(Ibrahim Kadriu, Të vdekurit e gjallë, Koha, Prishtinë, 2017)
Liridona Vogliqi
“Të vdekurit e gjallë”, një titull i ndërtuar nga antiteza dhe i gjetur mjaft mirë nga ana e autorit, me anë të të cilit lidhet, gjithashtu, mjaft mirë rrjedha fabulare. Personazhet e këtij romani i takojnë periudhës së pasluftës në Kosovë.
“Të vdekurit e gjallë”, botuar në Prishtinë, i përbërë nga njëzet kapituj me gjithsej 285 faqe, ndryshe paraqet edhe gjendjen aktuale politike në të cilën gjendet populli ynë. Romani përgjithësisht shtron temën e ikjes nga identiteti shqiptar, një rrugë që po vazhdon e siç duket s’do të ndalet. Por njëherit në këtë roman, paraqiten edhe heronjtë e rremë, që luftën e fundit në Kosovë, e panë si mundësi për përfitime personale dhe rritje në autoritet.
Ngjarjet gërshetohen nga koha e para Luftës së Dytë Botërore, deri në ditët e sotme, ndërkaq hapësira e shtrirjes së rrëfimit prek Kosovën, Vojvodinën, Novisadin e Rumaninë.
Fraza me të cilën autori fillon rrëfimin është thënia e Viktor Hygo-s : “Luftën e bëjnë heronjtë, qeverisin maskarenjtë dhe përfitojnë horrat”. Ky proverb i përshtatet pikërisht gjendjes aktuale në Kosovë.
Përmes trinomit, Davidi, Bledar Prushi dhe Adem Vrajolli, të cilët njëherit e përbëjnë boshtin e romanit, Kadriu ndërton me mjeshtëri skemën e tre kosovarëve që në rrethana të ndryshme kishin humbur apo ishin arratisur nga vendi, e që të tre tani në vendin e tyre njiheshin të vdekur, madje siç thotë edhe autori dy prej tyre u ishte mbajtur e pamja.
Ikja nga vendi, heqja dorë nga jeta e deritanishme, kosovarët i kishte ndjekur që moti. Ky fat i një kombi jipet përmes figurës së Adem Vrajollit nga Braina e Karadakut, i cili para Luftës së Dytë Botërore, në kohën e Jugosllavisë kishte qenë ushtar në Pançevë. Si i ri, Ademi kishte qenë i rebeluar, andaj edhe rregullat që duhej të ndiqeshin në ushtri ai nuk i përfillte. Këtu rebelimin e Ademit e shohim si tendencë e të riut shqiptar që me asnjë kusht s’pranon që t’i nënshtrohet forcave serbe dhe urdhrave të tyre . Pas peripecive të shumta, Ademi ik nga ushtria dhe gjendet në Turn Severin (Rumani), ku nis jetën nga e para. Vetëm pas pesëdhjetë viteve, kur të gjithë e dinin të vdekur, Ademi shfaqet i gjallë dhe kthehet në Kosovë, ku gjen të gjallë vetëm motrën e vogël e cila plot pesëdhjetë vite kishte qarë të vëllain.
Vajin e motrës për vëllanë për plot pesëdhjetë vjetë, motivin e rinjohjes, e njohim si fenomen qysh në legjenda. Një motiv të tillë e gjejmë tek Konstadini dhe Doruntina. Kjo histori e një kosovari rrëfehet nga mbesa e Ademit, Mirela e cila tani studionte në Novisad, dhe përmes së cilës bëhet lidhja e trekëndëshit, David- Bledar-Adem, lidhje që korrespondon të njëjtën dhimbje të humbjes së identitetit.
Në Novi Sad nga ana tjetër jetonte edhe Davidi, alias Diellori, djali i adaptuar nga Radomir Petriçi dhe Viktoria Petriç e cila kishte prejardhje çifute. Duke zgjedhur prejardhjen çifute të Viktorisë, autori sikur përpiqet të paraqesë fatin e njëjtë të dy popujve të vuajtur dhe të shkelur. Përderisa humbjen e identitetit, dy personazhet tjera e kishin menduar ose kishin vendosur qëllimisht, humbja e identitetit të Davidit kishte ndodhur pa dëshirën e tij, qysh në lindje.
Davidi ishte rritur në një ambient në të cilin asnjëherë s’kishte mundur të përshtatej e që i dukej vetja i humbur në të. Ai vendos të kërkojë identitetin dhe prindërit e tij. Këtë vendim më së shumti e ushqen pas nofkës ofenduese që merr nga babai si “derr shqiptari”.
Për shqiptarët, ai deri tani nuk kishte dëgjuar. Andaj duke dashur të zbulonte identitetin e tij, kupton se emri i tij ishte Diellor. Tani ai me çdo kusht donte ta dinte se pse prindërit biologjikë e kishin lënë, dhe a kishin ndjenja shqiptarët që të mund ta linin një fëmijë. Tek kjo fazë e rrëfimit jepet edhe një zakon që i dallonte shqiptarët. Ky popull mëson Davidi, fëmijën e kishte hyjnor. Sidomos nëse fëmija ishte djalë, ajo familje nga gëzimi i madh gjuante pushkë. Fenomeni tjetër që karakterizon popullin shqiptar ishte ai i dashurisë për kombin. Tek shqiptarët, thekson autori janë tri fe; krishterizmi, muslimanizmi dhe ortodoksizmi, por para fesë, shqiptarët kanë gjithmonë kombin.
I rritur në varfëri, nga një baba që ushtron dhunë psikologjike dhe fizike ndaj Viktories dhe tij, ai s’do ketë jetë të lumtur. Kjo rritje e Davidit në rrethana jo të mira paraqitet qysh në fillim të kapitullit të parë, kur autori në rolin e narratorit thotë se;“ Në moshën e tij njëzetvjeçare i bëhej se i kishte shpenzuar të gjitha mundësitë e frymëmarrjes, pasi kishte kaluar gjithë atë kohë, që i dukej e shumtë, të ngarkuar me peshën e rëndë të vuajtjes, të urisë e persekutimit.”
Pas peripecive të ndryshme, Davidi gjen familjen e tij. Agon dhe Blerina Dreni nga Prishtina në vitin 1987, kishin shkuar për të festuar Vitin e Ri në Paliq(Vojvodinë). Në spitalin e këtij vendi, Blerina lind parakohe e djali vendoset në inkubator. Pikërisht këtë ngjarje autori e quan si “vdekje, vdekje që do zgjasë plot njëzet vjet”.
Përderisa prindërve iu duhej të ktheheshin në Kosovë, ata marrin lajmin se djali kishte ndërruar jetë. Këtu fillon edhe historia e dhimbshme e këtij djaloshi me gjak shqiptari, i rritur nga një serb dhe nga gruaja e tij me prejardhje çifute. Historia e personazhit të tretë është ajo e Safet Projës, tani me emër të ndryshuar, si Bledar Prushi, i cili kishte gjithashtu fat tragjik. Ishte pjesëtar i ushtrisë së UÇK-së, por ende s’kishte marrë pjesë në ndonjë aksion.
Pas pushtimit të fshatit të lindjes, Safeti nxihet i gjallë dhe dërgohet në Burgun e Dubravës,, ku maltretohet fizikisht. Gjatë qëndrimit në këtë burg, ai merr lajmin e kobshëm të vrasjes dhe djegies së familjes së tij dhe të një miku që po qëndronte tek ata.
Në burg, ai do të dënohet me katër vite heqje lirie, dy të cilat i kalon aty, e pas masakrës në Burgun e Dubravës, në maj të vitit 1999, Safeti dërgohet në burgun e Mitrovicës së Sremit, ku i vuan edhe dy vite të tjera burgim.
Pas këtyre viteve, ai largohet përgjithnjë nga Kosova, pa kthyer kokën mbrapa dhe pa dëshirën për t’u kthyer përsëri, vendoset në Novi Sad me mendimin për t’ia nisur nga e para. Fillimisht me këtë vendim ndryshon emrin, pastaj fsheh të kaluarën e tij të dhimbshme.
Thënia e Viktor Hygo-s të cilën autori e citon në fillim të romanit, më së shumti zbërthehet përmes figurës së Bledarit, ku ndër të tjera ai habitej se si njerëzit në vendin e tij, pa pasur asnjë ditë përvojë pune, po gradoheshin me detyrat e ministrave, e gjithashtu njerëzit që thonin se e kanë çliruar Kosovën janë pikërisht ata që kishin një të kaluar të errët.
Safet Proja, tani i shndërruar në Bledar Prushin, kritikon ashpër bashkëkombësit e tij. Ai i gjallë por i shpallur i vdekur , konsiderohet si hero e në këtë rast i ngritet lapidar para oborrit të shtëpisë, si shenjë heroizmi që kishte kryer. Ai dëgjon miqtë që ndoshta nuk i njihte të dilnin para radio-televizioneve dhe flisnin për betejat dhe rënien e tij heroike, e që shpesh herë befasohej edhe vetë me këto skena teatrale që ata i krijonin. Këtu ai përmend figurën e Faruk Nezës.
Ky i fundit gjatë kohës së luftës, flitej se bashkëpunonte me ushtarët serbë, pasi ata asnjëherë nuk e kontrollonin e as nuk e ofendonin. Madje gjatë tërë kohës së luftës ai kishte qëndruar në Beograd, e vetëm pasi lufta kishte përfunduar ishte kthyer veshur me rroba të UCK-së .Duke rrëfyer të bëmat e Faruk Nezës, autori sikur paralajmëron se Neza nuk është i vetmi që me mashtrime të tilla po ushqenin një popull të tërë.
Pavarësisht kësaj , përmes Bledarit njëherit jepet edhe toleranca nacionale. Anipse në armiqësi me serbin, gjatë kohës sa gjendet në Novi Sad, i shpëton jetën, madje shoqërohet me një avokat të quajtur Disimir Restiq, e ky i fundit e strehon në bodrumin e banesës së tij, pa qira për të paguar dhe pa kufizim në kohë.
Në propagandat e shumta që Beogradi përdorte nëpër televizione, ndër të tjera, Restiq tregon se kishte dëgjuar se populli shqiptar ishte ai që ushtronte vazhdimisht trysni tek serbët, i dhunonin gratë e serbëve, edhe pse vetë ai pohon se një dyshim kishte pasur qysh atëherë, kur dihej se Kosova ishte nën udhëheqjen e Jugosllavisë.
Krimet që ushtria serbe kreu mbi popullin shqiptar, Kadriu i paraqet përmes figurave të tre paramilitarëve serbë, që në kohën e luftës kishin qenë ushtarë në Bosnjë e Kosovë. Zoran Mariq, Gojko Bozhdareviq dhe Nikola Gavela, emra të njohur gjatë periudhës së luftës, tani pas shumë vitesh krenoheshin për krimet çnjerëzore.
Radomir Petriq , ai të cilit Davidi i thoshte baba, kohën më të madhe e kalonte tek “Café Carica”, vendi ku takohej pikërisht me të tre këta kriminelë.
Përmes rrëfimeve që vetë tre paramilitarët serbë, rrëfejnë, autori hap një sfond tjetër të themi të horrorit, një pasqyrë të çnjerëzores. Në rrëfimet e njërit nga ata, hasen këto histori;
“unë për shembull, në një oborr të një katundit, i kam vrarë dymbëdhjetë veta; katër burra, pesë gra dhe tre fëmijë. Ha ha ha, gëzuar!. Madje përshkruhet edhe skena e dhunimit të gruas së re para burrit, fëmijëve dhe të gjithë familjarëve. Dhe në fund vrasja e të gjithë atyre.
Njëri nga kriminelët madje kishte rrëfyer për vrasjen e të gjashtëdhjetë personave brenda një dhome, në mesin e të cilëve ishte edhe poeti Ymer Elshani me të katër djemtë, gruan, kunatën dhe nënën e tij.
Këta kriminelë që kishin kryer shumë vrasje, tani po kalonin jetën nëpër kafene , pa vuajtur dënimin e merituar.
Gjatë gjithë kësaj kohe, Radomir Petriq kishte mbajtur shënime nga rrëfimet e tyre, andaj vendos t’i denoncojë në gjykatën për krime lufte. Bashkë me të, si dëshmitar ishte kamerieri i kafenesë i cili kishte incizuar rrëfimet e tyre, si dhe Bledar Prushi, si dëshmitar i masakrës së Dubravës, ku vetë e kishte parë Zoran Mariqin teksa shkelte mbi kufoma shqiptarësh.
Me nota ironizuese, autori jep edhe dënimin që marrin tre të akuzuarit për krime lufte. Për të gjitha vrasjet, masakrat, dhunimet, torturat, duke pasur dëshmi ditarin e Radomir Petriçit, fotografinë e njërit nga kriminelët, Zoran Mariqi dënohet me gjashtë vjet e gjysmë burg, të pasuar nga pesë vjet burg për Gojko Bozhdaraviqin dhe Nikola Gavelën. Madje, absurdi shkon deri aty ku gjykatësi thotë se të tre të akuzuarve iu lejohej e drejta e ankesës.
Romani përfundon me kthimin e Davidit në identitet, në Prishtinë, ndërkaq Bledari siç duket vendos ta ketë fatin e njëjtë si personazhi tjetër Ademi, të vazhdojë të jetojë si i vdekur, e nga larg t’i shikojë se si ata që po udhëheqin vendin po vazhdojnë mashtrimet dhe trillimet .
Nga ana tjetër, vendimi definitiv i zgjedhjes së Bledarit për të mos u shpallë asnjëherë i gjallë, si Safeti, shihet edhe si asocim i asaj se vendi i tij nuk ka shpresë se do të gëzojë ditë të mira, ditë përparimi. Kështu, ai përfundimisht niset për Rumani, ku e pret një e ardhme krejt tjetër nga ajo e cila kishte jetuar deri tani.
Ibrahim Kadriu, duke gërshetuar imagjinatën me historinë e këtij populli të vuajtur, na hap prapë rrugë të kthehemi tek citati i Hygosë. Edhe tani, gati pas dy dekadave të çliruar nga Serbia, Kosova po vazhdon të përballet me një realitet të tillë.
(Autorja është studente e nivelit Master në Fakultetin e Filologjisë, Dega e Letërsisë Shqipe. Punimi është paraqitur në lëndën “Letërsi aktuale shqipe” dhe botohet për herë të parë)./