Çfarë na mëson Heminguej për guximin dhe rënien

Nga Spanja e luftës, në Karaibet e peshkimit, deri në Parisin bohem dhe Kubën e tij të dashur, Ernest Heminguej mbetet një nga figurat më karizmatike dhe më të diskutueshme të letërsisë amerikane të shekullit XX.

Një autor që nuk shkruante thjesht, por që jetonte siç shkruante në kufijtë e rrezikut, pasionit dhe të vërtetës. I lindur më 21 korrik 1899 në Illinois, Heminguej do të rritej mes pyjeve dhe liqeneve të veriut amerikan, ku do të formonte dashurinë për natyrën dhe aventurën. Pas një lëndimi në Luftën e Parë Botërore, ai nisi të shkruante në mënyrë të pandalshme, duke i sjellë botës një stil krejtësisht të ri: të thjeshtë, të prerë, por emocionalisht goditës. Ai e quajti këtë teknikë “teoria e ajsbergut” ku më e rëndësishmja është ajo që nuk thuhet. Romane si “Lamtumirë armë”, “Për kë bie kambana” dhe “Plaku dhe deti” janë tashmë klasike të padiskutueshme, ku përmes personazheve të thjeshtë e dialogëve të ftohtë, Heminguej rrëfen ndjenja të mëdha, dilema ekzistenciale dhe sfida njerëzore. “Plaku dhe deti” i dha çmimin Pulitzer në vitin 1953 dhe ishte arsyeja kryesore pse ai fitoi edhe çmimin Nobel në Letërsi një vit më vonë. Ai nuk ishte vetëm një autor ishte reporter lufte, udhëtar, gjahtar, peshkatar dhe piroman emocional.

Jetoi në Parisin e viteve ’20, ku frekuentonte rrethet e Gertrude Stein dhe F. Scott Fitzgerald. Raportoi nga Lufta Civile Spanjolle dhe zbarkimi në Normandi gjatë Luftës së Dytë Botërore. U plagos disa herë, përfshirë një aksident ajror në Afrikë, dhe mbeti gjithmonë i obsesionuar nga vdekja dhe sfida me të. Jeta e tij e mbushur me drama dhe alkol nuk e kurseu nga dhimbjet mendore. Në moshën 61-vjeçare, në vitin 1961, ai vendosi të mbyllte jetën e tij me një armë gjuetie një mjet që e shoqëroi gjatë gjithë ekzistencës së tij. Vdekja e tij u përjetua si një tronditje kulturore. Por Heminguej nuk vdiq. Ai mbeti në çdo faqe që shkroi, në çdo fjali të qartë, në çdo njeri të zakonshëm që përballet me stuhitë e jetës. Ai na mësoi se guximi nuk është mungesa e frikës, por përballja me të. Dhe ndoshta, përmes rrëfimeve të tij, e kuptuam pak më mirë çfarë do të thotë të jesh njeri.

Vitet e fundit të shkrimtarit, frika, ankthi dhe depresioni që e ndalonin të shkruante

Në çdo brez shkrimtarësh lind një zë që nuk flet vetëm për kohën e vet, por edhe për një botë të brendshme universale të heshtur, të thyer dhe të pamëshirshme. Për shekullin XX, ky zë kishte një emër: Ernest Heminguej. I gjatë, me mjekër të dendur dhe sy që shihnin drejt e në thelb të gjërave, Heminguej ishte më shumë se një autor: ishte një mënyrë jetese, një filozofi maskiliste dhe ekzistencialiste e përmbledhur në fjali të shkurtra, por që zhurmojnë gjatë në vetëdijen tonë. “Njeriu shkatërrohet, por nuk mposhtet”, shkruante ai një pohim që dukej si besimi i fundit i një njeriu që jetoi gjithë jetën në përpjekje për të mos u thyer, dhe përfundoi duke u thyer vetë. Ai nuk shkroi për të zbukuruar botën. Ai shkroi për ta zbërthyer atë. Stili i tij i ftohtë, i prerë, i zhveshur nga zbukurimet, është cilësuar si “teoria e ajsbergut”: 1/8 shihet, 7/8 janë nën ujë ashtu si ndjenjat, dhimbjet, heshtjet, brishtësitë që ai i shfaqte vetëm në nëntekst. Ai e dinte që njeriu nuk shpëton nga vetja, por të paktën mund ta kuptojë më mirë përmes një historie. Ai kaloi nga fushat e betejës në Parisin artistik, nga Karaibet në Kubë, nga peshkimi me tonelata në biseda të heshtura me veten. Në dukje jetonte jetën që çdo burrë do të kishte zili: me aventura, gra, famë dhe adrenalinë. Por përbrenda, Heminguej ishte gjithnjë në luftë me kujtimet, me depresionin, me trashëgiminë familjare të vetëvrasjeve që e ndiqte si një mallkim i heshtur.

U martua katër herë, e donte fuqishëm gruan e radhës derisa nuk e duronte më. Kishte nevojë të dashuronte për të shkruar, dhe kishte nevojë të shkruante për të mos u rrëzuar. Gratë e tij nuk ishin vetëm të dashura ishin muza, shpëtim, dështim, pretekst dhe pasqyrë. Ai nuk e përballonte mirë rutinën. Qetësia e vriste, stabiliteti e mërziste. Prandaj kërkonte gjithmonë një tjetër vend, një tjetër luftë, një tjetër rrezik, një tjetër grua. Ishte gjithmonë në kërkim jo të diçkaje që mungonte, por ndoshta të një versioni të vetes që mund ta mbante më gjatë. Në vitet e fundit u përball me ankthin, paranojën, harresën. Kishte frikë se nuk mund të shkruante më. E përjetoi këtë si një fund, jo vetëm të karrierës, por të ekzistencës. Në vitin 1961, në një mëngjes pa shumë fjalë, vendosi të mbyllte llogaritë me jetën jo nga frika, por nga bindja se tashmë kishte dhënë gjithçka.

Katër dashuritë e dështuara të Ernest Heminguejt, tradhtitë dhe pasionet

Në letërsi shkroi si askush tjetër. Në jetë dashuroi si i çmendur dhe u rrëzua si legjendë. Ernest Heminguej ishte një nga ata burra që nuk i përkisnin vetëm epokës së tyre, por që e shtrinë hijen nëpër dekada edhe me librat, edhe me jetën e çrregullt, të dhimbshme dhe të paparashikueshme. Nuk është e lehtë të ndash Heminguejn nga mitet që vetë ndërtoi. Por në qendër të gjithçkaje, ishte një burrë që dashuroi gratë po aq fort sa dashuroi luftën dhe rrezikun. U martua katër herë, dhe të katra gratë qëndruan pranë një njeriu gjenial, por edhe të vështirë, impulsiv, egocentrik, që shpesh ndante më shumë emocione me letrën sesa me njeriun përballë. Hadley Richardson, gruaja e tij e parë, ishte një pianiste e butë nga Çikago, të cilën e njohu në Paris në vitet e “gjeneratës së humbur”.

Ajo e përkrahu në vitet e para të shkrimit, kur Heminguej jetonte me para borxh, por martesën e tyre e rrëzoi një tjetër grua: Pauline Pfeiffer, një gazetare elegante e “Vogue”, që u bë gruaja e dytë. Ajo i solli edhe suksesin, por edhe një jetë më të ftohtë, më borgjeze, nga e cila ai u mërzit shpejt. Me Martha Gellhorn, gruaja e tretë dhe korrespondente lufte si ai, ndanë jo vetëm fjalë dhe seks, por edhe frikën e vdekjes në vijën e parë të zjarrit në Spanjë dhe Normandi. Ajo ishte ndoshta e vetmja që nuk i duronte kapriçot e tij, dhe në fund ishte ajo që iku. Heminguej, me ego të lënduar, e quajti “grua e padukshme” për pjesën tjetër të jetës. Mary Welsh, gruaja e katërt, ishte e vetmja që qëndroi deri në fund, edhe pse nuk ishte më Heminguej i viteve të lavdisë.

Në atë kohë, ai ishte një burrë i plakur para kohe, me kujtesë të turbullt, i lodhur nga alkooli, ilaçet dhe frika se nuk mund të shkruante më si dikur. Gratë në jetën e tij nuk ishin thjesht partnere ishin pretekste për të dashuruar, për të urryer, për të frymëzuar apo për t’u arratisur. Ai nuk e kërkoi kurrë stabilitetin; ai kërkonte përjetësinë. Por përjetësia nuk vjen me një grua të vetme. Ai donte gjithçka dhe kur gjithçka nuk mjaftonte më, mbeti vetëm. Përtej martesave, Heminguej kishte një marrëdhënie të ndërlikuar edhe me seksualitetin, që disa studiues e kanë komentuar si të ngarkuar me kontradikta.

Ai urrente dobësinë, por brenda vetes ndiente krisje që s’mund t’i pranonte dot. Kjo e bënte jo vetëm të paarritshëm, por edhe të rrezikshëm për këdo që e donte vërtet. Ai pinte pa masë, fliste me cinizëm, shkruante si burrë, dashuronte si poet dhe ikte si fëmijë. U përpoq disa herë të vetëvritej përpara se ta realizonte më 1961, duke e mbyllur jetën me të njëjtën armë që e kishte shoqëruar në Afrikë, në peshkim dhe në dhomat e vetmisë. Ernest Heminguej nuk ishte burri ideal. Ai ishte një zjarr që digjte veten dhe të tjerët. Por është e pamundur të flasësh për të dhe të mos ndjesh një përzierje habie, dhimbjeje dhe admirimi. Ai nuk e la pas një martesë të përkryer, por la një jetë që rrëfehet ende, si një roman i madh, i çarë në mes, por i paharruar. /Konica.al/ KultPlus.com

“Plaku dhe deti”, dyluftimi i pabarabartë i mundësisë, sprova e fatit dhe guximit të njeriut për të sfiduar natyrën

Më 3 mars 1952 Ernest Heminguej hodhi në qarkullim për herë të parë romanin “Plaku dhe deti” (i shkruar në vitin 1951), – një nga krijimet më të arrira të autorit, me të cilin mori Çmimin Nobel në letërsi në vitin 1954.

 Nga Albert Vataj

“Plaku dhe deti” është një nga novelat më mbresëlënëse të nobelistit amerikan, Ernest Heminguej. “Plaku dhe deti” erdhi për të mbetur në historinë e letërsisë si një narrativ që kumton për forcën dhe dinjitetin e shpirtit njerëzor. Me simbolikën e tij ai trajton pyetjen e madhe, se deri ku duhet të shkojë njeriu, deri ku duhet të guxojë ai për të matur forcat për t’u përballur me fatin dhe natyrën. Për Heminguejin njeriu, edhe kur e di se do ta kapërcejë të zakonshmen, se po shkel përtej saj, në trevën e dyluftimit të pabarabartë, madje të vetë vdekjes, nuk ka përse të tërhiqet pa e provuar.

Më mirë të kthehesh i mundur pasi e ke provuar ndeshjen, pasi e ke treguar se e ke guximin ta bësh, sesa të dështosh pa provuar. Plaku i detit na tregon se e arriti atë që nuk e kishte bërë tjetërkush dhe nuk ka rëndësi se nuk e solli edhe mishin e peshkut për ta ngrënë.

Vepra

Plaku dhe deti (titulli origjinal: The Old Man and the Sea) është një novelë e shkruar nga shkrimtari amerikan Ernest Hemingway në vitin 1951 në Kubë, dhe botuar në vitin 1952. Ishte vepra e fundit madhore fiksion e prodhuar nga Heminguej dhe botuar gjatë gjalljes së tij.

Vepra – një nga më të famshmet e autorit – rrotullohet rreth Santiagos, një peshkatar i moshuar që përpiqet të kapi një peshk marlin në largësi të Rrymës së Golfit. Plaku dhe deti ka fituar çmimin Pulitzer për Fiksion (Pulitzer Prize for Fiction) në vitin 1953 dhe është cituar nga komiteti i Nobelit si një nga veprat që kontribuan në dhënien e Nobelit në Letërsi për Hemingwayn në vitin 1954.

Koncepti

Kemi të bëjmë me dy kundërvënie të ndryshme : Plakun në perëndim të jetës se tij dhe detin e paskajë, ate fuqi te pambarueshme. Personazhi kryesor Santiago është përzierje e vetë ekzistencës njerëzore kundrejt dallgëve të shkumëzuara të jetës me përplot zhgënjim e pabesi. Santiago lufton me tërë fuqinë e tij të mplakur dhe për çudi të fatit ai del fitimtar.

Kjo vepër është grishje e njëmendtë për rrugën e qarte të racës njerëzore : trazimi i përpjekjes për përvijimin e jetës në kushte sado të rënda.

Është një luftë e pabarabartë ndërmjet njeriut dhe natyrës por që gjithsesi i lejon njeriut të masë forcat e veta. Njeriu plaket ndërsa natyra mbetet po e njëjtë, deti mbetet po i pamase dhe i pabesë. Ne qendër te veprës “Plaku dhe Deti” është plaku Santiago, një peshkatar i zoti.

Ka edhe disa personazhe të tjerë por ato vetëm sa skicohen ne vepër sa për sfond. Dy miq-armiq të vjetër luftojnë përballë njëri tjetrit,luftë që jep edhe mesazhin e lartë filozofik se njeriu nuk është krijuar për të pësuar humbje, të asgjësosh njeriun nuk do të thotë qe e ke mposhtur atë. Duke krijuar personazhe të tillë si plaku Santiago, E. Heminguej lartëson figurën e njeriut që tregohet dinjitoz përballë dështimeve dhe sfidave në jetë.

E. Heminguej ka përdorur parimin “ajsberg” d.m.th. flet pak por nënkupton shumë. Personazhet parapëlqejnë më shumë heshtjen, mbylljen në vetvete çka e bën edhe me interesante e tronditëse leximin e veprës. Në pamje të parë ata duken të ftohtë, indiferente por në fakt cilësitë e tyre qëndrojnë në nëntekstet e frazës. Vihet re edhe dialogimi me vetveten që përbën një veçori tjetër të personazheve te këtij romani. Edhe nqs. personazhet ndiejnë frikë, gëzim, etj, ato nuk jepen por nënkuptohen nga situatat e krijuara. Kjo mban gjallë emocionin gjatë leximit të novelës.

Plaku dhe Deti është historia e një beteje epike mes një peshkatari të vjetër, me përvojë dhe një Marline të madhe. Romani hapet me arsyetim se peshkatari, i cili është quajtur Santiago, ka kaluar 84 ditë pa kapjen e një peshku. Ai është aq i pafat sa që nxënësi i tij i ri, Manolin, ka qenë i ndaluar nga prindërit e tij të lundrojë me njeriun e vjetër dhe është urdhëruar të shkojë me peshkatarët më të suksesshëm. Dedikuar njeriut të vjetër, megjithatë, djali vizitonte kasollen e Santiagos çdo natë, transportin mbrapa tij të peshkimit detar, marrjen e tij të ushqimit dhe duke diskutuar për bejsbollin amerikan dhe lojtarin e preferuar të tij Joe Di Maggio. Santiago i tregon Manolinit se në ditën e ardhshme, ai do të udhetoje larg Gjirit të peshkimit,per tu bindur se sezoni i tij i pafat është pranë fundit të tij. Kështu në ditën e 85, Santiago i jep kurajo vetes, duke marrë varkën e lehtë të tij deri në Gjirin Mesdhe.Edhe pse ai është i plagosur nga lufta dhe me dhimbje, Santiago shpreh një vlerësim të dhembshur për kundërshtarin e tij, shpesh duke iu referuar atij si një vëlla. Ai gjithashtu përcakton se për shkak të dinjitetit pjesen me te mire te peshkut eshte idenje ta marri vetem Marlini.

Ndërsa Santiago vazhdon udhëtimin e tij për tu kthyer në breg, peshkaqenët janë të tërhequr në gjurmët e gjakut të lëna nga Marlin në ujë. Ai pa një peshkaqen te madh Mako, dhe Santiago e vret me fuzhnje e tij, duke humbur armen në këtë proces. Ai bën një fuzhnjë te re nga leukoplasti me thikën e tij dhe me fund të rrem për të ndihmuar të shmangien e një linje tjetër peshkaqenësh, në total, janë vrarë pesë peshkaqenë dhe shumë të tjerë janë shtyrë larg. Por peshkaqenët të mbetur vijnë, dhe ne mbrëmje peshkaqenë i gllabërojnë pothuajse tërë trupin e pajetë të Marlin-së, duke lënë një skelet të përbërë kryesisht nga shtylla kurrizore e saj, bishtin e saj dhe kokën e tij. Së fundi duke arritur në breg para agimit në ditën e ardhshme, Santiago lufton në rrugën për në kasollen e tij, duke mbajtur nje shtyllë te rëndë mbi shpatullat e tij. Pastaj, në shtëpi, ai shtrihet mbi shtratin e tij dhe bie në një gjumë të thellë.

Një grup i peshkatarëve mblidhen të nesërmen rreth barkës, ku skeleti i peshkut është bashkangjitur ende, kurioz bëhen edhe turistët te cilët pyetnin se kush e kishte kapur atë peshkun gjigand edhe pse trupi nuk ishte por vetëm skeleti. Një nga peshkatarët mendoi që ajo të jetë 18 pëllëmbë nga hunda deri në bisht. Manolin, të brengosur gjatë përpjekjes plakut,i sjell gazetat dhe kafen. Kur zgjohet njeriu i vjetër, ata premtojnë për të peshkuar së bashku edhe një herë. Pas kthimit të tij nga gjumi, ëndrrat e tij rinore përfundojnë. / KultPlus.com

Zëri i shiut

Poezi nga Ernest Hemingway

Po ti cili je? pyeta shiun që zbriste ëmbël,
Dhe, çudi të thuhet, m’u përgjigj, e përkthej si vijon:
jam Poema e Tokës, tha zëri i shiut,
përjetë ngrihem e pakuptueshme nga vendi e deti i
padepërtueshëm,
lart drejt qiellit, nga ku, në formë  fluturake
ndryshuar tërësisht, por ende e njëjta,
zbres për të lag toka të thara skeletike,
shpërfaqjet e pafundme të pluhurit të botës,
dhe atë në to, që pa mua do të ish vetëm farë, latente,e palindur;
dhe përherë, ditë e natë, i kthej jetë, vetë origjinës sime,
e bëj të pastër, e qendis;
(Sepse kënga, e dalë nga vendi i saj i lindjes,
pas plotësimit, bredharake,
i intereson asaj ose jo,
kthehet në kohë me dashuri.)

Përktheu: Faslli Haliti/KultPlus.com