Era Berisha

I lindur në Zelandën e Re në vitin 1969, Wade Goddard mbërriti në ish-Jugosllavi në prill të vitit 1992 për të provuar dorën në fotoreportazhin, duke zbuluar pasionin e tij jo vetëm për artin, por edhe për vetë rajonin. Gjatë dhjetë viteve të ardhshme, ai mbuloi ngjarjet në ish-Jugosllavi si fotograf i pavarur për Reuters, New York Times dhe Newsweek, shkruan KultPlus.

Dje, Galeria Kombëtare e Kosovës hapi dyert për një ekspozitë të fuqishme dhe emocionalisht tronditëse nga fotoreporteri Goddard, e titulluar “Fotografitë e Luftës në Kosovë”, e hapur në Barabar Centre, në ambientet e Hotelit Grand. Fillimisht e prezantuar në vitin 2019 në Muzeun e Fotografisë së Luftës në Dubrovnik – një institucion që Goddard e themeloi vetë – kjo ekspozitë rikthehet me një ndjeshmëri të re dhe me një rëndësi të thellë, tashmë në vendin ku këto imazhe kanë zanafillën e tyre. Përmes një përzgjedhjeje të kujdesshme fotografish të realizuara gjatë Luftës së Kosovës, ekspozita ofron një vështrim të sinqertë në momentet e frikës, qëndresës dhe njerëzores në kohë lufte.

Duke sjellë këtë ekspozitë në Prishtinë, Goddard i rikthen këto imazhe aty ku filluan – duke i shndërruar kujtimet në dialog dhe fotografinë në një urë mes së kaluarës dhe së tashmes.

Wade shpjegon: “Të mbuloja shpërbërjen e ish-Jugosllavisë u bë misioni i jetës sime. Duhej të isha atje, ta shihja vetë, ta ndjeja, të përpiqesha ta kuptoja, brutalitetin, vdekjen, shkatërrimin. Çfarë i shtyn njerëzit të shkatërrojnë njëri-tjetrin dhe veten në këtë proces? Nëse do të kuptonim përgjigjet ndaj kësaj dhe pasojat e konfliktit të armatosur, ndoshta do të ushtronim më shumë presion mbi udhëheqësit tanë politikë që të përpiqeshin më shumë për të shmangur luftën. Besoj ende që imazhe të tilla mund të ndihmojnë në ndryshimin e rrjedhës së historisë njerëzore.”

Në vitin 2003, Wade u tërhoq nga fotoreportazhi i lajmeve dhe konflikteve dhe, në bashkëpunim me një mik, themeloi Muzeun e Fotografisë së Luftës në qytetin e vjetër të Dubrovnikut, Kroaci. Ky muze sot shfaq ekspozita fotografike nga fotoreporterë me famë botërore që dokumentojnë konfliktet më të fundit rajonale dhe globale.

Në fjalimin hapës, Hana Halilaj, kuratore e Galerisë Kombëtare të Kosovës, theksoi se ekspozita paraqet realitetin e luftës në Kosovë dhe ka një rëndësi të jashtëzakonshme për kujtesën tonë personale dhe kolektive.

“Është një nder i veçantë që e kemi Wade këtu sonte me ne, ku do të kemi mundësinë të dëgjojmë rrëfimet e tij dhe të shohim ekspozitën e organizuar nga Ministria e Kulturës, këtu në Barabar Centre, gjatë një muaji me domethënie të veçantë për historinë e luftës në Kosovë. Me prejardhje nga Zelanda e Re, Wade erdhi në ish-Jugosllavi në prill të vitit 1992, duke ndjekur pasionin e tij si fotoreporter. Praktika e tij u shndërrua në një përkushtim të thellë ndaj ngjarjeve në rajon dhe, gjatë dhjetë viteve të ardhshme, ai mbuloi zhvillimet në ish-Jugosllavi si fotograf i pavarur për Reuters, The New York Times dhe Newsweek.”

Sipas saj, në vitin 2003, Wade u tërhoq nga terreni i luftës dhe bashkëthemeloi Muzeun e Fotografisë së Luftës në qytetin e vjetër të Dubrovnikut – një muze që sot përfaqëson një arkiv të çmuar të fotografisë bashkëkohore të konflikteve në nivel rajonal dhe global.

“Ekspozita që shihni sot këtu paraqet realitetin e luftës në Kosovë dhe ka një rëndësi të jashtëzakonshme për kujtesën tonë personale dhe kolektive. Unë vetë kam qenë pesë vjeç kur nisi lufta dhe kam qenë refugjate në kampin e Kukësit – një nga vendet që është dokumentuar në këtë ekspozitë. Është tronditëse dhe prekëse që sot i shohim këto imazhe në një kohë kur bota po përballet me tensione, luftëra dhe gjenocide. Pikërisht në këto momente është thelbësore t’u kthehemi këtyre kujtimeve, për të mos i harruar kurrë. Kjo ekspozitë na rikujton përgjegjësinë tonë për të mësuar nga historia.”

Ndërsa, vetë autori i ekspozitës “Fotografitë e Luftës në Kosovë”, Wade Goddard, ka thënë se mezi ka pritur që kjo ekspozitë të vijë në Kosovë.

“Së pari, është një nder i madh të jem këtu. Është një nder i veçantë që sot me ne janë edhe Kryeministri dhe Ministri i Kulturës. Një falënderim i veçantë shkon gjithashtu për Galerinë Kombëtare të Kosovës që më dha mundësinë të prezantoj këtë ekspozitë – një trup pune që më ka marrë një pjesë të shpirtit gjatë viteve ’98 dhe ’99.”

Këtë ekspozitë specifike, ai e ka përgatitur për herë të parë për Muzeun e Fotografisë së Luftës në Dubrovnik në vitin 2019.

“Jam jashtëzakonisht i lumtur që më në fund është këtu. Kur e rishikova punën time dhe fillova të mendoj se si do ta tregoj historinë e Kosovës, kuptova se kishte kaq shumë pjesë – dhe u përpoqa të përmbledh gati dy vjet pune në vetëm 64 fotografi. Ishte një detyrë marramendëse. Nuk ishte çështje se çfarë të përfshij, por çfarë të lë jashtë. E nisa përzgjedhjen me rreth 500 fotografi, duke thënë: ‘Kjo jo, kjo po’. Ishte një proces i gjatë, por në fund jam jashtëzakonisht i kënaqur me rezultatin. U përpoqa të përfshij sa më shumë aspekte të ndryshme të përvojës sime gjatë konfliktit, brenda kësaj ekspozite. Shpresoj që në mesin e këtyre imazheve, dikush të gjejë veten ose historinë e vet.”

Sipas tij, atë do e bënte shumë të lumtur nëse dikush do të shkonte dhe t’i thoshte se ka gjetur diçka personale në këto fotografi. Ai rrëfen se ka pasur raste kur njerëzit janë vetëidentifikuar në fotografitë e tij, dhe këto momente e mbajnë të gjallë besimin në fuqinë e dokumentimit.

“Njëherë, një djalë i vogël – që sot është burrë – më kontaktoi disa vite më parë dhe më tha: ‘Unë jam ky djalë në fotografi’. Ishte një ndjenjë e mrekullueshme. Mësova që ai ka mbijetuar, që sot jeton dhe punon në profesionin e tij në Gjermani, dhe vëllai i tij është pjesë e Ushtrisë së Kosovës. Pas 20 vitesh, Kosova është ndërtuar dhe po ecën përpara. Të shohësh çfarë ka kaluar ky vend për të arritur këtu, është një gëzim dhe kënaqësi e madhe për mua që e dëshmoj. Duhet ta them se nuk është më ajo Prishtinë që kam njohur unë – sepse para 20 vitesh ishte një qytet i vogël provincial, ndërsa sot është një metropol i gjallë. Jam i emocionuar që jam këtu dhe shpresoj që ta gjeni ekspozitën interesante.”

Nga më shumë se 500 fotografi të realizuara, Wade Goddard zgjodhi vetëm 64 – një akt i kujdesshëm, emocional dhe artistik. Çdo imazh erdhi si një fragment i shpirtit të tij, një copëz e historisë së vendit tonë, dhe një thirrje për dëshmi. Përzgjedhja nuk ishte thjesht zgjedhje estetike, por një proces i thellë meditativ për të kuptuar se çfarë mbart historia, çfarë kujtohet dhe çfarë mbetet në heshtje. Këto 64 fotografi nuk janë thjesht pamje, por zgjedhje morale për të treguar atë që duhet të mos harrohet.

Në to, u dëgjua zëri i një nëne që shikon drejt horizontit të panjohur, shikimi i humbur i një fëmije në kamp refugjatësh, një burrë që mbart shtëpinë e vet në duar. Çdo fotografi është e mbushur me tension të pathënë dhe heshtje që bërtet. Në mungesën e fjalëve, Goddard flet përmes dritës, hijes dhe kompozimit – duke ndërtuar një gjuhë universale që kalon përtej kombësive, kohës dhe politikës. Ato janë prova të paprekshme që ruajnë frymën njerëzore mes shkatërrimit.

Të kujtosh nuk është thjesht të kthesh kokën pas – është një akt i rezistencës ndaj harresës, ndaj relativizmit, ndaj mohimit. Në një kohë kur krizat dhe luftërat shpërthejnë në çdo cep të botës, ekspozita e Goddard na fton të rikujtojmë çmimin e paqes, koston e luftës dhe çfarë ndodh kur njerëzimi bie në grackën e urrejtjes. Këto imazhe janë një kujtesë e dhimbshme, por e nevojshme, se historia nuk ka mbaruar – ajo përsëritet në forma të reja, në vende të tjera, por gjithmonë mbi trupat e njerëzve të zakonshëm.

Fotografia ka fuqinë të ndalë kohën, dhe pikërisht kjo është ajo që Goddard arrin të bëjë – të ngrijë çaste që përndryshe do të treteshin në mjegullën e harresës. Ai nuk ka kapur vetëm ndodhinë, por edhe ndjesinë – ftohtësinë e një nate refugjatësh, tensionin para shpërthimit, heshtjen pas një bombardimi. Këto janë çaste të përkohshme që tashmë jetojnë përgjithmonë, si pjesë e një arkivi kolektiv që tejkalon kufijtë e artit dhe bëhet histori vizuale.

Ekspozita “Fotografitë e Luftës në Kosovë” nuk është vetëm një përvojë estetike – është një dëshmi. Është një thirrje për ta parë të shkuarën në sy dhe për të pranuar të vërtetën, sado e dhimbshme të jetë ajo. Në një botë ku tensionet po rriten, ku fjalët “luftë”, “gjenocid” dhe “shkatërrim” janë sërish në titujt kryesorë, ky koleksion na kujton se sa e brishtë është paqja dhe sa i rëndësishëm është kujtimi. Kur kujtojmë, bëhemi përgjegjës; kur shikojmë këto imazhe, e kuptojmë se historia nuk është vetëm një rrëfim për të tjerët – është paralajmërim për ne të gjithë.

“Dy dekada pas realizimit të tyre, imazhet e Wade Goddard nga lufta e Kosovës vazhdojnë të tronditin me menjëherësi të pashoq të vuajtjes që ai ka kapur. Vepra e tij përfaqëson ndoshta regjistrimin më të plotë të një konflikti relativisht të shkurtër, por të egër, që shkaktoi më shumë se 10,000 viktima brenda tre vjetësh, dhe ndoshta shkatërroi përgjithmonë lidhjen gjithnjë të brishtë midis fqinjëve shqiptarë dhe serbë që jetonin në këtë territor të kontestuar.

Konflikti nisi si një përpjekje nga udhëheqësi nacionalist serb, Slobodan Millosheviç, për të imponuar mbizotërim serb mbi rajonin me shumicë shqiptare të Kosovës, një përpjekje për të shtypur lëvizjen, fillimisht kryesisht paqësore, për pavarësi. Millosheviçi llogariti se duke pretenduar mbizotërimin serb në Kosovë – zemrën e nacionalizmit serb, ironikisht e bazuar në humbjen e vitit 1389 të Perandorisë Serbe mesjetare kundër Perandorisë Osmane – do t’i jepte atij mundësinë të përfitonte nga valët e nacionalizmit serb për të arritur pushtetin.

Është e vështirë ta teprojmë me shpjegimet për sa shpejt gjakderdhja doli jashtë kontrollit. Forcat serbe vepruan me brutalitet absolut ndaj shfaqjes së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), duke masakruar familje të tëra dhe djegur fshat pas fshati. UÇK-ja kreu krime të veta, duke vrarë banorë serbë dhe shqiptarë të dyshuar për bashkëpunim. Nuk ishin vrasje të viktimave pa emër nga vrasës anonimë: në shumë raste, vrasësit dhe viktimat njiheshin prej kohësh, shpesh jetonin në fshatra fqinje. Kjo u kthye në një luftë fqinjësh kundër fqinjësh, me secilën vrasje që shtonte mllefin dhe frikën e akumuluar ndër dekada dhe shtynte Kosovën më thellë në vrtëgimin e shkatërrimit.

Intimiteti i dhunës ishte një përvojë që e ndamë edhe ne vëzhguesit, fotografët, gazetarët dhe hetuesit e të drejtave të njeriut, të cilët ishim të angazhuar për të dokumentuar luftën. Në shumë konflikte, palët në luftë i mbajnë gazetarët dhe fotografët larg nga mizoritë: ata e dinë se kanë krime për të fshehur dhe nuk duan dëshmitarë. Në luftërat e Ballkanit, dhe veçanërisht në konfliktin e Kosovës, as forcat serbe e as rebelët e UÇK-së nuk dukeshin shumë të shqetësuar për ne që po dokumentonim krimet e tyre të fundit. Shumë ditë ndiqnim gjurmët e tankeve serbe dhe tymin nga fshatrat e djegura për të përballur imazhet e vrasjeve të fundit: trupat poshtë, dhe era e karburantit akoma duke rrethuar mjedisin e shkatërrimit.

Kjo afërsi e mrekullueshme dhe, më lejoni ta them, autenticiteti i shumë prej këtyre imazheve është po aq i fuqishëm edhe pas dy dekadash. Unë isha aty pranë Wade-it kur u zgjodhën shumë prej tyre, dhe era e vdekjes e emocionet e shkatërrimit më rikthehen me forcë sa herë që i shoh ato imazhe.

Wade ishte aty nga fillimi deri në fund të konfliktit në Kosovë – edhe pse është e pasaktë të thuhet se ai ka përfunduar, kur akte dhune etnike vazhdojnë deri më sot, serbët e shqiptarët mbeten thellësisht të ndarë, dhe aq shumë prej mizorive që u kryen mbeten të pandëshkuara nga ligji. Imazhet e tij kapin jo vetëm momentet ikonike të luftës – forcat e armatosura serbe, rebelët e UÇK-së me flamurin e kuq shqiptar, refugjatët e dëshpëruar, hyrjen triumfale të forcave të NATO-s – por edhe aspektet më pak të njohura dhe të pakëndshme të konfliktit, si hakmarrjet masive kundër banorëve serbë dhe romë në Kosovë pas luftës, që shkaktuan shpërnguljen dhe ikjen e tyre. Në formën më themelore, historia e Kosovës është një histori e gjakderdhjes dhe urrejtjes, jo e triumfit.

Ajo që fotografitë nuk tregojnë është guximi dhe përkushtimi i jashtëzakonshëm që duhej për t’i realizuar. Ndonjëherë, Wade dhe unë rrezikuam jetën për të dokumentuar këto tregime. Teksa udhëtonim drejt fshatit Obrishe për të dokumentuar masakrën e grave dhe fëmijëve të përfshirë në këto imazhe, banorët na paralajmëruan ta braktisnim rrugën. Vazhduam këmbë, por atë natë një mjet i Komitetit Ndërkombëtar të Kryqit të Kuq u ndesh me një minë anti-tankëshe dhe shpërtheu, duke vrarë udhëtarët.

Kjo është regjistrimi i një lufte që nuk duhet ta harrojmë – dhe mësimet e së cilës ende nuk i kemi nxënë.” – Peter N. Bouckaert, Ish-Drejtor i Emergjencave, Human Rights Watch

/ KultPlus.com