‘Vdekja e një gruaje të bukur, është pa diskutim tema më poetike në botë’

Edgar Allan Poe ishte një nga shkrimtarët më të rëndësishëm dhe më me ndikim në shekullin e 19-të.

Pjesa më e madhe e punës së tij u frymëzua nga ngjarjet që ndodhën rreth tij. Ato që e bënë botën të kthej sytë nga shkrimet e Poes nisin me kryeveprën e hershme “Për Helenën” deri te “Ulalume” e errët dhe misterioze. Nga “Korbi”, i cili e bëri atë me famë botërore pas botimit në 1845, te “Annabel Lee”, i cili është një lavdërim i botuar pas vdekjes për një vajzë “në një mbretëri pranë detit”. Pikërisht do të ishte vdekja e vajzës që ai dashuronte që e bëri atë të veçantë në shkrimet dhe thëniet e tij.

Më poshtë po listojmë disa thënie nga veprat e tij:

Beso vetëm gjysmën e asaj që sheh dhe asgjë nga ajo që dëgjon.

E gjithë feja ka dalë thjesht nga mashtrimi, frika, lakmia, imagjinata, dhe poezia.

Gjithçka që ne shohim apo duket është një ëndërr, por brenda një ëndrre.

Bukuria e çfarëdo lloji, në zhvillimin e saj suprem, pa ndryshim e prek shpirtin ndjeshëm deri në lot.

Do të vërtetohet, në fakt, se të zgjuarit janë gjithmonë të çuditshëm, dhe me të vërtetë përfytyrues shumë me tepër se analitikë.

Jeta e vërtetë e njeriut është e lumtur, kryesisht për shkak se ai është gjithnjë në pritje që ajo së shpejti do të jetë kështu.

Shkenca nuk ka mësuar ende nëse çmenduria është apo nuk është madhështi e inteligjencës.

Kufijtë që ndajnë Jetën nga Vdekja janë të paqartë dhe të vagullt. Kush do të thotë se ku e mbaron njëra dhe ku fillon tjetra?

Të përgojuarit e një njeriu të madh është mënyra në të cilën një njeri i vogël mund të arrijë madhështinë.

Ata që ëndërrojnë ditën njohin shumë gjëra që iu shpëtojnë atyre që ëndërrojnë vetëm natën.

Vdekja e një gruaje të bukur, është pa diskutim tema më poetike në botë. / KultPlus.com

“Dhe kjo vajzë më donte edhe tjetër s’kërkonte”

Edgar Alan Poe ishte shkrimtar, poet, kritik dhe redaktor amerikan, kryesisht i njohur për tregimet e shkurtra evokuese, apo poezitë që rrëmbyen imagjinatën dhe interesin e mbarë lexuesve në të gjithë botën.

Edgar Alan Poe lindi në Boston, më 19 janar 1809 dhe vdiq në Baltimorë, më 7 tetor 1849, njihet si ati i romanit policesk, i letërsisë së trillit artistik e misterit psikologjik. Ai përfundoi duke u bërë njëri prej përfaqësuesve kryesorë të përrallës gotike. Një gjeni, i cili, si shumë të tjerë, nuk ka pasur fatin e mirë që të ketë mundësi të shijojë suksesin e kryeveprave të tij, por përfundoi duke vdekur në mjerim dhe në dëshpërim të thellë. Histori mizore që na godet dhe na shtyn të reflektojmë për faktin, se, Poe, si shumë gjeni të tjerë në historinë njerëzore, ka jetuar në varfëri, pa pasur fatin të shijojë suksesin e veprave të tij.

Tregimet imagjinare, rrëfimet e misterit dhe tmerrit i dhanë jetë historisë moderne të romanit policesk. Shkrimtari vdiq më 7 tetor 1849 në Virxhinia, në moshën 40-vjeçare

Përkundër natyrës problematike të shkrimtarit, “Anabel Li” ardhur në shqip nga Noli i ndritur – sikurse edhe “Korbi” shqipëruar po prej tij – konsiderohet jo vetëm si poezia (poemë) më e dhimbshme e dashurisë dhe vdekjes, por një ndër më të bukura poezi e shkruar.

Anabel Le (Annabel Lee) 

Ka shumë e shumë vjet
Në një vent afër në det,
Ish një vajzë që mundni ta njini tani
Nënë emërin Annabel Li;
Dhe kjo vajzë më donte edhe tjetër s’kërkonte
Vec ta deshja sikundër më desh.

Isha i vogël dhe ish e vogël në vjet
N’atë vent afër në det;
Po duheshim më tepër se me dashuri
Unë dhe imja Annabel Li;
Me një dashuri që edhe Engjëjtë lart në lavdi
Që të dyve na kishin zili.

Andaj, tani e shumë vjet,
Tek ky vent afër në det,
Fryri veriu nga ret’ e ma ngriu
Të bukurën Annabel Li;
Edhe motrat e saj engjëllesha
Ma rrëmbyen, ma mbyllën në varr se e desha,
Dhe kështu më la shendet
Nga ky vent afër në det.

Engjëjt që s’kishin sa në dashuri
Që të dyve na mbanin mëri.
Po përandaj, sic e dini vërtet,
Tek ky vent afër në det
Fryri veriu një nat’ e ma ngriu
E ma vrau tim Annabel Li.

Dashuria që kishim ish m’e forte se çdo dashuri,
S’e ka patur as plak as i ri,
As i marr’ as i urtë njeri
Dhe as Engjëjt e qiellit në erë,
As demonët përposh në skëterrë;
Shpirtin tim s’mund ta shqitin nga shpirti
I së bukurës Annabel Li.

Se tek hëna që ndrit, syri im endërrit
Për të bukurën Annabel Li;
Dhe çdo yll që shkëlqen syt’ e embël rrëfen
Të së bukurës Annabel Li;
Nat’ e ditë e shoh, edhe zemrën ma ngroh,
Shoq’ e dashura ime, e mjera jetime,
Përmi varrin ku deti buçet,
I rri pranë mi varrin në det. / KultPlus.com

‘Nga lot e ofshama, në nji fron të artë tash ngat Zotit rri’

‘Lenorë’ nga Edgar Allan Poe

Ah e thyme âsht kupa e florinjtë! shpirti ka fluturu përgjithmonë!
Le t’jehojë kâmbana!–në lumin stigjian nji shpirt engjëllor po noton;
Dhe, ti i fejum i saj, si s’nxjerr lot?– vajto tash ose kurrë mâ!
Shif! atje zymtë dhe shtangët n’çivur e dashuna jote, Lenorë u thâ
Ejani! le të nis riti i varrimit-vajtimet le t’marrin erë!–
Nji himn për dekën ma mbretnore që ka ngja ndoj’herë–
Nji elegji për dekën e dyfishtë pse kaq e re u bâ e ndjerë.

“Të mjerë! e deshët për kamjen e saj dhe i patët smirë kryenaltësinë,
“Dhe kur vinte tu u tret shëndetligë, e nemtë- sa vdiç çupëlinë!
“Si t’nis, atëherë, kjo ceremoni?–si t’knohet ky psalm
“Nga ju- nga sytë nakar t’juj,–nga llapitja juj e përdalë
“Që bânën me dekë nji çupë, kaq e re pa faj?”

Kemi m’katnue; mos shfreni veç kshtu! nisni nji kangë t’shtunës s’bekume
T’kumboj dej te Zoti sa vetë deka t’duket e gabume!
E âmbla Lenorë ka “shku m’parë” me Shpresën ngjit ngat
Tu ta lanë ty marrinë për çupën e artë që ke mujt nuse me pas–
Për ta, të ndershmen dhe shpirtmirën, që shtrihet tash poshtë;
Jeta vezullon mbi floktë e saj verdhak, por jo mrena syve t’saj foshnjor–
Jeta aty hale, mbi flokët e saj– deka shtri mbi sytë e saj skaj m’skaj

“Ikni! Sonte zemra m’o zdrit. S’kam m’i ngrit asnji elegji,
“Por përcillne me nji himn apollonian shpirtin e saj prej engjëlli!
“Mos t’jehojë kâmbana-që shpirti i saj i âmbël, midis haresë t’hyjnume,
“Të arrijë t’klithë, sa t’ik nga kjo Botë e mallkume.
“Për miqtë e qiellit, nga djajtë e tokës nji hije e xhindosun krejt e gri–
“Nga Ferri ngrit midis Parajsës vesh n’madhështi–
“Nga lot e ofshama, në nji fron të artë tash ngat Zotit rri.”

Përktheu: Leonora Hajra. / KultPlus.com

Jeta, vdekja dhe misteret e Edgar Alan Poe

Nga Alessio Marchionna

Prej disa kohësh mund të shihet në platformën e Neteflix filmi “Syri blu i zbehtë: Krimet e Uest Point”, me regjinë e Skot Kuper dhe protagonist aktorin Kristian Bejl në rolin e Augustus Landor, një ish-polic që duhet të gjejë fajtorin e një vrasjeje të ndodhur nëakademinë e famshme ushtarake në vitin 1830. 

Në hetimin e tij ai ndihmohet nga një kadet i ri i cili është gjithashtu poet, Edgar Alan Po, qëluhet nga aktori Herri Meling. Pjesa që flet për Po është ndoshta më e mira në film, dhe është gjithashtu e vetmja e vërtetë. Para se të bëhej i famshëm në SHBA dhe mbarë botën, duke krijuar zhanrin e fantashkencës, Po ishte një kadet.

Sipas raporteve të kohës, ai mund të kishte pasur një karrierë të suksesshme në ushtri, po tëmos ishte për disa tipare të karakterit jo shumë të përputhshme me disiplinën ushtarake, por edhe përnjë sërë ngjarjesh të rastësishme. Edgar lindi në Boston në vitin 1809, dhe jetoi në një nga periudhat më të vështira të historisë amerikane, e karakterizuar nga dy kriza të mëdha financiare, ajo e viteve 1819 dhe 1837. 

Kur ishte vetëm 1 vjeç, babai i tij e braktisi familjen,ndërsa një vit më vonë e ëma, një aktore e talentuar, vdiq nga tuberkulozi. Ai u dërgua të jetonte në Virxhinia me Xhon dhe FrensisAlan (nga këtu emri i mesëm i poetit), të cilët u përpoqën ta bënin atë një person të disiplinuar dhe të respektueshëm. 

Por nuk patën sukses. Kur u rrit, i riu Po nisi të pijërregullisht, të luajë bizhoz dhe tëfrekuentojështëpitë publike. Pa një plan të qartë se çfarë do tëbënte në jetë dhe i mbytur në borxhe, ai vendosi t’ibashkohej me ushtrisë në Boston në vitin 1827. 

Në formularët e regjistrimit shkroi se ishte 21 vjeç (në fakt ishte 18), dhe e quajti veten EdgarA. Perri. Vendimi për të mos përdorur mbiemrin e tij të vërtetë, ishte ndoshta për shkak të frikës se mos arrestohej për borxhet e pashlyera. Në ushtri i ngjiti shpejt shkallët e karrierës, duke u bërë rreshter major, grada më e lartë në ushtri për një nënoficer. 

Në vitin 1829 u përjashtua nga 5 vjet shërbimi në ushtri për t’u bërë kadet në akademinë Uest Point, më e rëndësishmja në SHBA, që ndodhej në veri të Nju Jorkut, këtë herë duke përdorur emrin e tij të vërtetë. Në fillim po ia kalonte mirë, por me kalimin e kohës u pendua,dhe e kuptoi se nuk mund të rrinte edhe 4 vite të tjera në atje. 

Kështu bëri gjithçka që ta përzinin. I braktisi leksionet dhe shpërfilli urdhrat e eprorëve të tij. Thuhet se në një rast u shfaq në një stërvitje lakuriq,me vetëm një kapele në kokë dhe një gjerdanfishekësh në trup. Vetë–sabotimi funksionoi, dhe ai u përjashtua nga akademia më 6 mars 1831.

Edgar shkoi në Nju Jork, ku botoi një libër me poezi,të financuar pjesërisht nga shokët e tij të klasës në Uest Point. Që nga ai moment ai e ndërtoi pak e nga pak karrierën e tij letrare. Por bashkë me famën si shkrimtar u rrit edhe varësia ndaj alkoolit dhe veseve të tjera. 

Kjo deri më 3 tetor 1849, ditën e zgjedhjevepresidenciale, kur u gjet gjysmë i vetëdijshëm, i paaftë për të lëvizur dhe i veshur me rroba që nuk ishin të tijat, jashtë një qendre votimi në Baltimorë. Vdiq 4 ditë më vonë, mes iluzioneve dhe halucinacioneve vizuale, pa qenë në gjendje të shpjegonte se si kishte përfunduar në atë gjendje. 

Sipas mjekut të tij, para se të vdiste, Po përmendi disa herë emrin “Rejnolds”, por nuk është e qartë sepër kë e kishte fjalën. Shkaqet e vdekjes mbeten të panjohura, dhe me kalimin e viteve shumë njerëzjanë përpjekur ta zgjidhin misterin. Sipas njërës prejteorive të para, të paraqitura në vitin 1867 nga Elizabet Smith, Po u rrah nga një burrë i nxitur nga një grua që pretendonte se ishte sulmuar seksualisht nga poeti. 

Në vitin 1872 Eugjen Didie shkroi se ndërsa ishte në Baltimore, Po takoi rastësisht disa miq të Uest Point, të cilët e bindën të pinin diçka së bashku. Ai u deh shpejt dhe nisi të ecë i vetëm nëpër qytet, ku u rrah dhe u grabit nga disa kriminelë, të cilët e lanë pa ndjenja në rrugë gjatë natës.

Por as kjo teori nuk shpjegon shkakun e saktë të vdekjes, dhe as iluzionet e tij para vdekjes.Ka tëtjerë mendojnë se Edgar ishte viktimë e një lloj mashtrimi elektoral që ishte i përhapur në atë kohë. Bandat kriminale që donin të ndikonin në zgjedhje në një drejtim të caktuar, rrëmbenin një person, e maskonin dhe e detyronin të votonte disa herë përnjë kandidat tëcaktuar, duke përdorur çdo herëidentitete të ndryshme. 

Në atë kohë votuesve të tillë u ofrohej alkool pas votimit si një lloj shpërblimi. Edgar mund të ketë pirë shumë dhe ka përfunduar në një gjendje gjysmë të vetëdijshme nga alkooli dhe rraskapitja. Sipas të tjerëve, vdekja u shkaktua vetëm nga alkoolizmi. Me sa duket Po nisi tëndihej keq pas konsumit të vetëm një gote verë. 

Disa muaj para vdekjes së tij ai ishte sëmurë rëndë, po për shkak të efekteve anësore tëalkoolit. Ishte shëruar si për mrekulli, dhe mjeku e kishte paralajmëruar se nëse do të sëmurejprapë, me siguri që do të vdiste. Ndaj shkrimtari kishte hequr dorë nga pija. Por disa njerëz që i qëndruan pranë në ditët e fundit të jetës, pohojnë se ai nuk i rezistoi dot tundimit për të pirë prapë.

Gjithsesi hetimet më të fundit e kanë vënë në dyshim këtë teori. Mostrat e flokëve të Po të marra pas vdekjes së tij tregojnë nivele të ulëta plumbi,dhe kjo sugjeron se ai i qëndroi besnik deri në vdekje zotimit të tij për të mos abuzuar më me alkoolin. Një hipotezë tjetër ka të bëjë me helmimin nga metalet e rënda. 

Analizat e flokëve zbuluan nivele të larta të merkurit në trup para vdekjes, për shkak të recetës së njëmjeku pak javë më parë, që i kishte përshkruar atij kalomel, ose klorur merkuri. Helmimi me merkur mund të shpjegojë disa nga halucinacionet dhe iluzionet e Edgar para vdekjes së tij.

Gjithsesi, sasia e merkurit që u gjend në flokët e tij,është 30 herë më e vogël se niveli që përputhet me helmimin me merkur. Në vitin 1996 kardiologu R.Majkëll Benitez arriti në përfundimin se Po kishte vdekur nga virusi i tërbimit. Një nga teoritë më të fundit rreth vdekjes së Po, pretendon se shkrimtarikishte një tumor në tru. 

Kjo e fundit bazohet në dëshminë e një varrmihësi,sipas të cilit kur trupi u zhvarros, gati 30 vjet pas vdekjes, ai vuri re një masë të fortë tek kafka. Por më vonë shkencëtarët e përjashtuan këtë mundësi, pasi truri është një nga pjesët e para të trupit që nis tëdekompozohet. 

Por kohët e fundit një patolog  i mjekësisë ligjore, arriti në këtë përfundim se masa në kafkë mund të jetë një tumor i trurit që kalçifikohet pas vdekjes. Dy hipotezat e fundit pretendojnë se Po vdiq nga gripi që i shkaktoi një pneumoni fatale, apo edhe se ai u vra nga vëllezërit e të dashurës së tij të pasur, SarahShelton, të cilët nuk e panë me dashamirësi martesën midis të dyve. Por as kjo teori nuk i bind historianët e Po. Misteri vazhdon…  /“Internazionale”/ KultPlus.com

‘Po, unë kam qenë shumë i sëmurë, por pse më thoni se kam luajtur mendsh, se jam çmendur’

Edgar Allan Poe

(Tale Heart-1843)

-Është e vërtetë. Po, unë kam qenë i sëmurë, shumë i sëmurë. Por, ju pse më thoni se kam luajtur mendsh, se jam çmendur?

A s’e shihni se unë jam plotësisht në rregull? A s’është e qartë që s’jam i çmendur? Sëmundja vërtet m’i ka bërë më të forta e më të fuqishme mendjen, shqisat e ndjenjat. Sidomos shqisën e dëgjimit, edhe më të fuqishme. Unë dëgjoj zëra që s’i kisha dëgjuar më parë. I dëgjoj zërat nga parajsa, zërat nga ferri.

-Dëgjo! Dëgjo, do të të tregoj si ndodhë. Ke për të parë e për të dëgjuar sa e kam mendjen në vend.

E pashpjegueshme si erdhi në fillim ideja në kokën time.

Nuk arsyetohet ajo çfarë bëra. S’e kam urryer plakun. Përveçse e kam dashur. Nuk më ka lënduar. S’i kam dashur paratë e tij. Mendoj se ishin sytë e tij. Dukeshin si sygrabitës, sytë e atyre shpezëve të trishtueshme që shikojnë e presin derisa kafsha ngordh dhe më pas e hedhin poshtë të bëhet copa për ta ngrënë.

Kur më shikoi plaku me ata sygrabitësi, një ndjesi e ftohtë m’u ngjit poshtë e lartë shpinës, derisa edhe gjaku u ftoh. Kështu që, përfundimisht vendosa t’i mbyllja ata sy: ta vras plakun!

Pra, ju mendoni se jam i çmendur? Një i luajtur mendsh nuk planifikon. Por, ju më keni ndjekur mua. Gjatë gjithë javës, shoqërohesha me plakun, isha i afërt, i dashur me të, pra, aq sa mund të isha.

-Çdo natë rreth orës dymbëdhjetë ngadalë e hapja derën e tij. Dera ishte e hapur aq sa mund të futja brenda dorën, pastaj, kokën. Në dorë mbaja një dritë të mbuluar me një cohë që s’e lejonte të shpërndahej më shumë. Qëndrova qetësisht. Pastaj, kujdesshëm, largova cohën pakëz, që të kalonte tek ata sy një vijëz e hollë dhe e vogël e dritës.

-Shtatë net e bëra këtë, shtatë net të gjata, cdo herë në mesnatë. Pasiqë sytë ishin gjithmonë të mbyllur, e kisha të vështirë të kryeja punë. Sepse nuk ndjeja ta vrisja plakun, ishte syri i tij. Syri i tij i Djallit.

– Dhe çdo mëngjes shkoja në dhomën e tij, e pyesja si kishte fjetur, me një të folur të ngrohtë e miqësore. Ai as që e merr me mend se çdo natë, në orën dymbëdhjetë, hyja brenda dhe e shihja si flinte. Në natën e tetë, që kur e hapa derën, isha më shumë se zakonisht i kujdesshëm. Akrepat e orës lëvizën më shpejtë se sa dora ime. Asnjëherë më parë nuk e kisha ndjerë kaq fort fuqinë time; për sukses tani isha i sigurt.

Plaku rrinte shtrirë, pa imagjinuar se jam në derë. Befas lëvizi në shtrat. Ju mendoni se u frikësova. Por, jo. Errësira ishte e madhe në dhomë. E dija që s’e shihte hapjen e derës. Unë vazhdova ngadalë e lehtë, të shtyeja derën. E futa kokën. E futa dorën me dritën e mbuluar. Papritmas plaku u drejtua në shtrat dhe qau, “Kush është aty”??!

Ende qëndrova i heshtur. Nuk lëviza për disa orë. As s’e dëgjova të shtrihej prapë në shtrat. Veç rrinte duke dëgjuar. Pastaj, dëgjova një zë nga plaku, një klithmë, një e qarë frikeje. E dija që rrinte ulur, mbushur me frikë në shtrat; e dija se ai e dinte që isha aty. S’më shihte. S’më dëgjonte. Më ndiente. E dinte se Vdekja ishte aty.

Dalëngadalë, pak nga pak, derisa një dritë e vogël të binte në ata sygrabitës, e largova cohën. Mënyra se si më shikonte drejt, me sy të shqyer, sa e shtonte zemërimin tim. Fytyrën e plakut s’e shihja. Vetëm atë sy, syrin e kaltër të errët dhe në trupin tim m’u ngri gjaku.

A s’ju pata thënë se të dëgjuarit u bë i fortë, në mënyrë të pazakontë? Si tingullin e një ore përtej murit, dëgjoj tinguj të shpejtë, të ulët, të lehtë.

Ishte e rrahura e zemrës së plakut. Provova të heshtë. Por, tingulli rritej më shumë. Frika e plakut duhet të ketë qenë më të vërtetë e madhe. Sa rritej tingulli, zemërimi im bëhej më i madh e më lëndues. Ishte më shumë se zemërim.

Zemërimi im u bë i frikshëm, në natën e qetë , në heshtjen e errët të dhomës së gjumit, për zemrën që rrahte zëshëm, e të cilën isha i sigurt se dikush duhej ta dëgjonte. Erdhi koha! Duke qarë, u vërsula në dhomë, “Vdis! Vdis!” Plaku lëshoj një klithmë frike, ndërsa unë u hodha mbi të dhe ia lidha shtrëngueshëm çarçafin sipër kokës. Zemra i rrahte ende; por buzëqesha sikur isha afër suksesit. Zemra i rrahu për disa minuta; por, më në fund e rrahura ndaloi. Plaku vdiq. Largova çarçafët dhe i mbështeta veshët mbi zemrën e tij. Nuk tingëlloi asgjë. Po! Vdiq! I vdekur si guri. Syri i tij s’ka për të më shqetësuar!

– Pra, ju thoni, jam i çmendur? Më keni parë sa i kujdesshëm isha kur e futa trupin aty ku asnjëri s’e gjen. Në radhë të parë i këputa kokën, pastaj krahët dhe këmbët. S’e lashë asnjë pikë gjaku të binte në dysheme, isha i kujdesshëm. Pjesët e trupit i futa në dyshemenë ku i hoqa tri dërrasa. Më pas, kujdesshëm, shumë kujdesshëm, i rivendosa dërrasat dhe asnjë sy njeriu s’i vëren se kanë lëvizur.

Kur përfundova punë, dëgjova se dikush ishte tek dera. Tash ishte katër e mëngjesit, por ende terr. Sido që të jetë, nuk frikësohesha, shkova poshtë të hapja derën. Në derë ishin tre njerëz, tre oficerë policie. Njëri prej fqinjëve kishte dëgjuar plakun duke klithur dhe kishte njoftuar policinë; këta të tre erdhën për të bërë pyetje dhe për të kontrolluar shtëpinë.

-I ftova policët brenda. Kam klithur në ëndërr, u thashë. Plaku ishte larg, u thashë, ka shkuar të vizitoj në fshat një shok. Kërkova nga ta të kontrollonin nëpër krejt shtëpinë, të kontrollonin mirë. Më në fund i shoqërova brenda dhomës së gjumit të plakut. Po bisedonim gjatë, u kërkova të uleshin, sikur luaja lojë me ta.

I bëra policët të besojnë tregimin tim nga sjellja ime e lehtë dhe e qetë. Kështu që, ata po rrin ulur dhe bisedonin në mënyrë shoqërore me mua. Por, u përgjigja njëjtë, gjithashtu, shpresoja të ikinin sa më shpejt. Në veshët e mi ishte një tingull i çuditshëm dhe më dhimbte koka. Flisja më shumë e më shpejt. Tingulli u bë më i theksuar. Ata ende rrinin e flisnin.

Papandehur e dija se, tingulli nuk ishte në veshët e mi, ishte veçse brenda kokës. Në atë moment duhet të jem zbehur. Flisja më shpejt dhe më fort. Gjithashtu, edhe ai u bë më i fortë. Një tingull që e njihja mirë, i shpejtë, i ulët, i lehtë, si tingulli i një ore përtej murit. U bë më i fuqishëm e më i fortë. Pse nuk shkojnë burrat? Më fuqishëm, më fort. U ngrita, rreth e rreth dhomës ecja shpejt. Që ta mbuloja tingullin e tmerrshëm, të bëja më shumë zhurmë, e shtyeja karrigën nëpër dysheme. Flisja edhe më fort. Burrat ende rrinin, flisnin, buzëqeshnin. A ishte mundur që nuk po dëgjonin??

Jo! Ata dëgjuan! Isha i sigurt. Ata e dinin. Ishin tash ata që po luanin me mua. Nga buzëqeshjet e tyre dhe nga ky tingull po vuaja më shumë se sa mund ta përballoja. Fort, më fort, edhe më fort! Papandehur, s’e përballova dot. Bëra me gisht nga dërrasat dhe qava, “Po! Po, unë e vrava atë. Ngritni dërrasat dhe do të shihni. Unë e vrava. Por, pse nuk ndalon zemra e tij së rrahuri?! Pse nuk ndalon!?”

Përktheu: Albulenë Krasniqi / KultPlus.com

‘Vdekja e një gruaje të bukur, është pa diskutim tema më poetike në botë’

Edgar Allan Poe ishte një nga shkrimtarët më të rëndësishëm dhe më me ndikim në shekullin e 19-të.

Pjesa më e madhe e punës së tij u frymëzua nga ngjarjet që ndodhën rreth tij. Ato që e bënë botën të kthej sytë nga shkrimet e Poes nisin me kryeveprën e hershme “Për Helenën” deri te “Ulalume” e errët dhe misterioze. Nga “Korbi”, i cili e bëri atë me famë botërore pas botimit në 1845, te “Annabel Lee”, i cili është një lavdërim i botuar pas vdekjes për një vajzë “në një mbretëri pranë detit”. Pikërisht do të ishte vdekja e vajzës që ai dashuronte që e bëri atë të veçantë në shkrimet dhe thëniet e tij.

KultPlus ua sjell disa nga thëniet e tij:

Vdekja e një gruaje të bukur, është pa diskutim tema më poetike në botë.

Njeriu tani është vetëm më aktiv – jo më i lumtur – as më i mençur, sesa ishte 6000 vjet më parë.

E gjithë ajo që shohim ose duket është vetëm një ëndërr brenda një ëndrre.

E gjithë feja, miku im, thjesht është evoluar nga mashtrimi, frika, lakmia, imagjinata dhe poezia.

Me mua poezia nuk ka qenë një qëllim, por një pasion.

Shkenca ende nuk na ka mësuar nëse çmenduria është apo nuk është sublimiteti i inteligjencës. / KultPlus.com

Enigma e Edgar Allan Poe, shqyrtimi i jetës dhe veprave të një gjeniu letrar

Edgar Allan Poe, një nga figurat letrare më të famshme dhe misterioze të Amerikës, vazhdon të magjepsë lexuesit dhe të frymëzojë shkrimtarët më shumë se një shekull pas vdekjes së tij, shkruan KultPlus.

I lindur në 1809 në Boston, Poe pati një fëmijëri të trazuar të shënuar nga vdekjet e hershme të prindërve të tij dhe duke kaluar nëpër një sërë shtëpish kujdestare.

Me gjithë këto vështirësi, pasioni për letërsinë i zhvilloi në moshë të re dhe filloi të shkruante poezi dhe prozë që në adoleshencë.

Karriera e shkrimit Poe filloi në vitet 1820 me botimin e një libri me poezi, por vetëm në vitet 1830 ai filloi të fitonte njohje për tregimet dhe poezitë e tij të shkurtra. Veprat e tij, si “The Raven”, “The Tell-Tale Heart” dhe “The Fall of the House of Usher”, u karakterizuan nga temat e tyre të errëta, thellësia psikologjike dhe përdorimi i shkathët i gjuhës.

Shkrimi i Poe ishte gjithashtu i ndikuar shumë nga magjepsja e tij me makabren dhe të mbinatyrshmen, të cilat ai i përdorte shpesh për të eksploruar psikikën njerëzore dhe natyrën e realitetit.

Pavarësisht famës së tij në rritje si shkrimtar, Poe luftoi financiarisht gjatë gjithë jetës së tij. Ai punoi si redaktor reviste, kritik letrar dhe pedagog, por kurrë nuk fitoi të ardhura të qëndrueshme.

Pavarësisht këtyre përpjekjeve, ai vazhdoi të shkruante dhe të botonte, dhe veprat e tij u lexuan dhe u admiruan gjerësisht nga shkrimtarë dhe kritikë të tjerë letrarë.

Jeta dhe vepra e Poe ishin të mbuluara me mister dhe shumë teori janë paraqitur për të shpjeguar sjelljen e tij të çuditshme dhe temat e çuditshme të shkrimit të tij.

Disa kanë sugjeruar se ai vuante nga sëmundje mendore, ndërsa të tjerë kanë sugjeruar se puna e tij ishte ndikuar shumë nga përvojat e tij personale dhe ndjenja e tij e izolimit dhe tjetërsimit.

Poe vdiq në rrethana misterioze në vitin 1849, në moshën 40-vjeçare. Shkaku i vdekjes së tij mbetet një mister dhe teoritë variojnë nga alkoolizmi, tuberkulozi dhe vetëvrasja. /KultPlus.com

‘Zemërimi im u bë i frikshëm, në natën e qetë, në heshtjen e errët të dhomës së gjumit’

Edgar Allan Poe
(Tale Heart-1843)

-Është e vërtetë. Po, unë kam qenë i sëmurë, shumë i sëmurë. Por, ju pse më thoni se kam luajtur mendsh, se jam çmendur?

A s’e shihni se unë jam plotësisht në rregull? A s’është e qartë që s’jam i çmendur? Sëmundja vërtet m’i ka bërë më të forta e më të fuqishme mendjen, shqisat e ndjenjat. Sidomos shqisën e dëgjimit, edhe më të fuqishme. Unë dëgjoj zëra që s’i kisha dëgjuar më parë. I dëgjoj zërat nga parajsa, zërat nga ferri.

-Dëgjo! Dëgjo, do të të tregoj si ndodhë. Ke për të parë e për të dëgjuar sa e kam mendjen në vend.

E pashpjegueshme si erdhi në fillim ideja në kokën time.

Nuk arsyetohet ajo çfarë bëra. S’e kam urryer plakun. Përveçse e kam dashur. Nuk më ka lënduar. S’i kam dashur paratë e tij. Mendoj se ishin sytë e tij. Dukeshin si sygrabitës, sytë e atyre shpezëve të trishtueshme që shikojnë e presin derisa kafsha ngordh dhe më pas e hedhin poshtë të bëhet copa për ta ngrënë.

Kur më shikoi plaku me ata sygrabitësi, një ndjesi e ftohtë m’u ngjit poshtë e lartë shpinës, derisa edhe gjaku u ftoh. Kështu që, përfundimisht vendosa t’i mbyllja ata sy: ta vras plakun!

Pra, ju mendoni se jam i çmendur? Një i luajtur mendsh nuk planifikon. Por, ju më keni ndjekur mua. Gjatë gjithë javës, shoqërohesha me plakun, isha i afërt, i dashur me të, pra, aq sa mund të isha.

-Çdo natë rreth orës dymbëdhjetë ngadalë e hapja derën e tij. Dera ishte e hapur aq sa mund të futja brenda dorën, pastaj, kokën. Në dorë mbaja një dritë të mbuluar me një cohë që s’e lejonte të shpërndahej më shumë. Qëndrova qetësisht. Pastaj, kujdesshëm, largova cohën pakëz, që të kalonte tek ata sy një vijëz e hollë dhe e vogël e dritës.

-Shtatë net e bëra këtë, shtatë net të gjata, cdo herë në mesnatë. Pasiqë sytë ishin gjithmonë të mbyllur, e kisha të vështirë të kryeja punë. Sepse nuk ndjeja ta vrisja plakun, ishte syri i tij. Syri i tij i Djallit.

– Dhe çdo mëngjes shkoja në dhomën e tij, e pyesja si kishte fjetur, me një të folur të ngrohtë e miqësore. Ai as që e merr me mend se çdo natë, në orën dymbëdhjetë, hyja brenda dhe e shihja si flinte. Në natën e tetë, që kur e hapa derën, isha më shumë se zakonisht i kujdesshëm. Akrepat e orës lëvizën më shpejtë se sa dora ime. Asnjëherë më parë nuk e kisha ndjerë kaq fort fuqinë time; për sukses tani isha i sigurt.

Plaku rrinte shtrirë, pa imagjinuar se jam në derë. Befas lëvizi në shtrat. Ju mendoni se u frikësova. Por, jo. Errësira ishte e madhe në dhomë. E dija që s’e shihte hapjen e derës. Unë vazhdova ngadalë e lehtë, të shtyeja derën. E futa kokën. E futa dorën me dritën e mbuluar. Papritmas plaku u drejtua në shtrat dhe qau, “Kush është aty”??!

Ende qëndrova i heshtur. Nuk lëviza për disa orë. As s’e dëgjova të shtrihej prapë në shtrat. Veç rrinte duke dëgjuar. Pastaj, dëgjova një zë nga plaku, një klithmë, një e qarë frikeje. E dija që rrinte ulur, mbushur me frikë në shtrat; e dija se ai e dinte që isha aty. S’më shihte. S’më dëgjonte. Më ndiente. E dinte se Vdekja ishte aty.

Dalëngadalë, pak nga pak, derisa një dritë e vogël të binte në ata sygrabitës, e largova cohën. Mënyra se si më shikonte drejt, me sy të shqyer, sa e shtonte zemërimin tim. Fytyrën e plakut s’e shihja. Vetëm atë sy, syrin e kaltër të errët dhe në trupin tim m’u ngri gjaku.

A s’ju pata thënë se të dëgjuarit u bë i fortë, në mënyrë të pazakontë? Si tingullin e një ore përtej murit, dëgjoj tinguj të shpejtë, të ulët, të lehtë.

Ishte e rrahura e zemrës së plakut. Provova të heshtë. Por, tingulli rritej më shumë. Frika e plakut duhet të ketë qenë më të vërtetë e madhe. Sa rritej tingulli, zemërimi im bëhej më i madh e më lëndues. Ishte më shumë se zemërim.

Zemërimi im u bë i frikshëm, në natën e qetë, në heshtjen e errët të dhomës së gjumit, për zemrën që rrahte zëshëm, e të cilën isha i sigurt se dikush duhej ta dëgjonte. Erdhi koha! Duke qarë, u vërsula në dhomë, “Vdis! Vdis!” Plaku lëshoj një klithmë frike, ndërsa unë u hodha mbi të dhe ia lidha shtrëngueshëm çarçafin sipër kokës. Zemra i rrahte ende; por buzëqesha sikur isha afër suksesit. Zemra i rrahu për disa minuta; por, më në fund e rrahura ndaloi. Plaku vdiq. Largova çarçafët dhe i mbështeta veshët mbi zemrën e tij. Nuk tingëlloi asgjë. Po! Vdiq! I vdekur si guri. Syri i tij s’ka për të më shqetësuar!

– Pra, ju thoni, jam i çmendur? Më keni parë sa i kujdesshëm isha kur e futa trupin aty ku asnjëri s’e gjen. Në radhë të parë i këputa kokën, pastaj krahët dhe këmbët. S’e lashë asnjë pikë gjaku të binte në dysheme, isha i kujdesshëm. Pjesët e trupit i futa në dyshemenë ku i hoqa tri dërrasa. Më pas, kujdesshëm, shumë kujdesshëm, i rivendosa dërrasat dhe asnjë sy njeriu s’i vëren se kanë lëvizur.

Kur përfundova punë, dëgjova se dikush ishte tek dera. Tash ishte katër e mëngjesit, por ende terr. Sido që të jetë, nuk frikësohesha, shkova poshtë të hapja derën. Në derë ishin tre njerëz, tre oficerë policie. Njëri prej fqinjëve kishte dëgjuar plakun duke klithur dhe kishte njoftuar policinë; këta të tre erdhën për të bërë pyetje dhe për të kontrolluar shtëpinë.

-I ftova policët brenda. Kam klithur në ëndërr, u thashë. Plaku ishte larg, u thashë, ka shkuar të vizitoj në fshat një shok. Kërkova nga ta të kontrollonin nëpër krejt shtëpinë, të kontrollonin mirë. Më në fund i shoqërova brenda dhomës së gjumit të plakut. Po bisedonim gjatë, u kërkova të uleshin, sikur luaja lojë me ta.

I bëra policët të besojnë tregimin tim nga sjellja ime e lehtë dhe e qetë. Kështu që, ata po rrin ulur dhe bisedonin në mënyrë shoqërore me mua. Por, u përgjigja njëjtë, gjithashtu, shpresoja të ikinin sa më shpejt. Në veshët e mi ishte një tingull i çuditshëm dhe më dhimbte koka. Flisja më shumë e më shpejt. Tingulli u bë më i theksuar. Ata ende rrinin e flisnin.

Papandehur e dija se, tingulli nuk ishte në veshët e mi, ishte veçse brenda kokës. Në atë moment duhet të jem zbehur. Flisja më shpejt dhe më fort. Gjithashtu, edhe ai u bë më i fortë. Një tingull që e njihja mirë, i shpejtë, i ulët, i lehtë, si tingulli i një ore përtej murit. U bë më i fuqishëm e më i fortë. Pse nuk shkojnë burrat? Më fuqishëm, më fort. U ngrita, rreth e rreth dhomës ecja shpejt. Që ta mbuloja tingullin e tmerrshëm, të bëja më shumë zhurmë, e shtyeja karrigën nëpër dysheme. Flisja edhe më fort. Burrat ende rrinin, flisnin, buzëqeshnin. A ishte mundur që nuk po dëgjonin??

Jo! Ata dëgjuan! Isha i sigurt. Ata e dinin. Ishin tash ata që po luanin me mua. Nga buzëqeshjet e tyre dhe nga ky tingull po vuaja më shumë se sa mund ta përballoja. Fort, më fort, edhe më fort! Papandehur, s’e përballova dot. Bëra me gisht nga dërrasat dhe qava, “Po! Po, unë e vrava atë. Ngritni dërrasat dhe do të shihni. Unë e vrava. Por, pse nuk ndalon zemra e tij së rrahuri?! Pse nuk ndalon!?”

Nga Albulenë Krasniqi / KultPlus.com

Edgar Allan Poe, biografia e një shkrimtari misterioz

Edgar Allan Poe është një nga gjenitë më të mëdhenj të letërsisë botërore. Rreth jetës së tij tejet të pazakontë, kanë lindur jo pak mite dhe legjenda, të cilat kanë tentuar ta lënë në hije  vlerën e madhe të veprës së tij. Ai ishte një tregimtar i jashtëzakonshëm, i talentuar dhe menjë krijimtari të bollshme.

Pas vdekjes së tij, gjinia e thrillerit nuk ishte më e njëjta. Ky shkrimtar i madh amerikan konsiderohet si shpikësi i zhanrit të romanit thriller. Po ashtu ai ishte një novator i madh i letërsisë gotike, dhe i dha zhanrit horror një element psikologjik shumë të rafinuar.

“Unë nuk kam besim tek përsosmëria e qenies njerëzore. Njeriu tani është më aktiv, por jo më i lumtur, as më inteligjent nga sa ishte 6000 vjet më parë”- do të shprehej në një rast shkrimtari amerikan. Poe pati një jetë të karakterizuar nga përvoja të vështira, madje edhe tragjike.

Disa kritikë kanë qenë të interesuar ta përshkruajnë atë si një njeri të shthurur dhe me një jetë çrregullt. Dhe pjesërisht ia arritën qëllimit. Por edhe pse ai nuk ishte sigurisht model i një njeriut me një jetë të ekuilibruar, nga ana tjetër nuk ishte as qenia monstruoze që ata pretendonin t’u tregonin të tjerëve.

Një fëmijëri e vështirë

Edgar Allan Poe lindi në Boston të SHBA-së më 19 janar 1809. Prindërit e tij ishin aktorë shëtitës. Ata vdiqën kur Edgar ishte vetëm 2 vjeç. Ai dhe dy vëllezërit e tij u birësuan nga familje të ndryshme. Kështu Edgar u adoptua nga John Allan, një biznesmen i pasur, i cili e mirëpriti atë në shtëpi i nxitur nga një shpirt bamirësie.

Vdekja e nënës dhe marrëdhënia traumatike që kishte me njerkun e tij ishin tema të përsëritura në jetën e tij dhe veprat e tij. Me familjen e tij birësuese ai jetoi për disa vite në Angli dhe Skoci. Duket se pikërisht nga ato përvoja e ka burimin edhe atmosferën gotike që është aq tipike në veprën e tij. Më vonë, ata u rikthyen në Shtetet e Bashkuara, ku Poestudioi në shkollat më të mira.

Një rini e turbullt

Shkrimet më të hershme të Poe datojnë që kur ai ishte 14 vjeç. Në atë kohë, ai u dashurua marrëzisht me nënën e njërit prej shokëve të tij të klasës. Ajo dashuri platonike zgjati derisa ajo vdiq papritur. Në rininë e tij, ai ishte një sportist i talentuar dhe një astronom i pasionuar,edhe pse në nivele amatore.

Ai studioi për gjuhë në Universitetin e Virxhinias. Atje u bë i varur nga bixhozi dhe alkooli, gjë që solli edhe dëbimin e tij. Njerku e punësoi si punonjës në një nga kompanitë e tij, por kjo nuk zgjati shumë. Në vitin 1827 ai botoi fshehurazi librin e tij të parë “Tamerlani dhe poezi të tjera”.

Më vonë shkoi në ushtri, ku qëndroi për dy vjet. Më vonë, njerku e ndihmoi të gjente një punë të re, por sërish u pushua nga puna. Ndërkohë botoi edhe dy libra të tjerë me poezi. Në vitin 1832 u transferua në Baltimora ku u martua me kushërirën e tij 13-vjeçare.

Një shkrimtar i mallkuar

Edgar Allan Poe u largua nga prindërit e tij birësues. Për të mbijetuar, nisi të punonte për disa gazeta, duke shkruar artikuj kritikë mbi artin. Stili i tij i veçantë i dha njëfarë fame. Ndërkohë vazhdoi të botonte veprat e tij. “Bulkthi i artë”, “Korbi”, dhe poezi të tjera hynë në analet e historisë së letërsisë.

Gruaja e tij e re vdiq nga tuberkulozi në vitin 1847. Ajo ngjarje e forcoi varësinë e Poe ndaj alkoolit dhe drogës. Thuhet se në të njëjtën kohë ai filloi të konsumonte laudanum, një opioidi fortë dhe të vuante nga problemet e para shëndetësore.

Nisi të kërkonte plot ankth një bashkëshorte të re. Kaloi nga një marrëdhënie në tjetrën pa konkretizuar asgjë. Thuhet se në atë kohë ai tentoi edhe vetëvrasjen me laudanum, por pati të vjella të forta, dhe kjo e pengoi aktin ekstrem.

Vitet e fundit

Në ato vite ai rifilloi të takohej me një grua, me të cilën dikur në rini kishte pasur një lidhje kalimtare:Sarah Elmira Royster. Midis të dyve u ndez sërish flaka e pasionit, dhe ata vendosën të martoheshin më 17 shtator 1849. Megjithatë, pak pas dasmës, shkrimtari u zhduk në mënyrë misterioze.

Ai u gjet në rrugë më 3 tetor, në gjendje të përhumbur, dhe i veshur me rroba të tjera. Një nga miqtë e tij e çoi menjëherë në spital, ku vdiq më 7 tetor. Nuk mund të mos e dimë kurrë se çfarë ndodhi në ditët e asaj zhdukjeje të çuditshme. Edhe rezultatet e autopsisë janë zhdukur. Ndaj ende sot nuk dihet shkaku i saktë i vdekjes së tij. Gjithsesi, mund të thuhet me siguri se vepra e Poe, kaq prekëse, e fuqishme dhe e thellë, ka ndikuar tek të gjithë shkrimtarët e mëdhenj që e kanë pasuar. / bota.al/ KultPlus.com

‘Dhe kjo vajzë më donte edhe tjetër s’kërkonte’

Edgar Alan Poe ishte shkrimtar, poet, kritik dhe redaktor amerikan, kryesisht i njohur për tregimet e shkurtra evokuese, apo poezitë që rrëmbyen imagjinatën dhe interesin e mbarë lexuesve në të gjithë botën.

Edgar Alan Poe lindi në Boston, më 19 janar 1809 dhe vdiq në Baltimorë, më 7 tetor 1849, njihet si ati i romanit policesk, i letërsisë së trillit artistik e misterit psikologjik. Ai përfundoi duke u bërë njëri prej përfaqësuesve kryesorë të përrallës gotike. Një gjeni, i cili, si shumë të tjerë, nuk ka pasur fatin e mirë që të ketë mundësi të shijojë suksesin e kryeveprave të tij, por përfundoi duke vdekur në mjerim dhe në dëshpërim të thellë. Histori mizore që na godet dhe na shtyn të reflektojmë për faktin, se, Poe, si shumë gjeni të tjerë në historinë njerëzore, ka jetuar në varfëri, pa pasur fatin të shijojë suksesin e veprave të tij.

Tregimet imagjinare, rrëfimet e misterit dhe tmerrit i dhanë jetë historisë moderne të romanit policesk. Shkrimtari vdiq më 7 tetor 1849 në Virxhinia, në moshën 40-vjeçare

Përkundër natyrës problematike të shkrimtarit, “Anabel Li” ardhur në shqip nga Noli i ndritur – sikurse edhe “Korbi” shqipëruar po prej tij – konsiderohet jo vetëm si poezia (poemë) më e dhimbshme e dashurisë dhe vdekjes, por një ndër më të bukura poezi e shkruar.

Anabel Le (Annabel Lee) 

Ka shumë e shumë vjet
Në një vent afër në det,
Ish një vajzë që mundni ta njini tani
Nënë emërin Annabel Li;
Dhe kjo vajzë më donte edhe tjetër s’kërkonte
Vec ta deshja sikundër më desh.

Isha i vogël dhe ish e vogël në vjet
N’atë vent afër në det;
Po duheshim më tepër se me dashuri
Unë dhe imja Annabel Li;
Me një dashuri që edhe Engjëjtë lart në lavdi
Që të dyve na kishin zili.

Andaj, tani e shumë vjet,
Tek ky vent afër në det,
Fryri veriu nga ret’ e ma ngriu
Të bukurën Annabel Li;
Edhe motrat e saj engjëllesha
Ma rrëmbyen, ma mbyllën në varr se e desha,
Dhe kështu më la shendet
Nga ky vent afër në det.

Engjëjt që s’kishin sa në dashuri
Që të dyve na mbanin mëri.
Po përandaj, sic e dini vërtet,
Tek ky vent afër në det
Fryri veriu një nat’ e ma ngriu
E ma vrau tim Annabel Li.

Dashuria që kishim ish m’e forte se çdo dashuri,
S’e ka patur as plak as i ri,
As i marr’ as i urtë njeri
Dhe as Engjëjt e qiellit në erë,
As demonët përposh në skëterrë;
Shpirtin tim s’mund ta shqitin nga shpirti
I së bukurës Annabel Li.

Se tek hëna që ndrit, syri im endërrit
Për të bukurën Annabel Li;
Dhe çdo yll që shkëlqen syt’ e embël rrëfen
Të së bukurës Annabel Li;
Nat’ e ditë e shoh, edhe zemrën ma ngroh,
Shoq’ e dashura ime, e mjera jetime,
Përmi varrin ku deti buçet,
I rri pranë mi varrin në det. / KultPlus.com

173 vjet nga vdekja e Edgar Allan Poe, shkrimtari pa të cilin nuk do të njihnim shpirtin e njeriut, siç e njohim sot

Edgar Allan Poe ka qenë një shkrimtarë amerikan i cili e themeloi literaturën e krimit, zhanrin e fantashkencës dhe të horrorit. Poezia e tij u bë fondamenti të simbolizmit dhe kështu të poezisë moderne.

Poe kishte qenë një nga poetët më të përkthyer në të gjitha vendet e botës. Kudo që shkonte, ai shkëlqente me talentin e tij. Krijimet e tij ishin mbinjerëzore. Imagjinata e tij të çonte larg, në të vërteta të pathëna më parë.

Edgar Allan Poe u lind në 19 janar të vitit 1809 në Boston. Ishte fëmija i dytë pas William Henry Leopold Poe, i dy aktorëve Elisabeth Arold Hepkins Poe dhe David Poe.

Besohet se emrin ja vunë nga një personazh në një nga dramat e Shakespeare, të cilën prindërit e tij po e performonin në 1908, vitin kur ai lindi. Babai i tij e braktisi familjen në vitin 1810 dhe e ëma i vdiq një vit më vonë nga tuberkulozi.

Pasi mbeti jetim, ai u adoptua nga një tregtar i pasur skocez i quajtur John Allan, nga i cili ai mori emrin e plotë me të cilin njihet edhe sot, Edgar Allan Poe. Familja e tij u shpërngul për në Britani për një periudhë të shkurtër kohore, ku ai kreu dhe studimet në shkollë fillore.

Në vitin 1820, u kthye në Virxhinia, në Amerikë. Xhaxhai i babait të tij ishte një prej burrave më të pasur të asaj kohe, dhe pasi vdiq i la Edgar një pasuri prej rreth 750,000$, në vitin 1825. Këto para ai i përdori për të blerë një shtëpi. Në vitin 1826, thuhet se Edgar u fejua me Sarah Elmira Royster, pak para se të niste vitin shkollor në universitetin 1-vjetor të Virxhnias për studimin e gjuhëve. Në këtë universitet, zbatohej një metodë e veçantë studimi, ku nxënësit ishin të lirë të zgjidhnin mësimet, të organizonin mënyrën e zhvillimit të tyre dhe të raportonin të gjitha gjërat e gabuara që ndodhnin në të tek autoritetet drejtuese. Ky sistem kaotik i shtynte vazhdimisht studentët që ta braktisnin vitin shkollor, të njëjtën gjë bëri dhe Poe. Ai filloi të shpenzonte në bixhoz të gjitha paratë që i ati adoptues i dërgonte. Kur u kthye në shtëpi, ai mësoi se e fejuara e tij Sarah tashmë ishte martuar më një burrë tjetër të quajtur Alexander Shelton.

Pas kësaj periudhe, në vitin 1827 ai filloi punë në disa gazeta dhe përdorte emrin Henri Le Rennet. Vdekja e të vëllait pak më vonë, e shtyu atë akoma më shumë që të fillonte të shkruante. Faktikisht, ai është i pari shkrimtar amerikan i mirënjohur që ka provuar të jetojë vetëm me të ardhurat e pakta që fitonte me anë të shkrimit. Periudha në të cilën Edgar filloi karrierën e tij ishte mjaft e vështirë, pasi vëmendja kryesore i kushtohej shkrimtarëve britanikë dhe jo atyre amerikanë. Shpeshherë, shtëpitë botuese nuk i paguanin shkrimtarët dhe kjo e detyroi Edgar të kryente dhe punë të tjera të rënda në mënyrë që të siguronte jetesën.

Pasi bëri disa përpjekje në poezi, e drejtoi vëmendjen drejt prozës. Ai shkroi dramën e tij të parë “Politian” dhe më pas një histori të shkurtër të titulluar “I gjendur në një shishe”, me anë të së cilës fitoi vëmendjen e John P. Kennedy, një novelist mjaft i njohur nga Baltimora. Me ndihmën e tij Poe fitoi një vend pune në një gazetë të njohur të asaj kohe, por ai e humbi vendin e punës pak kohë më vonë kur u kap në gjendje të dehur nga shefi i tij.

Në 22 shtator 1835, ai kërkoi të martohej me kushërirën e tij Virginia Clemm dhe në maj të vitin 1836 ata organizuan një ceremoni martesore.

Gjatë viteve në vazhdim, Poe vazhdoi punën në gazeta dhe revista të shumta, si një asistent publikimesh dhe si kritik. Në vitin 1839 ai publikoi veprën e tij “Tregime groteske dhe arabeske” të ndarë në dy vëllime, vepër kjo e cila mori vlerësime të ndryshme. Ai u përpoq të krijonte dhe gazetën e tij në 1840 të quajtur “Pena”.

Pasi “Gazeta e Broduej” dështoi në 1846 Poe së bashku me Virginia u shpërngul në një shtëpi të thjeshtë fshati në Fordham, që në ditët e sotme njihet si Bronx. Vetëm disa muaj më vonë, në 30 janar 1847 Virginia vdes. Vdekja e Virginias besohet se është një nga arsyet që në shumë prej veprave të tij dallohet tema e vdekjes së grave të reja e të bukura. Pas vdekjes së saj, Edgar kaloi në një periudhe mjaft të rënduar. Ai u përpoq të formonte një lidhje me Sarah Helen Whitman por edhe kjo lidhje dështoi për shkak të sjelljes së tij dhe varësisë që kishte krijuar ndaj alkoolit. Pas ndarjes me të ai u kthye përsëri me të fejuarën e tij në rini, Sarah Elmira Royster.

Në 3 tetor 1849 ai u gjend në një gjendje mjaft të renduar mendore dhe fizike në rrugët e Baltimores. Ai u dërgua menjëherë në “Kolegjin Mjekësor të Washington” ku edhe vdiq në 7 tetor 1849 në orën 5:00 të mëngjesit.  Thuhet se gjatë momenteve të agonisë, përsëriste vazhdimisht emrin “Reynolds”, edhe pse nuk dihet se kujt po i referohej. Fjalët e tij të fundit ishin:

“Zot, ndihmoje shpirtin tim të mjerë!”

Të gjitha të dhënat e tjera, si certifikata e vdekjes janë humbur, madje ende nuk dihet arsyeja e saktë e vdekjes së tij. Sidoqoftë, thuhet se vdiq nga mbidoza e alkoolit. Mendime të tjera thonë se mund të ketë vdekur edhe nga problem të zemrës, epilepsia, sifilizi apo kolera.

Kujtojmë, që ishte Fan Noli ai që e kishte përkthyer edhe në shqip. Ai kishte përkthyer dy poemat më të njohura të tij: “Korbi” dhe “Anabel Li”.

Një nga shprehjet më të njohura të Poe-s është: “Cila sëmundje e lë veten të krahasohet me alkoolin!”.

Veprat e tij “Korbi” dhe “Anabel Li” ishin magji të vërteta. Sot ai është një mit, paraprijës i kohës së vet. Jo vetëm poetët, por edhe filozofët bashkëkohorë thonë: “Pa Poe-n nuk do të njihnim shpirtin e njeriut, siç e njohim sot”. / KultPlus.com

‘Nat’ e dite e shoh, edhe zemren ma ngroh, shoq’ e dashura ime, e mjera jetime’

Edgar Allan Poe

Annabel Li

Ka shume e shume vjet
Ne nje vent afer ne det,
Ish nje vajze qe mundni ta njini tani
Nene emerin Annabel Li;
Dhe kjo vajze me donte edhe tjeter s’kerkonte
Vec ta deshja sikunder me desh.

Isha i vogel dhe ish e vogel ne vjet
N’ ate vent afer ne det;
Po duheshim me teper se me dashuri
Une dhe im Annabel Li;
Me nje dashuri qe edhe Engjejte lart ne lavdi
Qe te dyve na kishin zili.

Andaj, tani e shume vjet,
Tek ky vent afer ne det,
Fryri veriu nga ret’ e ma ngriu
Te bukuren Annabel Li;
Edhe motrat e saj engjellesha
Ma rrembyen, ma mbyllen ne varr se e desha,
Dhe keshtu me la shendet
Nga ky vent afer ne det.

Engjejte qe s’kishin sa ne dashuri
Qe te dyve na mbanin meri.
Po perandaj, sic e dini vertet,
Tek ky vent afer ne det
Fryri veriu nje nat’ e ma ngriu
E ma vrau tim Annabel Li.

Dashuria qe kishim ish m’e forte se cdo dashuri,
S’e ka patur as plak as i ri,
As i marr’ as i urte njeri
Dhe as Engjejt e qiellit ne ere,
As demonet perposh ne sketerre;
Shpirtin tim s’mund ta shqitin nga shpirti
I se bukures Annabel Li.

Se tek hena qe ndrit, syri im enderrit
Per te bukuren Annabel Li;
Dhe cdo yll qe shkelqen syt’ e embel rrefen
Te se bukures Annabel Li;
Nat’ e dite e shoh, edhe zemren ma ngroh,
Shoq’ e dashura ime, e mjera jetime,
Permi varrin ku deti bucet,
I rri prane mi varrin ne det. /KultPlus.com

Andërr brenda n’andrrim

Poezi nga Edgar Allan Poe

Merre këtë të puthur në ballë!
Dhe prej teje tash duke u ndarë,
Më lejo të të them kaq fjalë—
Ti nuk ke faj, që shpesh kujton
Se ditë e jetës n’andërr m’kalon;
Edhe nëse shpresa ka fluturu tej
Në ditën, o në natën andej,
Në një mirazh, o në askund,
A është kështu më pak e fund?
Krejt çka shohim ose vjen si vegim
Është veç andërr brenda n’andrrim.

Midis gjëmimit të prajshëm ndal
Në bregun e të rënkueshmes valë,
Dhe në brendi të duarve mbaj
Kokërrzat e rërës vesh në ar—
Ashtu pak! Shkojnë duke u zvarritë
Gishtave të mi ua prekin thellësitë,
Tek shkrihem në vaj—në vaj tek zbrit!
O Zot! A nuk mundem t’i afroj
Ato më fortë në duar t’i shtrëngoj?
O Zot! A nuk mundem veç një me shpëtu
Që mos ta marrë vala që është duke u afru?
Krejt çka shohim ose vjen si vegim
A është veç andërr brenda n’andrrim?

Përktheu: Leonora Hajra / KultPlus.com

Elenë

Poezi nga Edgar Allan Poe
Përktheu: Jozef Radi

Elenë

Bukuria jote Elenë asht për mue
Si njato drrasat e Nikeas së dikurshme
që tspërkunduna lehtë prej nji deti erëmirë
e shtyjnë lundërtarin e lodhun e temërzitun
drejt bregjeve t’vendlindjes.
Ndër dete të dëshprueme rreshkun n’gabime,
flokët e tu të zymbyltë, ftyra jot’e pastër,
hiret e tua prej Najade mikanë kthye
mbas te lavdia e dikurshme e Greqisë
dhe madhëshba e Romës.
Dhe ja! N’nji nikie ti shndrit aq bukur
e krejt si nji statujë m’je shfaqë
me Ilampën e Agatas ndër duer!
 Eh, ti Psyke, e zbritun prej njatyne vendesh
që quhen Tokë e Shenjtë…/ KultPlus.com

‘Nat’ e dite e shoh, edhe zemren ma ngroh, shoq’ e dashura ime, e mjera jetime’

Shkruan: Edgar Allan Poe

Annabel Li

Ka shume e shume vjet
Ne nje vent afer ne det,
Ish nje vajze qe mundni ta njini tani
Nene emerin Annabel Li;
Dhe kjo vajze me donte edhe tjeter s’kerkonte
Vec ta deshja sikunder me desh.

Isha i vogel dhe ish e vogel ne vjet
N’ ate vent afer ne det;
Po duheshim me teper se me dashuri
Une dhe im Annabel Li;
Me nje dashuri qe edhe Engjejte lart ne lavdi
Qe te dyve na kishin zili.

Andaj, tani e shume vjet,
Tek ky vent afer ne det,
Fryri veriu nga ret’ e ma ngriu
Te bukuren Annabel Li;
Edhe motrat e saj engjellesha
Ma rrembyen, ma mbyllen ne varr se e desha,
Dhe keshtu me la shendet
Nga ky vent afer ne det.

Engjejte qe s’kishin sa ne dashuri
Qe te dyve na mbanin meri.
Po perandaj, sic e dini vertet,
Tek ky vent afer ne det
Fryri veriu nje nat’ e ma ngriu
E ma vrau tim Annabel Li.

Dashuria qe kishim ish m’e forte se cdo dashuri,
S’e ka patur as plak as i ri,
As i marr’ as i urte njeri
Dhe as Engjejt e qiellit ne ere,
As demonet perposh ne sketerre;
Shpirtin tim s’mund ta shqitin nga shpirti
I se bukures Annabel Li.

Se tek hena qe ndrit, syri im enderrit
Per te bukuren Annabel Li;
Dhe cdo yll qe shkelqen syt’ e embel rrefen
Te se bukures Annabel Li;
Nat’ e dite e shoh, edhe zemren ma ngroh,
Shoq’ e dashura ime, e mjera jetime,
Permi varrin ku deti bucet,
I rri prane mi varrin ne det. /KultPlus.com

‘Po, unë kam qenë i sëmurë, shumë i sëmurë, por pse më thoni se kam luajtur mendsh, se jam çmendur’

Edgar Allan Poe

(Tale Heart-1843)

-Është e vërtetë. Po, unë kam qenë i sëmurë, shumë i sëmurë. Por, ju pse më thoni se kam luajtur mendsh, se jam çmendur?

A s’e shihni se unë jam plotësisht në rregull? A s’është e qartë që s’jam i çmendur? Sëmundja vërtet m’i ka bërë më të forta e më të fuqishme mendjen, shqisat e ndjenjat. Sidomos shqisën e dëgjimit, edhe më të fuqishme. Unë dëgjoj zëra që s’i kisha dëgjuar më parë. I dëgjoj zërat nga parajsa, zërat nga ferri.

-Dëgjo! Dëgjo, do të të tregoj si ndodhë. Ke për të parë e për të dëgjuar sa e kam mendjen në vend.

E pashpjegueshme si erdhi në fillim ideja në kokën time.

Nuk arsyetohet ajo çfarë bëra. S’e kam urryer plakun. Përveçse e kam dashur. Nuk më ka lënduar. S’i kam dashur paratë e tij. Mendoj se ishin sytë e tij. Dukeshin si sygrabitës, sytë e atyre shpezëve të trishtueshme që shikojnë e presin derisa kafsha ngordh dhe më pas e hedhin poshtë të bëhet copa për ta ngrënë.

Kur më shikoi plaku me ata sygrabitësi, një ndjesi e ftohtë m’u ngjit poshtë e lartë shpinës, derisa edhe gjaku u ftoh. Kështu që, përfundimisht vendosa t’i mbyllja ata sy: ta vras plakun!

Pra, ju mendoni se jam i çmendur? Një i luajtur mendsh nuk planifikon. Por, ju më keni ndjekur mua. Gjatë gjithë javës, shoqërohesha me plakun, isha i afërt, i dashur me të, pra, aq sa mund të isha.

-Çdo natë rreth orës dymbëdhjetë ngadalë e hapja derën e tij. Dera ishte e hapur aq sa mund të futja brenda dorën, pastaj, kokën. Në dorë mbaja një dritë të mbuluar me një cohë që s’e lejonte të shpërndahej më shumë. Qëndrova qetësisht. Pastaj, kujdesshëm, largova cohën pakëz, që të kalonte tek ata sy një vijëz e hollë dhe e vogël e dritës.

-Shtatë net e bëra këtë, shtatë net të gjata, cdo herë në mesnatë. Pasiqë sytë ishin gjithmonë të mbyllur, e kisha të vështirë të kryeja punë. Sepse nuk ndjeja ta vrisja plakun, ishte syri i tij. Syri i tij i Djallit.

– Dhe çdo mëngjes shkoja në dhomën e tij, e pyesja si kishte fjetur, me një të folur të ngrohtë e miqësore. Ai as që e merr me mend se çdo natë, në orën dymbëdhjetë, hyja brenda dhe e shihja si flinte. Në natën e tetë, që kur e hapa derën, isha më shumë se zakonisht i kujdesshëm. Akrepat e orës lëvizën më shpejtë se sa dora ime. Asnjëherë më parë nuk e kisha ndjerë kaq fort fuqinë time; për sukses tani isha i sigurt.

Plaku rrinte shtrirë, pa imagjinuar se jam në derë. Befas lëvizi në shtrat. Ju mendoni se u frikësova. Por, jo. Errësira ishte e madhe në dhomë. E dija që s’e shihte hapjen e derës. Unë vazhdova ngadalë e lehtë, të shtyeja derën. E futa kokën. E futa dorën me dritën e mbuluar. Papritmas plaku u drejtua në shtrat dhe qau, “Kush është aty”??!

Ende qëndrova i heshtur. Nuk lëviza për disa orë. As s’e dëgjova të shtrihej prapë në shtrat. Veç rrinte duke dëgjuar. Pastaj, dëgjova një zë nga plaku, një klithmë, një e qarë frikeje. E dija që rrinte ulur, mbushur me frikë në shtrat; e dija se ai e dinte që isha aty. S’më shihte. S’më dëgjonte. Më ndiente. E dinte se Vdekja ishte aty.

Dalëngadalë, pak nga pak, derisa një dritë e vogël të binte në ata sygrabitës, e largova cohën. Mënyra se si më shikonte drejt, me sy të shqyer, sa e shtonte zemërimin tim. Fytyrën e plakut s’e shihja. Vetëm atë sy, syrin e kaltër të errët dhe në trupin tim m’u ngri gjaku.

A s’ju pata thënë se të dëgjuarit u bë i fortë, në mënyrë të pazakontë? Si tingullin e një ore përtej murit, dëgjoj tinguj të shpejtë, të ulët, të lehtë.

Ishte e rrahura e zemrës së plakut. Provova të heshtë. Por, tingulli rritej më shumë. Frika e plakut duhet të ketë qenë më të vërtetë e madhe. Sa rritej tingulli, zemërimi im bëhej më i madh e më lëndues. Ishte më shumë se zemërim.

Zemërimi im u bë i frikshëm, në natën e qetë , në heshtjen e errët të dhomës së gjumit, për zemrën që rrahte zëshëm, e të cilën isha i sigurt se dikush duhej ta dëgjonte. Erdhi koha! Duke qarë, u vërsula në dhomë, “Vdis! Vdis!” Plaku lëshoj një klithmë frike, ndërsa unë u hodha mbi të dhe ia lidha shtrëngueshëm çarçafin sipër kokës. Zemra i rrahte ende; por buzëqesha sikur isha afër suksesit. Zemra i rrahu për disa minuta; por, më në fund e rrahura ndaloi. Plaku vdiq. Largova çarçafët dhe i mbështeta veshët mbi zemrën e tij. Nuk tingëlloi asgjë. Po! Vdiq! I vdekur si guri. Syri i tij s’ka për të më shqetësuar!

– Pra, ju thoni, jam i çmendur? Më keni parë sa i kujdesshëm isha kur e futa trupin aty ku asnjëri s’e gjen. Në radhë të parë i këputa kokën, pastaj krahët dhe këmbët. S’e lashë asnjë pikë gjaku të binte në dysheme, isha i kujdesshëm. Pjesët e trupit i futa në dyshemenë ku i hoqa tri dërrasa. Më pas, kujdesshëm, shumë kujdesshëm, i rivendosa dërrasat dhe asnjë sy njeriu s’i vëren se kanë lëvizur.

Kur përfundova punë, dëgjova se dikush ishte tek dera. Tash ishte katër e mëngjesit, por ende terr. Sido që të jetë, nuk frikësohesha, shkova poshtë të hapja derën. Në derë ishin tre njerëz, tre oficerë policie. Njëri prej fqinjëve kishte dëgjuar plakun duke klithur dhe kishte njoftuar policinë; këta të tre erdhën për të bërë pyetje dhe për të kontrolluar shtëpinë.

-I ftova policët brenda. Kam klithur në ëndërr, u thashë. Plaku ishte larg, u thashë, ka shkuar të vizitoj në fshat një shok. Kërkova nga ta të kontrollonin nëpër krejt shtëpinë, të kontrollonin mirë. Më në fund i shoqërova brenda dhomës së gjumit të plakut. Po bisedonim gjatë, u kërkova të uleshin, sikur luaja lojë me ta.

I bëra policët të besojnë tregimin tim nga sjellja ime e lehtë dhe e qetë. Kështu që, ata po rrin ulur dhe bisedonin në mënyrë shoqërore me mua. Por, u përgjigja njëjtë, gjithashtu, shpresoja të ikinin sa më shpejt. Në veshët e mi ishte një tingull i çuditshëm dhe më dhimbte koka. Flisja më shumë e më shpejt. Tingulli u bë më i theksuar. Ata ende rrinin e flisnin.

Papandehur e dija se, tingulli nuk ishte në veshët e mi, ishte veçse brenda kokës. Në atë moment duhet të jem zbehur. Flisja më shpejt dhe më fort. Gjithashtu, edhe ai u bë më i fortë. Një tingull që e njihja mirë, i shpejtë, i ulët, i lehtë, si tingulli i një ore përtej murit. U bë më i fuqishëm e më i fortë. Pse nuk shkojnë burrat? Më fuqishëm, më fort. U ngrita, rreth e rreth dhomës ecja shpejt. Që ta mbuloja tingullin e tmerrshëm, të bëja më shumë zhurmë, e shtyeja karrigën nëpër dysheme. Flisja edhe më fort. Burrat ende rrinin, flisnin, buzëqeshnin. A ishte mundur që nuk po dëgjonin??

Jo! Ata dëgjuan! Isha i sigurt. Ata e dinin. Ishin tash ata që po luanin me mua. Nga buzëqeshjet e tyre dhe nga ky tingull po vuaja më shumë se sa mund ta përballoja. Fort, më fort, edhe më fort! Papandehur, s’e përballova dot. Bëra me gisht nga dërrasat dhe qava, “Po! Po, unë e vrava atë. Ngritni dërrasat dhe do të shihni. Unë e vrava. Por, pse nuk ndalon zemra e tij së rrahuri?! Pse nuk ndalon!?”

Përktheu: Albulenë KrasniqiKultPlus.com

‘T’pashë në ditë të dasmës tande’

Poezi nga Edgar Allan Poe

T’pashë në ditë të dasmës tande,
nji kuqlim i ndezun t’kish përfshi të tanën,
eh sa lumtunia t’vezullonte përqark,
e krejt bota shfaqej si dashni para teje.

Dhe shkreptima digjej n’sytë e tu,
(Ndoshta edhe ajo ishte e gjitha imja),
qyshse njajo Bukuri aq e përsosun,
i shfaqej përplot dhimbje shikimit tim.

Ishte njaj kuqlim, mendoj, shfaqje vajznie –
aq lehtë binte n’sy se ishte i tillë.
Po njat zjarr krenar, ajo shkreptimë ah –
mjerisht – n’gjoks të tjetër kujt e ndezi
Pse t’pashë në ditë të dasmës tande,
befas ndjeva at kuqlimin tand të ndezun,
eh sa lumtunia t’vezullonte përqark,
dhe bota krejt si dashni shfaqej para teje./KultPlus.com

‘Vdekja e një gruaje të bukur, është pa diskutim tema më poetike në botë’

Edgar Allan Poe ishte një nga shkrimtarët më të rëndësishëm dhe më me ndikim në shekullin e 19-të.

Pjesa më e madhe e punës së tij u frymëzua nga ngjarjet që ndodhën rreth tij. Ato që e bënë botën të kthej sytë nga shkrimet e Poes nisin me kryeveprën e hershme “Për Helenën” deri te “Ulalume” e errët dhe misterioze. Nga “Korbi”, i cili e bëri atë me famë botërore pas botimit në 1845, te “Annabel Lee”, i cili është një lavdërim i botuar pas vdekjes për një vajzë “në një mbretëri pranë detit”. Pikërisht do të ishte vdekja e vajzës që ai dashuronte që e bëri atë të veçantë në shkrimet dhe thëniet e tij.

KultPlus ua sjell disa nga thëniet e tij:

Vdekja e një gruaje të bukur, është pa diskutim tema më poetike në botë.

Njeriu tani është vetëm më aktiv – jo më i lumtur – as më i mençur, sesa ishte 6000 vjet më parë.

E gjithë ajo që shohim ose duket është vetëm një ëndërr brenda një ëndrre.

E gjithë feja, miku im, thjesht është evoluar nga mashtrimi, frika, lakmia, imagjinata dhe poezia.

Me mua poezia nuk ka qenë një qëllim, por një pasion.

Shkenca ende nuk na ka mësuar nëse çmenduria është apo nuk është sublimiteti i inteligjencës. / KultPlus.com

213 vite nga lindja e shkrimtarit Edgar Allan Poe

Edgar Allen Poe ishte shkrimtar amerikan. Ai e themeloi literaturën e krimit, zhanrin shkencë fiksion dhe të horrorit. Poe ka qenë një nga poetët më të përkthyer në të gjitha vendet e botës, shkruan KultPlus.

Edgar Allan Poe lindi më 19 janar 1809 në Boston, SHBA dhe vdiq më 7 tetor 1849 në Baltimore, Maryland. Besohet se ja vunë emrin e një prej personazheve në një nga dramat e Shakespeare, në të cilën prindërit e tij po e performonin vitin kur ai lindi.Jeta e Edgar Allen Poe kishte filluar mes mjerimit dhe braktisjes, ai u adoptua nga një familje e pasur ku jetoi vetëm për pak kohë. Jeta e tij ishte e mbushur me probleme të shumta.

Megjithatë, kudo që shkonte, ai shkëlqente me talentin e tij,  imagjinata e tij ishte mjaft e pasur me të vërteta të pathëna më parë.Ai shkroi dramën e tij të parë “Politian” dhe më pas një histori të shkurtër të titulluar “I gjendur në një shishe”, me anë të së cilës fitoi vëmendjen e John P. Kennedy, një novelist mjaft i njohur nga Baltimora, me ndihmën e të cilit Poe fitoi një vend pune në një gazetë të njohur të asaj kohe.

Gjatë viteve në vazhdim, Poe vazhdoi të punonte në gazeta dhe revista të shumta, si një asistent publikimesh dhe si kritik. Në vitin 1839 ai publikoi veprën e tij “Tregime groteske dhe arabeske” të ndarë në dy vëllime, vepër kjo e cila mori vlerësime të ndryshme.Poe dhe veprat e tij ndikuan në letërsinë e Shtetetve të Bashkuara dhe në mbarë botën.

Poe dhe vepra e tij shfaqen në të gjithë kulturën popullore në letërsi, muzikë, filma dhe televizion. Fan Noli kishte përkthyer në shqip dy poemat më të njohura të tij: “Korbi” dhe “Anabel Li”. 

Me 3 tetor ai u gjet në rrugët e Baltimore në gjendje të rënd shëndetësore dhe u dërgua në Kolegjin Mjekësor të Washington, ku edhe vdiq të dielën, me 7 tetor 1849. /KultPlus.com 

“Nga lot e ofshama, në nji fron të artë tash ngat Zotit rri”

‘Lenorë’ nga Edgar Allan Poe

Ah e thyme âsht kupa e florinjtë! shpirti ka fluturu përgjithmonë!
Le t’jehojë kâmbana!–në lumin stigjian nji shpirt engjëllor po noton;
Dhe, ti i fejum i saj, si s’nxjerr lot?– vajto tash ose kurrë mâ!
Shif! atje zymtë dhe shtangët n’çivur e dashuna jote, Lenorë u thâ
Ejani! le të nis riti i varrimit-vajtimet le t’marrin erë!–
Nji himn për dekën ma mbretnore që ka ngja ndoj’herë–
Nji elegji për dekën e dyfishtë pse kaq e re u bâ e ndjerë.

“Të mjerë! e deshët për kamjen e saj dhe i patët smirë kryenaltësinë,
“Dhe kur vinte tu u tret shëndetligë, e nemtë- sa vdiç çupëlinë!
“Si t’nis, atëherë, kjo ceremoni?–si t’knohet ky psalm
“Nga ju- nga sytë nakar t’juj,–nga llapitja juj e përdalë
“Që bânën me dekë nji çupë, kaq e re pa faj?”

Kemi m’katnue; mos shfreni veç kshtu! nisni nji kangë t’shtunës s’bekume
T’kumboj dej te Zoti sa vetë deka t’duket e gabume!
E âmbla Lenorë ka “shku m’parë” me Shpresën ngjit ngat
Tu ta lanë ty marrinë për çupën e artë që ke mujt nuse me pas–
Për ta, të ndershmen dhe shpirtmirën, që shtrihet tash poshtë;
Jeta vezullon mbi floktë e saj verdhak, por jo mrena syve t’saj foshnjor–
Jeta aty hale, mbi flokët e saj– deka shtri mbi sytë e saj skaj m’skaj

“Ikni! Sonte zemra m’o zdrit. S’kam m’i ngrit asnji elegji,
“Por përcillne me nji himn apollonian shpirtin e saj prej engjëlli!
“Mos t’jehojë kâmbana-që shpirti i saj i âmbël, midis haresë t’hyjnume,
“Të arrijë t’klithë, sa t’ik nga kjo Botë e mallkume.
“Për miqtë e qiellit, nga djajtë e tokës nji hije e xhindosun krejt e gri–
“Nga Ferri ngrit midis Parajsës vesh n’madhështi–
“Nga lot e ofshama, në nji fron të artë tash ngat Zotit rri.”

Përktheu: Leonora Hajra. / KultPlus.com

‘Dhe krejt çka kam dashtë, e kam dashtë n’vetmi’

Poezia ‘I vetëm’ nga Edgar Allan Poe

Qysh fmi s’kam pas nji natyrë
me tjert’-S’ kam kqyr
Si tjert’ kanë kqyr- S’kam mujt m’i vezullu-
Pasionet e mia nji pranverë me ta tu dashunu
Nga nji burim rranjë s’ka lshu
Dhembja jem- S’kam mujt me zgju
N’zemrën tem me knu me ta nji melodi-
Dhe krejt çka kam dashtë- E kam dashtë n’vetmi
Vërtet’-n’fmininë tem-n’ag
Midis furtunash jeta- m’u shfaq
Nga nji oqean engjëjsh dhe djajsh
Me nji fshehtësi që hale m’përqas-
Nga nji çutërr o nji shatërvan-
Nga nji shkamb i kuq n’malin azgan-
Nga nji diell që m’vinte rreth mbi fron
Me të artë e nji vjeshte kur agon-
Nga shndrritja e qiellit n’terrim
Që m’kaloi para syve fluturim-
Nga bubullimë e rrebesh-
Që lind renë gollomesh
(Kur gjithë parajsa ish e kaltër)
N’sytë e mi si djall me flatër.-

Përktheu: Leonora Hajra / KultPlus.com

(AP Photo, File)

“Dhe kjo vajzë më donte edhe tjetër s’kërkonte”

Edgar Alan Poe ishte shkrimtar, poet, kritik dhe redaktor amerikan, kryesisht i njohur për tregimet e shkurtra evokuese, apo poezitë që rrëmbyen imagjinatën dhe interesin e mbarë lexuesve në të gjithë botën.

Edgar Alan Poe lindi në Boston, më 19 janar 1809 dhe vdiq në Baltimorë, më 7 tetor 1849, njihet si ati i romanit policesk, i letërsisë së trillit artistik e misterit psikologjik. Ai përfundoi duke u bërë njëri prej përfaqësuesve kryesorë të përrallës gotike. Një gjeni, i cili, si shumë të tjerë, nuk ka pasur fatin e mirë që të ketë mundësi të shijojë suksesin e kryeveprave të tij, por përfundoi duke vdekur në mjerim dhe në dëshpërim të thellë. Histori mizore që na godet dhe na shtyn të reflektojmë për faktin, se, Poe, si shumë gjeni të tjerë në historinë njerëzore, ka jetuar në varfëri, pa pasur fatin të shijojë suksesin e veprave të tij.

Tregimet imagjinare, rrëfimet e misterit dhe tmerrit i dhanë jetë historisë moderne të romanit policesk. Shkrimtari vdiq më 7 tetor 1849 në Virxhinia, në moshën 40-vjeçare

Përkundër natyrës problematike të shkrimtarit, “Anabel Li” ardhur në shqip nga Noli i ndritur – sikurse edhe “Korbi” shqipëruar po prej tij – konsiderohet jo vetëm si poezia (poemë) më e dhimbshme e dashurisë dhe vdekjes, por një ndër më të bukura poezi e shkruar.

Anabel Le (Annabel Lee) 

Ka shumë e shumë vjet
Në një vent afër në det,
Ish një vajzë që mundni ta njini tani
Nënë emërin Annabel Li;
Dhe kjo vajzë më donte edhe tjetër s’kërkonte
Vec ta deshja sikundër më desh.

Isha i vogël dhe ish e vogël në vjet
N’atë vent afër në det;
Po duheshim më tepër se me dashuri
Unë dhe imja Annabel Li;
Me një dashuri që edhe Engjëjtë lart në lavdi
Që të dyve na kishin zili.

Andaj, tani e shumë vjet,
Tek ky vent afër në det,
Fryri veriu nga ret’ e ma ngriu
Të bukurën Annabel Li;
Edhe motrat e saj engjëllesha
Ma rrëmbyen, ma mbyllën në varr se e desha,
Dhe kështu më la shendet
Nga ky vent afër në det.

Engjëjt që s’kishin sa në dashuri
Që të dyve na mbanin mëri.
Po përandaj, sic e dini vërtet,
Tek ky vent afër në det
Fryri veriu një nat’ e ma ngriu
E ma vrau tim Annabel Li.

Dashuria që kishim ish m’e forte se çdo dashuri,
S’e ka patur as plak as i ri,
As i marr’ as i urtë njeri
Dhe as Engjëjt e qiellit në erë,
As demonët përposh në skëterrë;
Shpirtin tim s’mund ta shqitin nga shpirti
I së bukurës Annabel Li.

Se tek hëna që ndrit, syri im endërrit
Për të bukurën Annabel Li;
Dhe çdo yll që shkëlqen syt’ e embël rrëfen
Të së bukurës Annabel Li;
Nat’ e ditë e shoh, edhe zemrën ma ngroh,
Shoq’ e dashura ime, e mjera jetime,
Përmi varrin ku deti buçet,
I rri pranë mi varrin në det. / KultPlus.com

Padi nga zemra

Nga Edgar Allan Poe

E pranoj! – nervoz – tmerrësisht shumë nervoz kam qenë dhe jam; po pse ngulni këmbë se jam i çmendur? Sëmundja m’i kishte mprehur shqisat – jo shkatërruar – as topitur. Sidomos, dëgjimin. Unë dëgjoja gjithçka në qiell e në tokë. Dëgjoja shumë dhe në ferr. Atëherë, si qenkam i çmendur? Mbai vesh! E shikoni në ç’mënyrë të shëndetshme e të qetë mund t’jua tregoj të gjithë historinë?
            Është e pamundur t’ju them se si më lindi kjo ide; por me t’u krijuar, s’më linte të qetë ditë e natë. Qëllim s’kishte as edhe një. Pasion, aspak. Unë e doja plakun. Kurrë s’më kishte bërë keq. Asnjëherë s’më kishte fyer. Për arin e tij s’doja t’ia dija. Më duket se ishte syri i tij. Po, kjo ishte! Njëri nga sytë e tij i ngjante atij të një hute – një sy mblu i shpëlarë, mbuluar me një cipë të hollë. Sa herë më shikonte, më ngrinte gjaku; dhe kështu, pak e nga pak – shumë ngadalë – e ndava mendjen që ta vrisja plakun, e në këtë mënyrë ta hiqja qafe syrin përgjithmonë.
            Tani, kjo është çështja. Ju më kujtoni të çmendur. Të çmendurit s’dinë kurrgjë. Por, ama, duhet të më kishit parë mua. Duhet të kishit parë me sa maturi veprova – me ç’largpamësi – me ç’tinëzi shkoja në punë! Kurrë më parë s’kisha qenë kaq i dashur me plakun, se gjatë tërë javës para se ta vrisja. Çdo natë, rreth mesnatës, unë ulja rezen dhe hapja derën e tij – oh, kaq ngadalë. Dhe pasi kisha krijuar një hapësirë të mjaftueshme për kokën, futja një fener të maskuar, i gjithi i mbyllur, në mënyrë që asnjë rreze drite të mos dilte dhe atëherë rrasja kokën brenda. Oh, ju do të kishit qeshur po ta kishit parë me ç’dinakëri e futja brenda! E lëvizja ngadalë – shumë, shumë ngadalë që të mos i prishja gjumin plakut. Më duhej një orë për të vendosur gjithë kokën në atë hapësirë, derisa të mund ta shihja tek shtrihej në krevat. Ha! – ha! – ka të çmendur kaq të matur? Dhe atëherë, kur koka ime ishte brenda një herë e mirë, unë zbuloja me kujdes fenerin – oh, me kaq kujdes – me kujdes (pasi mentesha krikëllonte) – e zbuloja aq sa vetëm një rreze e hollë binte mbi syrin e hutës. Dhe këtë e bëra për shtatë netë të gjata me rradhë – çdo natë, tamam në mesnatë – por e gjeja syrin gjithmonë të mbyllur; kështu që ishte e pamundur ta kryeja punën; pasi nuk ishte plaku që më mundonte, por Syri i Lig. Dhe çdo mëngjes, në të zbardhur, i shkoja paturpësisht në dhomë, i flisja plot kurajë, duke i thirruar përzemërsisht në emër dhe duke e pyetur si e kishte kaluar natën. Pra, e kuptoni që atij i duhej të ishte, me të vërtetë, një plak i thellë për të dyshuar që çdo natë, fiks në orën 12, i bëja një vizitë të shkurtër, ndërkohë që ai flinte.
            Nga nata e tetë isha më tepër i kujdesshëm se zakonisht në hapjen e derës. Akrepi i minutave lëviz më shpejt se ç’lëvizi dora ime. Kurrë më parë se atë natë s’e kisha ndjerë shtrirjen e fuqive të mia – të mendjemprehtësisë sime. Me zor i përmbaja ndjenjat e ngadhënjimit. Të mendosh që ja tek isha, duke hapur derën, pak e nga pak, dhe atij as që i shkonin në mendje mendimet apo veprimet e mia të fshehta. Shkrihesha gazit kur e mendoja; dhe, ndoshta, ai më dëgjoi; pasi, papritur, u rrotullua në krevat, si i trembur. Tani, ju mund të mendoni se u tërhoqa – por jo. Dhoma e tij ishte e errët, pus (pasi kanatet ishin të mbyllura nga frika e hajdutëve) dhe kështu e dija që ai nuk mund të shihte hapjen e derës, ndërkohë që unë vazhdoja ta shtyja edhe më, edhe më.
            Kisha futur kokën dhe isha gati të ndizja fenerin kur gishti i madh më rrëshqiti tek mbërthecka prej kallaji dhe plaku brofi në këmbë duke britur: “Kush është?”
            Nuk lëviza e s’bëra zë. Për një orë të tërë qëndrova si i ngrirë, dhe, ndërkaq, s’e dëgjova të shtrihej. Ende po rrinte në krevat ndenjur duke mbajtur vesh – pikërisht siç kisha bërë unë, natë pas nate, duke dëgjuar kërkëritjen e krimbave të drurit.
            Pas pak dëgjova një rënkim të lehtë dhe e kuptova se ishe rënkim nga tmerri i vdekjes. Nuk ishte rënkim dhimbjeje apo brenge – oh, jo! – ishte zëri i mbytur që vjen nga fundi i shpirtit të pushtuar nga frika. E njihja mirë atë zë. Shpeshherë, natën, tamam në mesnatë, kur e tërë bota flinte, më gufohej nga vetë kraharori im, duke thelluar, me jehonën e tij të frikshme, tmerret që më mundonin. Po them që e njihja mirë. E dija ç’ndiente plaku dhe më vinte keq për të, megjithëse gëzohesha përbrenda. E dija që ai po rrinte zgjuar që nga zhurma e parë, kur kishte lëvizur në krevat. Që atëherë, frika po i shtohej gjithnjë e më tepër. Ishte përpjekur t’a pandehte të rastësishme, por s’mundte. I kishte thënë vetes: “S’është gjë tjetër, veçse era në oxhak – është vetëm një mi që kalon dyshemenë”, ose: “Është thjesht cingërima e një bulkthi”. Po, ishte përpjekur ta qetësonte veten me këto hamendje; por gjithçka i kishte shkuar kot. Gjithçka kot; pasi vdekja, në afrim e sipër, kishte mbërritur vjedhurazi me hijen e saj para tij dhe e kishte mbuluar viktimën. Ishte ndikimi i zymtë i hijes së pavënëre që e bënte të ndiente – edhe pse ai as shihte, as dëgjonte – të ndiente praninë e kokës sime në dhomë.
            Pasi kisha pritur për një kohë të gjatë, me shumë durim, pa e dëgjuar të shtrihej, vendosa të hapja një të çarë të vogël – shumë, shumë të vogël në fener. Kështu e hapa – ju s’mund ta imagjinoni sa vjedhurazi, vjedhurazi – derisa, më në fund, një rreze e dobët dhe e hollë si filli i merimangës, u lëshua nga e çara dhe ra mbi syrin e hutës.
            Ishte hapur – hapur e i çakërryer – dhe unë vetë u tërbova kur e pashë. E pashë fort qartë – një blu pa jetë, mbuluar me një tis të neveritshëm që më shtinte frikën deri në palcë; por nuk mund të shihja asgjë nga fytyra apo trupi i plakut: pasi e kisha drejtuar rrezen, gjoja vetvetiu, pikërisht në vendin e mallkuar.
            Dhe tani, a s’ju kam thënë se ajo që ju e merrni për çmenduri, s’është gjë tjetër veçse mprehtësi e jashtëzakonshme e shqisave? – tani, po ju them, më erdhi në vesh një zhurmë e dobët, e mbytur, e shpejtë, si ajo që bën ora kur mbështillet me pambuk. Edhe atë zhurmë e njihja mirë. Ishin rrahjet e zemrës së plakut. Ato ma shtuan tërbimin ashtu si rënia e daulles i jep kurajë ushtarit.
            Por, përsëri e përmbajta dhe nuk lëviza nga vendi. Zor se merrja frymë. E mbaja fenerin pa lëvizur. Doja të dija sa gjatë mund ta mbaja dritën tek syri. Ndërkohë, rrahjet djallëzore të zemrës u shtuan. Çdo çast ato bëheshin gjithnjë e më të shpejta, gjithnjë e më të forta. Tmerri i plakut duhet të ketë qenë ekstrem. Bëheshin më të forta po ju them, çdo çast më të forta – më dëgjuat mirë? Ju kam thënë që jam nervoz: i tillë jam. Dhe tani, në orën e fundit të natës, mes heshtjes së frikshme të asaj shtëpie të vjetër, një zhurmë e çuditshme si kjo më zgjonte një tmerr të pakontrollueshëm. Përsëri, edhe për disa minuta, u përmbajta dhe nuk lëviza vendit. Por, rrahjet u bënë më të forta, më të forta! Thashë se zemra do më shpërthente. Dhe tani më zuri një ankth tjetër – zhurma mund të dëgjohej nga ndonjë fqinj! Ora e plakut kishte ardhur! Me një të britur të fortë, flaka tutje fenerin dhe u sula brenda. Ai klithi një herë – vetëm një herë. Në çast e zvarrita përdhé dhe vura mbi të krevatin e rëndë. Atëherë u gajasa duke parë që puna u bë. Por, edhe për ca minuta të tjera, zemra vazhdoi të rrihte me një zhurmë të rrëmbyer. Megjithatë, kjo s’më bezdiste; nuk mund të dëgjohej përtej murit. Më në fund, pushoi. Plaku vdiq. Largova krevatin dhe kontrollova trupin. Po, ai ishte akull. I vura dorën mbi zemër dhe e mbajta për disa minuta. S’kishte pulsim. Ishte i vdekur, kallkan. Syri i tij nuk do të më mundonte më.
            Nëse ende më merrni për të çmendur, do të ndryshoni mendim kur t’ju përshkruaj me ç’maturi veprova mbi fshehjen e trupit. Nata po mbaronte dhe unë punoja me ngut, por në heshtje. Së pari, copëtova kufomën. I preva kokën, krahët dhe këmbët.
            Shkula tri dërrasa nga dyshemeja e dhomës dhe lëshova gjithçka mes trarëve. Më pas i rivendosa me kaq mjeshtëri e zgjuarsi, sa asnjë sy njerëzor – as i tiji – s’mund të dallonte gjë. S’kishte asgjë për t’u pastruar – asnjë lloj njolle – asnjë pikë gjaku. U tregova i kujdesshëm për këtë. Gropa kishte gjithçka – ha! ha!
            Pasi u kisha dhënë fund këtyre punëve, ishte ore katër – po aq e errët sa dhe mesnata. Ndërsa zilja njoftonte orën, një trokitje u dëgjua nga dera e jashtme. Shkova ta hapja me zemër të lehtë – nga se duhet të kisha frikë, tashmë? Brenda hynë tre burra, që u paraqitën, plot dashamirësi, si oficerë policie. Një klithmë ishte dëgjuar nga një fqinj gjatë natës; ishte dyshuar për një pabesi; informacioni i ishte paraqitur zyrës së policisë dhe ata, policët, ishin të detyruar të bënin një kontroll në vendngjarje.
            Unë buzëqesha – nga se të kisha frikë? Iu urova zotërinjve mirëseardhjen. Klithma, u thashë, ishte e imja gjatë një ëndërre. Plaku, shtova, ishte jashët vendit. I çova vizitorët e mi rreth e përqark shtëpisë. I porosita të kontrollonin, të kontrollonin mirë. U drejtova, më në fund, tek dhoma e tij. U tregova thesaret, të sigurta, të patrazuara. Nën entuziazmin e vetëbesimit, solla karrige në dhomë dhe i ftova të qëndronin e të shlodheshin, ndërsa unë, për veten time, me paturpësinë e shfrenuar të triumfit të plotë, e vendosa karrigen time mu në vendin poshtë të cilit prehej kufoma e viktimës.
            Policët mbetën të kënaqur. Sjellja ime i kishte bindur. Unë isha, veçanërish, rehat. Ata u ulën dhe, për sa kohë unë iu përgjigjesha me buzën në gaz, ata flisnin për gjëra të zakonshme. Por, pa kaluar shumë kohë, e ndjeva veten të zbehej dhe doja që ata të largoheshin. Koka po më dhimbte e më bëhej sikur veshët më kumbonin; por, ata ende rrinin ulur e vazhdonin të bisedonin. Kumbimi u bë më i qartë – nuk pushonte e bëhej më i qartë: fola më lirisht, në mënyrë që të hiqja qafe atë ndjenjë: por, ajo nuk pushonte e bëhej më e qartë – derisa, më në fund, kuptova që zhurma nuk ishe në veshët e mi.
Padyshim që u zbeha tej mase – por flisja më rrjedhshëm dhe me zë të lartë. Përsëri zhurma shtohej – e çfarë mund të bëja? Ishte një zhurmë e dobët, e mbytur, e shpejtë – si ajo që bën ora kur mbështillet në pambuk. Po më merrej fryma dhe përsëri policët nuk e dëgjonin. Flisja më shpejt – më me vrull – por, zhurma shtohej vazhdimisht. U ngrita dhe diskutova për çikërrima, me ton të lartë e me gjeste të ashpra, por zhurma shtohej vazhdimisht. Përse nuk iknin? I rashë dyshemesë kryq e tërthor me hapa të rëndë, gjoja i tërbuar nga vërejtjet e burrave – por, zhurma shtohej vazhdimisht. O zot! Çfarë mund të bëja? Shkumëzoja – kllapuritja – mallkoja! Vërtita karrigen mbi të cilën isha ulur dhe e kërcita mbi dërrasa, por zhurma ngrihej mbi gjithçka e shtohej vazhdimisht. Ajo bëhej më e fortë – më e fortë – më e fortë! Dhe, përsëri burrat bisedonin me endje e buzëqeshnin. A ishte e mundur që të mos e dëgjonin? Zot i plotfuqishëm! Jo, jo! Ata dëgjonin! – ata dyshonin! – ata e dinin! – ata po talleshin me tmerrin tim! Këtë mendova dhe këtë mendoj. Por, çdo gjë ishte më e mirë se kjo agoni! Çdo gjë ishte më e durueshme se kjo lojë! S’mund t’i duroja më gjatë ato buzëqeshje hipokrite! Ndjeva që o duhej të bërtisja, o të vdisja! – dhe tani – përsëri! – dëgjoni! më fort! më fort! më fort! më fort!
“Maskarenj, – klitha, – mos u shtirni më kot! E pranoj fajin! Shkulni dërrasat! – këtu, këtu! – janë rrahjet e zemrës së urryer!”

Përktheu nga origjinali: Edlira Keta /KultPlus.com

‘T’pashë në ditë të dasmës tande’

Poezi nga Edgar Allan Poe

T’pashë në ditë të dasmës tande,
nji kuqlim i ndezun t’kish përfshi të tanën,
eh sa lumtunia t’vezullonte përqark,
e krejt bota shfaqej si dashni para teje.

Dhe shkreptima digjej n’sytë e tu,
(Ndoshta edhe ajo ishte e gjitha imja),
qyshse njajo Bukuri aq e përsosun,
i shfaqej përplot dhimbje shikimit tim.

Ishte njaj kuqlim, mendoj, shfaqje vajznie –
aq lehtë binte n’sy se ishte i tillë.
Po njat zjarr krenar, ajo shkreptimë ah –
mjerisht – n’gjoks të tjetër kujt e ndezi

Pse t’pashë në ditë të dasmës tande,
befas ndjeva at kuqlimin tand të ndezun,
eh sa lumtunia t’vezullonte përqark,
dhe bota krejt si dashni shfaqej para teje./KultPlus.com