Më tepër sesa refleksion mbi vdekjen, më pak sesa recension mbi”Muri”-n e Sartrit

Shkruan: Nuhi Sadiku

Prolog

Nuk është e thënë të vdesësh që ta ndjesh ftohtësinë e papërshkrueshme të saj, nganjëherë mjafton mendimi për të dhe fillojnë të dridhurat.

Mendimi për vdekjen mund të mos jetë fare racional (ta zëmë: mendimi se do të vdesësh në dyluftim me një jashtëtokësor), mirëpo edhe duke e ditur këtë fakt, është tepër vështirë t’i ikim emocionit katapultues, sa për të mos thënë e pamundur.

Duhet të jesh mendimtar i rryer (shkrimtar, filozof, psikanalist, sociolog) që vdekjes t’ia shohësh anën tjetër të medaljes.
Prandaj, shumë kryevepra letrare e filozofike e trajtuan atë kryekëput si subjekt.

Mirëpo, jo rrallëherë, duhet të gjurmojmë më thellë: mos ndoshta arsyeja që njeriu është i prirur t’i frikësohet vdekjes është mënyra sesi do ta përjetojë atë (çfarë paradoksi linguistik: ta përjetojë vdekjen!).

Sa për ilustrim: nuk është e njëjtë një vdekje e natyrshme me kokë në jastëk, me një vetvrasje siç bëri Ernest Hemingway, i cili pasi u lodh prej problemeve shëndetësore dhe psikike, vendosi t’i jep fund jetës apo siç i ndodhi poetit italian Cesare Pavesse, i cili pasi u lodh nga dashuria enorme ndaj një dame dhe refuzimi i kësaj të fundit, hyri në hotel – shkroi poezinë “Do të vijë vdekja dhe do t’i ketë sytë e tu” – dhe u përshendet nga jeta.

Prandaj, nuk është e thënë të vdesësh që ta ndjesh ftohtësinë e papërshkrueshme të saj, nganjëherë mjafton të lexosh për të dhe fillojnë të dridhurat, mjafton ta lexosh “Muri”-n e Sartrit…

Muri që nuk shtyhet me gjoks

Është e vështirë të jesh i rrethuar nga mure, por të luftosh qenien të dalë nga muri, sidomos kur e di që të pret vdekja. Të vjen të ulurosh. Të vjen të pështyesh. Të vjen të vjellësh. Të vjen të ikësh prej vetes. Të vjen ta shtyesh murin me gjoks, mirëpo ky s’lëviz. Asgjë nuk lëviz, përveç kohës që duket sikur fluturon. Ekzekutimi po afrohet…

Përmbledhur me një paragraf ky do të ishte syzheu i tregimit “Muri” nga Sartre. Ky tregim përveç që na rrëfehet në vetën e parë, trajton një temë po kaq personale, vdekjen.
Tregimi nis e përfundon në burg. Në fakt nis në burg, e përfundon në oborr të burgut. Sikur Sartri të dëshirojë ta bëjë të qartë ekzistencializmin e tij dhe luftën për liri. Oborri simbolizon lirinë që vjen krejtësisht papritur.

Personazhet e këtij tregimi i ndjekë faji pa faj. Rrëfyer me një linjë të kthjellët, Sartri ka arritur që këtyre personazheve t’u atribuojë cilësitë e njerëzve jo të zakonshëm.

Gardiani i burgut është anti-njeriu, është polici i moralit që mban rregull dhe paragjykon.

Mjeku belg është ana njerëzore e regjimit dhe lajmësi i porosive të fundit nga të dënuarit me vdekje.

E këta të fundit, janë tragjikja njerëzore: aktivistë politikë, të përndjekur nga regjimi që Sartri në këtë tregim e identifikon në mënyrë aksiomatike.

Mirëpo, asnjëri nga këta nuk është pika kyçe e tregimit. Gjithçka rrotullohet rreth Ramon Grisë: udhëheqës i lëvizjes politike, kundër falangistëve të cilët iu vunë në shërbim gjeneralit Franko.
Përmes Ramon Grisë, Sartri i jep doza misterioze tregimit. Deri në fund nuk dihet se kush është Ramon Gri dhe cili do të jetë fati i ti?

A do të ketë Pablo Ibieta guximin, vendosmërinë, konsistencën dhe kurajon që të mos e tregojë vendndodhjen e Ramon Grisë? Do ta mësoni veç në fund të tregimit.

Sistemimi satirik i Sartrit

Tregimi “Muri” është ireverzibil. Asnjëherë ngjarja nuk kthehet pas. Madje, është tregim segmentar, e trajton veç një periudhë të caktuar të ngjarjes.

Tregimi fillon me fjalinë: “Na shtynë në një sallë të madhe të bardhë dhe unë zura të picërroja sytë, se m’i ngacmonte drita”.
Ndërkaq, mbyllet kësisoji: “M’u bë tym gjithçka dhe e pashë veten të ulur përtokë: po qeshja aq fort sa m’u mbushën sytë me lot”.

Pra, Sartri nuk niset me narracion përshkrues të ngjarjes, mirëpo kërcen drejt e në mes të saj. Tregimit të Sartrit, nuk i dihet filli. Madje, nuk mund t’i parashikohet as fundi.
Sartri, sikur dëshiron të thotë: Kaq mjafton të dini!

Nuk është e natyrshme të vdesësh

Jean-Paul Sartre është ekzistencialist. Kjo dihet botërisht! Mirëpo, ekzistencializmi i tij është kryekëput humanizëm. Prandaj, tregimi kohë – pas – kohe sinjifikon humanizmin brenda personazheve.
Diçka tjetër që i karakterizon këto personazhe, është stresi para-traumatik që u shkakton ideja që do të vdesin. Vdekja! Assesi ta pranojnë atë!

Një parafrazim i Pablo Ibietës do të ishte ky: Pse me vdekë? Asnjë jetë nuk ka vlerë më shumë sesa jeta ime!
Nuk është e natyrshme të vdesësh! – do të thoshte ai.

Ndoshta, kjo do të ishte hera e parë që ata do të njoftonin Unin e tyre.

Madje, kur Tomi (protagonisti tjetër) e pyet Pablon, se a ka ndonjë porosi për Konçën (e dashura e Pablo-së, personazh ndihmës), Pablo do të fliste me veten:

“Deri edhe mbrëmë do ta kisha këputur njërin krah me sopatë, veç ta shihja edhe pesë minuta. Por tani nuk kisha dëshirë ta shihja, nuk kisha më ç’t’i thosha. Bile as ta shtrëngoja ndër krahë nuk do të doja: kisha ndot nga trupi im, sepse ai qe murrëtyer i tëri e kullonte djersë dhe nuk qeshë fort i sigurtë se nuk do të kisha ndot nga i saji.

Konça do të qante kur të merrte vesh për vdekjen time, për muaj me radhë asaj do t’i bëhej jeta varr. Por, gjithsesi, ai që do të vdiste qeshë unë.
Sillja ndërmend ata sytë e saj të butë, bukuroshë. Kur më vështronte, diçka e saj kalonte tek unë. Po mendova se tani kishte marrë fund gjithçka: po të më vështronte ajo tani, ai vështrim do t’i mbetej brenda syve, nuk do të kalonte deri tek unë.
Qeshë vetëm”.

Karakteri kundër – konvencional

Një tregim me syzhe tërësisht politik, nuk mund të jetë konvencional, as konformist. Këtë Sartri e bën të qartë qysh në fillim kur të burgosurve nuk u pëlqen mjeku. E shohin si antagonist, njeri të regjimit. Ndoshta, nuk dëshirojnë të kenë lidhje fare me regjimin i cili do t’ua merr jetën.

Karakteri anti – konformist i protagonistëve bëhet më se i qartë, kur atyre fillon t’u qarkullojë në mendje edhe ideja se tanimë është tepruar me pritjen.

Le të bëhet çka të bëhet e le të marrë fund gjithçka!
Pikërisht, anti – konformisti i protagonistëve, do t’i shërbejë atyre që të vdesin pa u nënshtruar dhe ta çojnë deri në fund misionin e tyre kundër regjimit.

Sartri, dëshiron që nëpërmjet këtij tregimi të përçojë mesazhin e mosfrikës ndaj pushteti, më tepër se kaq, mosnevojës ndaj pushtetit.

Kundër – konvencionaliteti e bën këtë tregim të veçantë për nga narracioni, përmbajtja dhe mënyra e trajtimit të temës.

Epilog – e pavetëdishmja fatale

(Pyetje retorike për lexuesin: a nuk e pyetët veten se ç’u bë me Ramon Grinë !?).

Një gjë që duhet të dihet: Pablo Ibieta nuk vritet, mbahet edhe më tutje në burg për t’u marrë edhe njëherë në pyetje me shpresën që do të tregojë vendndodhjen e Ramon Grisë.
Kësisoji, ajo që e shquan përmbylljen e këtij tregimi është e pavetëdishmja fatale. Me idenë për t’u tallur me hetuesinë, Pablo u thotë një vendndodhje të rreme sipasj tij.

Shih ironinë e Sartrit: pikërisht aty do të gjendet i shumëkërkuari Ramon Gri, i cili do të vritet pas rezistencës së gjatë kundrejt policisë.

Kumti i lajmit te Pablo Ibieta, do të arrijë përmes Garsias, një lajmësi bukëpjesës, në oborr të burgu sepse sipas tij: “regjimi arreston gjithkënd që nuk mendon si vetja e tyre”.

“M’u bë tym gjithçka dhe e pashë veten të ulur përtokë: po qeshja aq fort sa m’u mbushën sytë me lot” – përmbyll gjithçka Pablo Ibieta.

Epilog më të mirë sesa kjo fjali as që mund të ketë!/virtualsophists