“Debati për Kulturën dhe Letërsinë në kohë pandemie”, Demiri-Frangu: Lufta në letërsi është luftë e vazhdueshme, është e lashtë dhe e pafund

Era Berisha

“Debati për Kulturën dhe Letërsinë në kohë pandemie”, projekti më i ri që vjen e krijuar nga PEN  Qendra e Kosovës, sonte shënoi mbrëmjen e tetë me radhë në kuadër të mbrëmjeve kulturore që po zënë vend çdo të marte dhe të enjte në KultPlus Caffe Gallery, me ç’rast u zhvillua edhe një tjetër diskutim mjaft interesant që fundin e gjeti me një bashkëbisedim mes të pranishmëve dhe panelistëve, shkruan KultPlus.

Si në secilën herë, edhe sot ora shënoi 17:00, për të vënë në pah temën e veçantë me titull “Letërsia e gruas”. Kjo temë mblodhi rreth vetes jo vetëm shkrimtarë, artdashës, e letrarë të rinj por edhe një numër të konsiderueshëm të grave, për të dëgjuar kështu mendimet e analizat e ndryshme të dy panelisteve që sollën para publikut aspekte tejet interesante.

Për të folur gjerë e gjatë për temën “Letërsia e gruas”, në panel të ftuara ishin: poetja Naime Beqiraj dhe poetja Dije Demiri-Frangu, të cilat nën moderimin e shkrimtares Nerimane Kamberi, si dhe një bashkëbisedimi paraprak, ato prezantuan e shpalosën informacione qysh nga vitet e ’60 e deri më sot, duke u ndalur në pika kyçe që shënojnë dhe formojnë letërsinë e gruas në shoqërinë kosovare dhe jo vetëm.

“Letërsia e gruas”, temë kjo që zgjoi interesin e madh tek publiku, është një temë që prek jo vetëm problematika por edhe fakte të veçanta që letërsia e gruas sjell. Poezia, publikimi, dalja nga anonimiteti u konsideruan më të rëndësishme nga ana e emrave krijues femëror sesa ndërtimi dhe thellimi poetik, prandaj kemi aq pak gra krijuese në letërsinë shqipe të Kosovës deri te fundi i viteve ’70 dhe fillimi i viteve ’80. Duke pasur parasysh diferencat mes dy gjinive, sonte u trajtua edhe diferenca mes tyre në aspektin letrar e që u prit mjaft mirë nga publiku entuziast.

Ndërkaq, kujtojmë se të gjitha punimet e pjesëmarrësve në panel do të botohen në një libër kur të përfundojë i gjithë projekti. Në këtë projekt të përfshirë janë gjithsej 22 intelektualë që do të flasin nga kontekste të ndryshme për tema të caktuara përgjatë muajit janar dhe shkurt.

Mbrëmjen e hapi moderatorja Nerimane Kamberi, e cila fillimisht nisi këtë mbrëmje duke përshëndetur të pranishmit për prezencën e tyre.

“Ju dëshiroj mirëseardhjen në aktivitetin e radhës të PEN Qendrës. Sonte kemi temën me titull ‘Letërsia e gruas, e cila është një temë mjaft tërheqëse dhe për këtë temë do të flasin edhe dy poete si: Naime Beqiraj dhe Dije Demiri-Frangu”, thotë Kamberi.

Në këtë mbrëmje për të shpalosur më shumë për sa i përket temës, fillimisht foli poetja Dije Demiri-Frangu.

“Akti i botimit të parë të një vepre nga një poete, ishte inaugurimi i saj në letërsi, ishte hapja e një porte, e cila nuk do të mbyllej më, pavarësisht shtrëngatave që herë-herë e rrapëllonin portën deri në mbyllje. Më vonë gratë i mësuan gratë, sado që ato nuk arritën të krijojnë rrjet të tyre si bën burrat poet dhe deri vonë nuk arritën të krijojnë paraardhëset e veta. Vulf (Një dhomë për vete, 1929) i mësoi të kenë një dhomë dhe çelësin e saj për vete, ato i mësuan njëra tjetrës të shkruajnë për të gjitha nuancat e shpirtit femëror. Më së shumti shkruan për dashurinë. Natyrisht, vepra e tyre nuk u lexuan vetëm si emocion femëror, ato u imponuan edhe si art i bukur, gruaja u bë edhe identitet kulturor, nuk duroi së qenëri shërbyese shtëpie”, thotë Frangu.

Sipas saj, te jesh krijuese këtu tek ne, në ambientin tonë në një masë të mirë ende patriarkal, dhe të jesh poete diku tjetër, në botën përparimtare, del pra të mos jetë ndonjë dallim shumë madh, sado që letërsia e grave tona është e re. Realisht, leximi i poezisë së porteve tek ne konsiderohet si një lexim tjetër, është lexim i përcjellë me paragjykime, me mosbesim, shpesh tendencioz dhe injorues. Ajo thotë se letërsia e poeteve, tek ne në Kosovë ende s’merret seriozisht, nuk ka studime të veçanta për ndonjërën krijuese, tema doktorate apo monografi.

“Lufta në letërsi është luftë e vazhdueshme, është e lashtë dhe e pafund. Jo vetëm si tematikë e përmbajtje, por më shumë si rivalitet mes krijuesish për primat. Ka shembuj të pafund të mohimit të krijuesve e posaçërisht të krijueseve. Autoriteti burrëror është shumëfish më i theksuar në vendet me histori të shkurtë të paraqitjes së krijueseve (tek ne tek më 1939 është botuar vepra e Musine Kokalarit, “Siç më thotë nënua plake”), derisa krijuesi burrë ka modele, ajo-krijuesja s’ka modele të shumta të gruas ndaj krijohet kompleksi autorësisë, kompleks që e pengon në ecjen e saj poetike”, thotë ajo.

Për Frangun, nga njëra anë, pra, paraardhësit e gruas-poete, simbolizojnë autoritetin, nga ana tjetër, pavarësisht autoritetit të tyre, ata nuk arrijnë të përcaktojnë mënyrat se si ajo e përjeton identitetin e vetë si shkrimtare. Përkundër gjithë kësaj, konsiderohet se poezia e gruas veçohet para së gjithash me një psikologji të thellë e të larmishme ndjenjash dhe me një mendim të prerë, gjë që e dallon nga “paraardhësit”. Për më tepër konsiderohet se gruaja bën një proces të reduktuar të shkrimit, sakaton frymëzimin e saj ngase autoriteti mashkullor, qe doemos ka implikime në jetën e saj krijuese.

“Frika nga izolimi që mund t’i bëjnë poetes lexuesit e poetët- autoriteti patriarkal i artit, droja dhe ankthi për etikim të punës së saj si një paturpësi, kanë reduktuar në masë horizontin e saj krijues dhe kanë bërë që ajo të ndjehet “inferiore” ndaj vetshpalljes-poete. Kjo dukuri që ishte e theksuar më shumë para shekullit XX, ende vazhdon të shprehet si mosbesim ndaj saj. Frika e autorësisë e shek. XIX u mund dhe fuqia femërore duke ndërtuar identitetin e vet, nis me guxim ta shpreh atë që ndjen e mendon, sepse çka do që shkruhej merrej si pjesë e jetës dhe historisë se saj autoriale, si një sekret që duhej ç’koduar, mendohej si jeta private e saj dhe paragjykohej. E dihet se asnjë grua e asnjë poete nuk ka dëshirë të vlerësohet shkaku i gjinisë, sikur që s’kanë dëshirë të thuhet: shkrimtar burrë, shkrimtar zezak, shkrimtar homoseksual etj. Se poetet ishin të parat, dëshmon letërsia popullore. Ninullat dhe përrallat ju rrëfeheshin fëmijëve para gjumit nga nënat, derisa lirinë e fjalës publike ende nuk e kishin ato”, përfundon Frangu.

Ndërsa, poetja Naime Beqiraj foli rreth autoreve të para që u morën me letërsi qysh nga vitet e ’60, e deri tek e sotmja ku vashat e poezisë tashmë janë në tempullin e artit duke eksploruar.

“Nga ato emra të stivuara në antologjinë e Ramiz Kelmendit ”Femrat shkruajnë”, libër i botuar para 53 vjetësh, janë vetëm dy poete kosovare që vazhdojnë të merren edhe sot me letërsi: Flora Brovina dhe Edi Shukriu, ndërkaq dy autoret e tjera Sheherzade Skreli dhe autorja e parë që ka botuar libër në Kosovë, nuk shkruajnë më”, thotë Beqiraj.

Sipas saj, nëse në vitet ’60 të shekullit të kaluar kishte më pak emra femrash që shkruanin letërsi e më shumë emra burrash që nuk mund të botonin në emrat e tyre për arsye të ndryshme e më shumë për shkak të autocensurës, në vitet ’70 nga shoqëria politike e kohës inkurajohej emancipimi i femrës dhe ishin 3 – 4 emra krijuesesh që botuan edhe libra; në vitet ’80 kishte numër më të madh femrash krijuese.

Poetja Beqiraj pastaj u përqendrua më shumë në shekullin XXI që identifikohet si periudhë e pasluftës në Kosovë, kur shoqata e asociacione të grave e dominonte pamjen e Kosovës, ku duket se më shumë lobonin për artin feminist, pavarësisht nga realizimi, se sa për vlerat e njëmendta të letërsisë së shkruar nga gratë. Asociacione të tilla, të panumërta ekzistojnë dhe mirë që ekzistojnë, por Beqiraj mendon se pak ndeshim vargje nga gratë, përkthime të letërsisë së grave të Kosovës në gjuhë të tjera, e aq më pak përkrahje të prezentit të letërsisë kosovare të shkruar nga gratë dhe prezantime në vende të tjera, përveç në festivalin “ArtPolis”.

Për të, vitet ’90, ishte koha kur jeta kulturore po venitej, krijimtaria artistike pamore, letrare, muzikore e formate të tjera po zhvilloheshin më shumë në ambiente të improvizuara kafenesh, kohë kur krijueset mezi mbijetonin pa punë dhe të mbanin familjet e tyre, periudhë kur mungonin revistat letrare e shtëpitë botuese mezi mbijetonin, letërsia e mirë kishte rënë edhe të gjinia e fortë, ashtu si edhe duke që intensiteti i botimeve të mira, por megjithatë botohej. Ajo tutje tregon se ritmi i mungesës së cilësisë, në shumësinë e botimeve jo vetëm nga gratë, mund të thuhet që vazhdoi edhe 10 vjet, ndonëse kishte edhe edhe botime edhe emra të rinj krijues që shquheshin.

“Me një ritëm me dinamik, gruaja që shkruante bukur që lexonte shumë e edhe në gjuhë të huaja, donte diçka tjetër nga krijimtaria e saj në shekullin e mileniumin e ri. Poezia po merrte format e emra poeteshash kishin formësuar stil. Ajo, pra as e kërkonte lumturinë, as e hidhte vuajtjen në botën e saj. Reagimi i saj karshi realitetit, jetës, gjinisë, dashurisë, shpërthimit e modës, nuk kërkonte as tolerancë, as reagim, as mëshirim. Gjeneratori individualist i botës femërore sjell në këtë periudhë përparësi botës së vet tashmë të ekuilibruar. Poezia është art i rrallë që të ndez fijet e fluturimit pa pasur nevojë t’i trembësh aeroplanit për të rrugëtuar në vendet që i ke ëndërruar. E kur kjo shkruhet nga një dorë, shpirt e mendje elegante siç është ajo e gruas, frymon në poezi reliev ndjeshmërie që përthyhet pa i shmangur as thepisjet e forta e as të lartat. E gjatë një periudhe të gjatë, kanë mbetur libra të krijueseve të palexuara, të patrajtuara, nuk është shkruar për to, shpesh edhe kur nuk kanë qenë pjesë të klaneve, klane këto larg të qenët qarqe kulturore të Prishtinës siç ishte ta zëmë në vitet ’70, asokohe kur poezia shqipe dhe mendësia kulturore mëtohej të krijohej konform qendrave kulturore të ish shtetit apo edhe më larg, të qendrave evropiane të krijimit”, thotë tutje ajo.

Krejt në fund, Beqiraj shtron pyetjen se kur emrat e grave krijuese mungojnë në kurrikula shkollore, çfarë mund të thuhet pastaj në programet fakultative.

Pas përfundimit të fjalimeve nga të dyja palët, bisedua u zgjerua edhe më shumë atëherë kur publiku u ftua për t’iu bashkangjitur diskutimit tutje me mendime e informata të ndryshme që u shprehën e u diskutuan nën atmosferën plotësisht të qetë e të ngrohtë që u krijua mes njerëzve të pranishëm.

Ndërkaq, projekti “Debati për Kulturën dhe Letërsinë në kohë pandemie” do të mbahet deri në fund të muajit shkurt, ku çdo të martë dhe të enjte në KultPlus Caffe Gallery, duke filluar nga ora 17:00, do të debatohet rreth temave si: Roli i letërsisë në periudha krizash dhe Letërsia e përkthyer.

Kujtojmë se deri më tani janë trajtuar temat si: “Liria dhe e drejta e autorit dhe Botimi”, “Vlerësimi i letërsisë sot dhe Libri”, “Leximi dhe Biblioteka”, “Krijimtaria letrare në periudhën e pandemisë”, “Komunikimi ndërkulturor”, “Gjuha e shkrimit letrar sot”, “Letërsia dhe teknologjia” dhe “Letërsia e gruas”.

Projektin “Debati për Kulturën dhe Letërsinë në kohë pandemie” e ka përkrahur Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit së Republikës së Kosovës.  / KultPlus.com

Demiri-Frangu: Mafia letrare në Shqipëri e Kosovë po ia kalon mafisë politike

Për çmimin letrar “Kadare, i cili jepet nga Universiteti Europian i Tiranës, i mbështetur nga Institucioni Europian PASHKO , dhe vlerën e të hollave që nuk i janë ndarë shkrimtarit të brezit të viteve ‘70, Musa Ramadanit, në vitin 2017 me romanin e tij në dorëshkrim “Profeti nga Praga” ishte fitues i këtij çmimi. Ka dy vjet që autorit në fjalë nuk i janë paguar paratë e këtij çmimi, por vetëm 50% e tyre. Merret vesh se, edhe kjo pagesë e përgjysmuar i është bërë me rata, pas shumë përpjekjeve dhe ankesave nga të afërm të autorit.

Shqetësimin e saj lidhur me këtë e ka shprehur edhe profesoresha e letërsisë shqipe në Universitetin e Prishtinës, Qibrije Demiri –Frangu: “Mafia letrare, në Shqipëri e Kosovë, po ia kalon mafies politike. Po të shpërbleje si vlerë-publikisht, dhe shpërblimin po e mbaj për vete, kjo është ironia e dyftyrësia e (pseudo)-intelektualit aktual. Musa Ramadani, mbetet autor i madh si dhe turpi i këtij asociacioni. S’ka mbetur as të merret frymë në këtë llum grupesh -profitere! Shëndet i nderuari Musa, veprat tuaja do jenë larg cdo kundërmimi!”, përfundon ajo. /KultPlus.com

Naime Beqiraj dhe Qibrije Demiri Frangu në antologjinë kroate “U mrezi stih”

Është publikuar antologjia “U mrezi stih”, antologji kjo në gjuhën kroate ku janë përfshirë poete nga rajoni, shkruan KultPlus.

Kjo antologji është punuar nga autoret: Dragana Tripkovic, Lena Ruth Stefanovic, Bosiljka Pusic i Jovanka Uljarevic.

Në këtë antologji janë përfshirë edhe dy poete nga Kosova: Naime Beqiraj dhe Qibrije Demiri Frangu, të cilat në këtë libër janë përfshirë me poete nga Bosnja e Hercegovina, Serbia, Kroacia , Sllovenia dhe Maqedonia./KultPlus.com