh Patër Anton Harapi u lajmërua dhe Frati i Planit, që në atë periudhë ishte Patër Daniel Gjeçaj. Ai erdhi e takoi, por vinte rrallë. Ai dërgoi rrobat që i nevojiteshin për me çue meshë në shtëpinë tonë.
Kryesisht meshën e çonte për tre familjet tona, ndërsa rrallë shkonim dhe në kishën e fshatit, që të mos kuptohej mungesa e jonë.
Gjatë muajit maj që ishte muaji i Zojës, në katundin tonë çohej meshë në çdo mbrëmje, kjo ishte dhe për Patër Anton Harapin, si detyrë shpirtërore, me çue meshë, pavarësisht nëse kishte besimtarë apo jo.
Ne (si familje) shkonim në meshën e fshatit në mënyrë që të mos kishte ndonjë dyshim të çastit.
Mesha e fundit në shtëpinë tonë asht çue nga ana e Patër Anton Harapit në fundin e muajit maj 1946, dhe kanë marrë pjesë: Mark Kola, Prek Ndou, Shytan Lulashi familjarisht dhe familja e jonë Verri (Pepa).
Z.Kolë tregon:- Kishte gjashtë muaj që shtëpia jonë ishte bërë Kishë dhe çdo natë kishte meshë. Në këto meshë ka marrë pjesë dhe frati i Planit Pater Daniel Gjeçaj, i cili pas disa vitesh u arratis jashtë shtetit (jetoi si mërgimtar deri në vdekje, varrimi i tij u bë në Shkodër me të gjithë nderimet e duhura nga populli i Qarkut Shkodër, kuptohet pas vitit 1991).
Me datën 4 qershor 1946 po afrohej buza e natës dhe Çun Ndout i kishin mbetur delet në mal dhe doli me i kërku. Gjatë kohës që po kërkonte delet, sheh se në vendin e quajtur Mbas Kryqja kishin ardhur forcat e ndjekjes dhe po pritnin që të errej dhe të vijonin urdhërin për veprim.
Ato kishin ardhur nga fshati Kir-Pogë dhe i ishin drejtuar Planit. Kishin marrë me vete një udhërrëfyes për deri në Kodër- Kujës pak më lart (rreth njëzet minuta) mbi shtëpinë në Plavra.
RRETHIMI
Mbasi u err, ra nata, forcat e ndjekjes që ishin parë në muzg kanë dalë në Kodër-Kujë, kanë marrë një anëtar të Këshillit për të treguar rrugën, për të zbritur tek shtëpia e jonë, që ishte pranë pyllit me verra, një pyllë shumë i dendun.
Në bazë të të dhënave që kishin, janë shpërndarë, për me i qendrue rezistencës, që mund të kishin nga të rrethuarit.
Shtëpia e jonë ishte e para në zbritje të pyllit për në Plavra.
Është bërë rrethimi i shtëpisë dhe janë drejtuar tek dera e shtëpisë, duke kërkuar hapjen e saj.
Derën kemi vonuar me e hapë, mbasi urdhëresat e komunikuara thonin që pa qenë prezent Kryetari i Këshillit, të mos i hapej dera kërkujt.
Gjatë kësaj kohe Patër Anton Harapi zbriti nga një shkallë e vogël dhe është futur në bodrum, e mbuluam me rrasën e gurit, sipër i hodhëm pleh dhe kashtë misëri, ndërsa lopa që ishte aty është ulur dhe ka fjetur sipër bodrumit.
Në këtë kohë, vëllai im Preka është shtrirë në shtratin ku flinte Patër Anton Harapi.
Një anëtar i Këshillit që i shoqëronte ka thirrur pas dere në ballkon dhe kërkonte të hapej dera, se jeni të rrethuar nga forcat e ndjekjes.
Nana ime Pashka ndezi pishën (kjo ishte drita jonë në të gjithë krahinën) dhe hapi derën.
Kanë hyrë brenda në shtëpi dhjetë deri në njëzet partizanë me armë në dorë.
Kontrolluan nëpër shtëpi, kanë hapur arkën e rrobave të nënës, kanë vrojtuar vathën e lopëve e të dhive, se delet ishin jashtë.
Morën me vete vëllain tim, Prekën, dhe janë drejtuar për në qendër të fshatit që ishte Kisha e Planit.
Sa po u larguan forcat rrethuese ka ardhur Mark Kola bashkë me Gjonin, kanë hapur bodrumin, nxorrën fratin, të cilin e kanë çuar mbi shtëpi, në pyllin e verrave.
Gjatë natës e kanë torturuar Prekën, kanë bërë me të çfarë i ka ardhur në mendje. E kanë torturuar shumë. Ai nuk ka treguar asgjë.
Në mëngjes Patër Anton Harapi ka thënë :- Due me u dorëzue vullnetarisht, tue marrë parasysh se nuk kam ba ndonji të keq ndaj Atdheut dhe askujt, veçse kam predikue tanë jetën paqe dhe dashuni për njerëzimin.
Sa u dha lajmi se Patër Anton Harapi është dorëzuar, nga forcat e ndjekjes krisi pushka tek Kisha e Planit dhe në të gjithë krahinën ishin shpërndarë forcat ndëshkimore komuniste.
Ne këtë kohë kanë arrestue Prekë Marashin, nanën tonë Pashkë Zefi, gjithashtu kanë arrestue Prek Ndoun që ishte i pari i bajrakut të Planit, si dhe Mark Kolën djalin e axhës të Shytanit dhe patër Gegës.
Të nesërmën janë kthyer forcat ndëshkuese në shtëpinë tonë, kanë arrestue dy vëllezërit Gjonin e Prelën si dhe motrën Lulën, ndërsa unë- Kola, në rrëmujë e sipër
munda të largohem, pasi ato e kishin mendjen me plaçkitë, duke marrë dhen, dhi dhe katër derra.
Qendra e Dukagjinit ishte larg, me ecë në këmbë duhej tetë orë.
Prek Marash Verrin e kishin torturuar tmerrësisht, s’ishte në gjendje të ecte, e kanë hipur në mushkë, për ta dërguar në Degën e Punëve të Brendëshme, që në atë kohë ishte në Kodër Shëngjergj.
Edhe Patër Anton Harapit i siguruan një mushkë për transport (si i moshuar). Rrugë automobilistike nuk kishte.
Të tjerët i kanë lidhur dhe i kanë ruajtur me armë gjatë gjithë rrugës, sepse po atë ditë janë arrestuar dhe familje të tjera në fshatin tonë dhe kështu ishte bërë një karvan i gjatë, që të shtinte tmerrin. Një rrugë e mundimëshme nga Plani deri në Kodër Shëngjergj. Gjatë periudhës që qendruan në hetuesi të Dukagjinit janë përdorur të gjitha torturat e mundura.
Më vonë i përcollën të lidhur dy nga dy me litarë nga Kodër Shëngjergji deri në Theth, aty i priste karvani i shoqëruesve me makina.
Gjatë udhëtimit që zgjati tetë deri në dhjetë orë i kanë sharë. (Ishte një grumbullim i detyruar nga forcat e ndjekjes).
Sapo janë paraqitur në Shkodër janë veçuar nëpër hetuesi të ndryshme, sepse Shkodra ka pasur shumë burgje në atë kohë.
Shkodra u kthye në qytet më shumë burgje…
Mbasi përfundoi hetuesia i nxorrën në gjyq.
Patër Anton Harapin e veçuan nga strehuesit.
Gjyqi dënoi:- Prek Nduen me vdekje, me pushkatim.
-Prek Marash Verrin dhe Mark Kolën Plavrën i dënuan me 101 vjet, ndërsa nanën tonë Pashka Zef Verri 30 vjet burg, ndërsa Gjon, Prel dhe Lula Marash Verrin i kanë mbajtur në paraburgim tetëmbëdhjetë muaj, pastaj i kanë liruar si të mitur, dmth ishin minorenë.
***
Unë Kolë Verri kur vuaja dënimin në Kampin e Punës, një ndër komandantët e kampit me gradën kolonel kishte qenë komandant i një njësie të repartit në Dukagjin, tregonte mënyrën e rrethimit të zonës operative.
Ai thoshte:- “Patër Anton Harapi kishte organizuar të gjithë zonën e Dukagjinit dhe kishte lidhje me grupet e rezistencës së Dukagjinit duke pasur dhe përkrahjen e shumë ushtarakëve të kohës së Zogut, për të luftuar forcat komuniste.”
Këto i thoshte dhe në prezencën time, sidomos kur vinin udhëheqësit e kohës nëpër veprat që ndërtonim ne të burgosurit politikë.
Ai vazhdonte të thoshte :- “Kam bërë luftë të tmerrshme me tradhëtarët e vendit, sidomos në Plavra të Planit, për të kapur Patër Anton Harapin.”
Të gjitha ishin vetëm mburrje, se në të vërtetë nuk është shprazur asnjë pushkë për arrestimin e Patër Anton Harapit. Ai ishte dorëzuar vetë në qershor 1946.
***
KUSH ISHTE PATËR ANTON HARAPI
Lindi në Shirokë, Shkodër, më 5 janar 1888. Studimet e larta i vazhdoi në Tirol, Salzburg e Shvarc, Austri për teologji. Studioi në fakultetin teologjik të Universitetin të Innsbruck dhe për filozofi në Universitetin e Vjenës.
Shërbeu në Grudë, Hot e Triepsh. Së bashku me banorët e kësaj treve përgatiti kërkesën me dyqind nënshkrime dhe me 14 nëntor 1918 ia dorëzuan Fishtës dhe Gurakuqit, për t’a transmetuar në Konferencën e Paqes në Paris, që të mos lejohej kalimi i këtyre trojeve Jugosllavisë.
Ishte dashamirës me njerëzit që takonte, ishte ndër klerikët më të ditur, orator i shquar, që nderoi Kishën dhe Atdheun, me fjalë, vepra e shkrime.
Ishte njeri nga katër “regjentat”, që u emërua në krye të shtetit gjatë pushtimit gjerman. Këtë vendim e mori me pëlqimin e autoriteteve kishtare.
Strehohet në zonën e Dukagjinit dhe nga dhjetori i vitit 1945 deri me 5 qershor 1946 u strehua në Plavra, në familjen e z.Prekë Marashi dhe zonjës së shtëpisë Pashka Zefi.
Gjykohet dhe dënohet me vdekje.
Fjala e fundit e tij:
Zoti Kryetar, Ju falemnderës që po m’epni rasën me thanë fjalën t’eme të fundit. Nuk shembet Shqypnija pse gjykohet me vdekje Patër Anton Harapi, kshtu ma merr mendja se nuk prishet Shqypnija po mos gjykohet me vdekje Patër Anton Harapi.
Ka dyzet vjet që po mundohet për kët Shqypni, për me ja çue nalt nderën, me i mbrojtë të drejtat e saja t’shejta dhe me i ngrejtë nalt gjuhën dhe letërsinë e sajë.
Në rrugën tonë kena has keqbasë e ngatrrestarë, por nuk i kena vu në plumb, as në konop, por kena pasë tolerancë Zotni kryetar…
Unë u futa në gojën e atyne ujqëve të tërbuem siç ishin Hausdingu dhe Fitzami, por jam i lumtur që prej çapenjve t’tyne kam shpëtue me mija jetë Shqyptarësh.
Rroftë Shqipnia dhe Patër Anton Harapin.
Në çastet e fundit xhelatët që e ekzekutuan në zallishte…, i kish bekuar.
Njollosja e kujtimit ishte një nga armët më të mprehta, që përdori komunizmi shqiptar kundër tij, ashtu sikundër atyre martirëve-të vdekur a të gjallë- të cilët guxuan të mos i nënshtroheshin.
Botoi shumë shkrime në “Hylli i Dritës”(1930-1936) si “Urti e burrëri ndër banorët e Cemit”, tek “Shna Ndou”; shkrime me burime nga psikologjia popullore dhe tek “Ora e Maleve” ishte inisiator dhe kryetar nderi i saj. Shkroi:Valë mbi Valë, Shkrime në prozë. Përktheu veprën e Anton Herget “Edukata ose mirërrijtja e fëmivet (1925).
Në 2003 –Në Prishtinë tek “Shpresa & Konica” u botuan veprat e Pater Anton Harapit, në pesë vëllime. Veprat e Harapit për Harapin titulluar “Shqyptari dhe bota e tij”, “Valë mbi Valë”, “Andrra e Pretashit”, “Vlerë shpirtërore”, dhe “Të tjerët për veprat e Harapit”.
Simbas Pater Anton Harapit: Marëdhëniet shoqërore nuk ecin në rrugë të drejtë, komunikimi dhe bashkëveprimi, si pasojë e egoizmit të tepruar, shndrrohet në fanatizëm, në idhujtari të ideve personale.
Pater Anton Harapi vertetonte se Religjioni nuk është i dëmshëm për shoqërinë as për organizimin e shtetit dhe formon mendje të mprehta.
Për çështje të tre elementave fetarë në Shqipëri ai pohon:” Shqiptarët po qenë vërtetë të qytetëruar e nacionalista të sinqertë, po besuan për nji mend në një zot të vërtetë, nuk kanë se si mot të rrojnë (jetojnë)vëllazërisht shoq me shoq dmth me njeri tjetrin. Duhet të dallojmë dallimin e thellë ndërmjet fanatikut e njeriut me karakter.
Njeriu me karakter ngul këmbë për parim të arësyeshëm, që mund të kuptohet prej tjetrit, sepse ka si cak arsyen, ndërsa arsyeja e fanatikut nuk ka kurrëfarë caku.
Prandaj për të jetuar paqësisht së bashku, pohon Patër Antoni, nuk do me thënë me heqë besimin, me bindjen se tue hequr besimin, shrrënjosin fanatizmin, si armiku kryesor i shoqërisë njerëzore.
Nuk mjafton me thënë se jemi besimtarë, vetëm se kemi trashiguar fenë prej të parëve, por duhet të justifikojmë besimin përballë vetes dhe mandej këtë besim ta kemi shtyllë kryesore të jetës. Kjo është kultura fetare sipas tij, duke nënvizuar se njeriu me ndërgjegje
fetare, është dhe qytetar i mirë, i ndërgjegjshëm, i devotshëm, që mbron pasurinë e përbashkët, nuk vjedh as nuk dëmton.
Elementi tjetër, që krijon kulturë fetare e bashkëveprimi ndërmjet përfaqësuesve të feve të ndryshme, është nderimi ndaj bindjeve të të tjerëve.
Pse e pranoi Regjencën
Këtë detyrë e pranoi që të pushojë lufta civile në Shqipëri, të mos vriten vllai me vlla, të krijohet një forcë shtetërore për të ruajtur Shqipërinë nga shkatërrimi. E pranoi detyrën për me i shërbye idealeve të jetës së tij, binomit Fe e Atdhe.
Ai nuk e mori detyrën e Regjentit në emër të karrierës personale apo titull personal. I gjithë aktiviteti i tij politik u krye me pelqimin e autoriteteve fetare.
Komunistët e pushkatuan Patër Anton Harapin, pse e shikonin si pengesë serioze në marrjen e pushtetit e sidomos për mbajtjen e tij, derisa të realizonin veprën e tyre shkatërrimtare.
Lum kush studion veprën e tij !
