Nga Jusuf Buxhovi
Libri i Ardian Muhajt “Nga Ballkani në Mesdhe” paraqet një kontribut të rëndësishëm ndriçimit të dimensionit jo gjithaq të qartë të mesjetës sonë me Mesdheun, veçmas kur kihet parasysh fokusimi i tyre apriori te Venediku, duke u anashkaluar kështu faktorët tjerë, që po ashtu kanë qenë të rëndësishëm në këtë zhvillim politik dhe kulturor. Studimi i Muhajt u jep peshë tri çështjeve në shqyrtim për të hedhur dritë në këto raporte.
Çështja e parë ka të bëjë me Ballkanin si teatër rivaliteti, ku paraqiten zhvillimet ekonomike në trojet shqiptare gjatë shekujve XVI-XVIII si dhe rivalitetet mes osmanëve dhe venedikasve në Adriatik, e ku involvohen edhe interesa të tjera të kësaj natyre, që megjithatë nga aspekti politik dhe ekonomik nuk e kanë peshën e tyre. Te kjo problematikë të shumtën përmes skicave prospografike, hedhet dritë mbi aspektet jo gjithaq të njohura të administratës së Shqipërisë venedikase, e ku del në pah edhe ajo që autori e quan “hije e Spanjës mbi Shqipërinë”.
Çështja e dytë lidhet me përpjekjet e nxjerrës në pah historinë e parrëfyer detare të një populli mesdhetar siç ishin shqiptarët, shumë herë të parë si pjesë e periferisë së saj, jashtë ndikimeve politike, shoqërore dhe kulturore, me arsyetimin se shtrirja e tyre përkufizohej në pjesë kontinentale të gadishullit. Ky këndvështrim përqendrohet si te hapësira detare shqiptare ngritja dhe rënia e tij (portet e Vlorës si kryeqendër e detarisë shqiptare në shekujt XV-XVI dhe te Ulqini nga rënia e tij) dhe te detarët shqiptarë në Mesdheun Perëndimor në shekujt XVI-XVII, e ku përfshihen edhe skllevër, pronarë dhe ndërmjetës tregtarë , veçmas në shekullin XVIII. Te ky kapitull, vend të rëndësishëm zë ai që autori e quan “lob shqiptar në oborrin perandorak osman”, me çka hedhet dritë në një kapitull ndër më komplekset të shqiptarëve në hierarkinë më të lartë politike, ushtarake, diplomatike të perandorisë osmane deri te përmasat e akomodimit shoqëror dhe kulturor në to, së cilës i shkon shpjegimi metaforik i Malkomit në librin “Armiqtë e dobishëm”, qëndrim ky që për historiografinë ideologjike shqiptare dhe qasjen e përgjithshme bardh-zi, ende gjithnjë shfaqet heretik! Madje, me anatemën, se dobitë nga sistemi i spahinjve, ngritja në postet më të larta deri te pashallarët dhe sadriazemët përmes rendit të jeniçerëve, shihen “në dobi të pushtuesit” dhe “në dëm të atdheut”! Te kjo çështje, përkufizimi “lob shqiptar” në hierarkinë e lartë perandorake osman, gjithsesi paraqet një referim socio-politik më shumë në kuptimin krahinor dhe vendor se sa te një vetëdije kombëtare, kur dihet se në rrethanat perandorake, ka ekzistuar përkufizimi fetar (mileti osman), ku janë përfshirë edhe shqiptarët e besimit mysliman sado fluid të ketë qenë dhe ai romej (për të krishterët). Pra, referenca “e lobit shqiptar”, mund të ketë sado pak kuptim, vetëm po qe se lidhet me raporte etnike, ku ajo shqiptare përkufizohet në katër vilajetet (Kosovës, Shkodrës, Manastirit dhe të Janinës) të themeluara në gjysmën e shekullit XIX në kuadër të reformave administrative. Madje edhe, vetëdija etnike në kuadër të Perandorisë Osmane, shfaqet te Lidhja Shqiptare e Prizrenit, e lidhur fillimisht me “mbrojtjen e territoreve nga copëtime”, që pas pak, me kërkesën për bashkimin e katër vilajeteve shqiptare në një, kthehet në vetëdije politike, qe do ta përcjellë gjithë zhvillimin deri te shpallja e pavarësisë kombëtare më 28 nëntor 1912.
Çështja e tretë, në kapitullin e fundit, vëmendjen e bart përtej Mesdheut, tek zbulimet e mëdha gjeografike. Këtu, thuajse për herë të parë jepen hollësi rreth rolit të pashallarëve ose sadriazemëve shqiptarë për zgjerimin e hapësirave të perandorisë osmane drejt Detit të Kuq dhe Oqeanit Indian , të rolit të luftëtarëve shqiptarë në Europën Veriore si dhe të pjesëmarrjes së detarëve shqiptarë në zbulimet e mëdha gjeografike.
Në tre këta kapituj autori përdor kryekreje metodën induktive, që dallon nga ajo deduktive e studimeve tradicionale shqiptare, ku mesjeta shqiptare shihet e lidhur mbi vertikalen e autoktonisë në trungun e brendisë së hapësirës së Ilirikut, e ku horizontalja mesdhetare, të shumtën është parë në raport me praninë e kolonive greke në brigjet e Adriatiku si dhe të pushtimeve të pjesëve të caktuara të bregdetit (Vlorës, Durrësit e Shkodrës me rrethinë) nga Venediku deri tek pushtimet osmane.
Nga prirja që të tejkalojë kufizimet e metodës deduktive, (e keqpërdorur me të madhe nga diktati ideologjik), Muhaj mbështetet tek hulumtimi induktiv, pra tek përqendrimi kah te veçantat, në mënyrë që ato t’i shërbejnë kompletimit të tablosë historike në rrethanat e pushtimeve të njohura (Bizantit dhe të atyre osmane, e ku inkorporohen edhe ato venedikase, gjenoviane dhe spanjolle). Bie në sy se Muhaj duke u marrë me pjesët e një mozaiku të shkapërderdhur nga një trung historik, “devijon” nga koncepti i njohur i shkollës sllaviste të Vjenës nga shekulli XIX dhe ai XX, që historinë e shqiptarëve nuk e sheh në përputhje me trungun e saj nga antikiteti në mesjetë e deri te koha jonë, në kuadër të mbretërive të njohura: Dardanisë, Maqedonisë, Epirit dhe atyre ilire, që do të marrin fund nga pushtimet romake nga shekulli dytë para erës sonë e deri te shekulli parë pas erës sonë (siç ishte me fundin e mbretërisë së Dardanisë), por e sheh të shkapërderdhur tek popujt e terë: grekët, rumunët, sllavët dhe osmanët. Koncepti i shkollës sllaviste të Vjenës, që në njëfarë mënyre vazhdon edhe sot e gjithëditën me disa qëndrime “renovuese” te O. Shmid rreth vazhdimësisë “së mjegulluar” ilire dhe asaj gjuhësore, sipas tij, të pargumentuar midis ilirishtes dhe shqipes, te Muhaj eskivohen me participimin “identitar shqiptar” edhe në rrethanat e sundimit osman, pushtimeve venedikase dhe të faktorëve të tjerë mesdhetar në përputhje me rolin e tyre të rëndësishëm në proceset shoqërore, politike, ekonomike dhe kulturore të kohës. Mbi këtë metodologji, skicat prospografike të administratës së Shqipërisë Venedikase, nxjerrin në pah rolin dhe rëndësinë e madhe të fisnikëve, detarëve, tregtarëve e mbi të gjitha edhe luftëtarëve shqiptarë (stratiotëve, si formacione të njohura në shekujt XV-XVII) në flotat detare të Venedikut, Gjenovës, Firencës, ato Katalne), ku ata ndeshën në krye të regatave po edhe qeveritarë të porteve të njohura në Mesdhe dhe bregdetin afrikan. Shumë prej tyre shfaqen edhe si tregtarë skllavesh në hapësirën e Mesdheut dhe atë të Perandorisë Osmane. Ky dimension ka qenë pak ase aspak i njohur në historiografinë tonë, por me studimin e Muhajt shfaqet në një dimension të ri, që gjithsesi ndryshon stereotipet e deritanishme të paraqitjes së saj.
Ajo që këtë studimi përfshirës, të një rëndësie të veçantë, mund t’i shfaqet “si dëm kolateral” ka të bëjë me diktatin historiografisë serbe të shekullit të kaluar rreth të ashtuquajturit shtet mesjetar serbe në Kosovë, të ndërlidhur me dinastinë Nemanjane të Rashës dhe me të ashtuquajturën autoqefali të kishës mesjetare serbe nga shekulli XIII, kur dihet se, bazuar në dokumentet meritore bizantine dhe shënimet e shumë kronistëve të kohës, Rasha paraqitet si formacion autonom si “rex Rasia”, “Rasien” e të ngjashme jashtë çfarëdo atributi të shtetësisë serbe, siç i imputohen nga studimi i S. Novakoviqit “Zakonik Stefana Dusana, cara srpskog”, Beograd 1870 (Konuni Stefan Dushanit, i perandorit serb)”, gjoja nga shekulli XIV, i shpallur si sajesë e shekullit XIX, ndërkohë që edhe origjina e Nemanjajve, siç shihet nga Historia e perandorit bizantin Kantakutzeni po edhe tek të autorë të tjerë të kohës, të shumtën lidhet me tribalët (sipas Herodotit fis ilir). Ndonëse, shumë nga dokumentet e kësaj natyre, duke përfshirë edhe “zhitijat” e Hilandarit, të fabrikuara nga Kisha Ortodokse Serbe, Akademia Mbretërore Serbe e Shkencave dhe e Arteve me legjitimitet të dyshimtë nga shkolla e sllavistëve të Vjenës e kryesuar nga Shafariku e të tjerë, në saje të rishqyrtimeve të vonshme objektive të këtyre çështjeve, në shumë institucione akademike dhe universitare amerikane, kanë filluar ta humbin kredibilitetin shkencor, megjithatë ato vazhdojnë të përdoren si referenca nga pjesa më e madhe e historianëve nga radhët e institucioneve akademike shqiptare. Natyrisht, se këtij kurthi nuk ka mundur t’i shpëtojë as autori Muaj, kur mbështetet në to./ KultPlus.com
