Nga: Halil Haxhosaj
Figura e Kosovës zë vend të veçantë pothuaj në të gjitha zhanret e krijimtarisë sonë, duke filluar nga ajo letrare, teatrore, filmike, muzikore, në arte pamore, si në pikturë e skulpturë, etj. Nga motivi dhe tema e Kosovës janë krijuar dhe janë skalitur jo vetëm vepra e kryevepra, por janë shkruar edhe poezi, tregime, romane, drama dhe vepra muzikore, madje edhe opera. Secila prej llojeve të krijimtarisë me temë për Kosovën kanë shënuar diçka të veçantë dhe të arrirë artistike e letrare. Madje, me këtë temë janë marrë krijuesit më të spikatur dhe më të njohur të krijimtarisë sonë kombëtare kudo ku jetojnë dhe krijojnë shqiptarët.
Edhe në poezi tema për Kosovën zë njërin ndër vendet më të merituara. Pothuaj se nuk ka poetë shqiptarë që nuk ka shkruar ndonjë varg për Kosovën. Andaj, mund të konstatohet se sot nuk ekziston poetë shqiptarë, sidomos në Kosovë, që nuk i ka kushtuar, bile, disa vargje Kosovës, apo që nuk e ka trajtuar këtë temë në poetikën e vet. Poetët që kanë shkruar për Kosovën janë: Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Fatos Arapi, por edhe Zef Serembe, Hil Mosi, Asdreni, Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Vorea Ujko, Enver Gjerqeku, Din Mehmeti, Martin Camaj, Esad Mekuli, Ali Podrimja, e deri edhe te poeti më i ri i brezit të poezisë bashkëkohore shqiptare. Poezitë me këtë temë janë mbledhur edhe në vëllime të veçantë apo, pse jo, janë përpiluar edhe antologji me tematikë për Kosovën.
Kosova në vargjet poetike të Dritëro Agollit
Edhe Dritëro Agolli, njëri ndër poetët më të njohur të poezisë sonë bashkëkohore, shkroi vargje për Kosovën. Ato janë madje një ndër kulmet e poezisë së tij në përgjithësi. Interesimi për poezi me tematikën dhe motivin e Kosovës, Agollin poet, shqiptar dhe njeri e preokupoi që në fillim. Por, kjo tematikë sa vjen e shtresohet në krijimtarinë e tij në përgjithësi dhe në atë poetike në veçanti, kur shtohet më shumë dhimbja, malli, gjaku, tmerri, robëria, kur ndërrohen stinët dhe ngatërrohen faqet e historisë sonë. Apo kur atdheu i poetit dhe i të gjithë shqiptarëve bëhet:
“O gur i çarë më dysh me sëpatë
Ku shalët i hap mbi dy anët
shqiponjëza plakë”
sepse nëpër të çarën e tij rrjedh lumi, i cili shndërrohet në simbol funksional figurativ poetik të bashkimit të atdheut të ndarë, e pse jo edhe të copëtuar. Krenaria e këtij atdheu të poetit kurrë nuk është zbehur në krijimtarinë tonë, por ajo ka qëndruar dhe gjithmonë është skalitur me mjete dhe elemente të reja e bashkëkohore. Edhe pse ndonjëherë në këto vargje duket se rrjedh nga pak lëng me shije romantike, kur ato lexohen më tutje, kjo bindje zhduket dhe zbehet.
Zbehja ndodh sepse Kosova gjithmonë është plagë e pashëruar që kullon gjak, i cili mbase edhe rastësisht duhet derdhur për lirinë e pa fituar dhe të mbetur peng ngaherë deri në fund të shekullit XX. Mbase, mu këtë motiv e trajton me përkushtim, me ndjenjë dhe me frymëzim të madh poeti Dritëro Agolli në poetikën e vet. Në fund të viteve të nëntëdhjeta të shekullit të XX, ai do të shkruaj disa poezi për Kosovën si “Unë di shumë për Kosovën”, “Qeleshja”, “Mesazhi i çuditshëm”, “Nusja nga Kosova”, “Këngë për Kosovën:”, “Një gur i çarë”, “Tespihet e Idriz Seferit”, e të tjera. Duhet cekur se disa prej poezive të lartë përmendura e kanë të shënuar edhe datën e shkrimit, me çka dëshmohet e dhëna se shumica prej tyre janë shkruar gjatë viteve 1995, 1996 dhe 1997. Secila prej tyre është një hallkë e temës që pasqyron, kuptohet artistikisht, gjendjen e Kosovës, që ishte bërë motiv dominues në krijimtarinë tonë në fund të shekullit të kaluar.
Vargjet e këtyre poezive frymojnë me kohën, lëngojnë me klimën dhe motin e asaj kohe, ecin nëpër vështirësitë e saj dhe përballen me të gjitha pengesat që u dalin përpara. Vargjet e tyre shndërrohen në dhimbje, ofshama, plagë, por janë qëndresë dhe pasqyrim i trimërisë dhe i pamposhtmërisë. Vetëm kështu vargjet poetike për Kosovën të Dritëro Agollit, marrin ngjyrën e gjakut të derdhur të trimave që shkruan lirinë e saj të ëndërruar me mote, stinë e shekuj. Agolli nuk mëdyshjet për fitoren, luftën çlirimtare dhe lirinë, andaj në këto vargje duket haptas optimizmi dhe kurorëzimi i sakrificës për lirinë e plotë të Kosovës edhe pse ende bëheshin ahengje dhe kurdisje në kurriz të lirisë së saj.
“Atdhe
O gur i çarë, engjëjt e tu këtej
dhe andej nga Kosova,
Me lugën e djajve çorbën e glasave hanë.
“E shijshme kjo çorbë,
e na rroftë shqiponja”-
Këndojnë nën shalët e shqipes
engjëjt e djajtë anembanë”
thotë Dritëro Agolli në vargjet e fundit të poezisë “Një gur i çarë” të shkruar në muajin shtator të vitit 1995. Por, pena e tij nuk do të ndalet vetëm me kaq. Ajo me dorën e poetit do të shkruaj edhe më tutje, do të këndojë këngë të tjera. Do të shkruaj vargjet më të bukura për Kosovën në poezinë “Këngë për Kosovën”, ku pasqyrohet afshi, malli, akuza, mosdurimi, mllefi, e pse jo edhe sarkazma dhe satirizimi. Të gjithë këto elemente bashkëdyzohen dhe frymojnë nëpër kohën dhe hapësirën e caktuar, nëpër rrathët e historisë së vrazhdë.
Figura e atdheu të çarë
Poezia “Këngë për Kosovën” përbëhet prej tetë pjesësh që shënohen me numër prej 1 deri në 8. Secila pjesë i ka nga tri strofa (pjesa e 7-të i ka katër) me nga katër vargje dymbëdhjetë rrokeshe me rimë ABAB. Gjashtë pjesët e poezisë fillojnë me sintagmën poetikë “Këngë e vargje …”, ndërsa pjesa e tretë nis me “Kënga për Kosovën …” dhe ajo e teta me “Për Kosovën thurin…” që nuk janë asgjë tjetër veçse derivate të sintagmave të gjashtë pjesëve të tjera të poezisë. Në vargjet e kësaj poezie, tema e Kosovës ngritët artistikisht në nivel kombëtar dhe atdhetar.
Poeti Agolli këtë e shtron në formë të një dialogu imagjinar poetik duke simbolizuar atdheun e shqiptarëve të ndarë në pjesë, e sidomos Kosovën e ndarë nga Shqipëria dhe të mbetur nën sundimin serb. Andaj, ai “i mbështjellë” vargjet me petkun baladesk e legjendar ballkanik i cili shtrihet trup e tërthor në krijimtarinë e Ballkanit, duke gërshetuar elemente të popujve të tij. Kosova, në këtë rast kërkon ndërtim të themeleve të rinj, për çka duhet bërë theror “kurban”, si në baladën e murosjes. Në këto themele, poeti kërkon që të bëhet kurban ai vet, sepse atëherë shpirti i tij do të dëshmojë para serbit se në themelet e Kosovës është derdhur gjak i ri, për ta ruajtur atë, kullat dhe autencitetin e saj, duke filluar me vargjet:
“Këngë e vargje thurin për Kosovën,
Për një gur, për kullat me frëngji.
Për Kosovën unë e pres dhe kokën,
E bëj gur themeli në shtëpi”
Për të përfunduar këtë poezi të gjatë të shkruar për Kosovën, me këto vargje:
“Nga rënkimi i murit të shtëpisë
Nën një gardh ku mbillet grurë e kërp,
Do të shtanget serbi larg Serbisë:
“Qenka Dritëroi, nuk qenka Serb”!…”
Poeti pastaj do t’i bëjë gati armët e veta, pra vargjet, për të luftuar sepse është dhënë kushtrimi historik emblematik: “Me pushkë e pendë për lirinë e atdheut”. Kështu, derisa armiqtë serbë i mbrehnin kosat për të kositur jonxhë e bari të ri në tokën e Kosovës, ai gjuhën e tij e bën kosë për të:
Ndaj dhe gjuhën time e bëj kosë
Ta kosit livadhin me vërtik
Tok me kosovarët në Kosovë
Në Prizren, Drenicë e Kaçanik
Në këtë poezi, Agolli i përdorë disa fjalë dhe shprehje në gjuhën serbishte, të cilat janë tipike si shprehje shënjuese banale në përdorimin e zakonshëm të leksikut serb, si: “Zhalosna ti majka, otac moj”, “Majka” dhe “Lele majka”, që ngërthen në vetvete identitetin e shprehjes së tyre kombëtare. Nëpërmjet tyre, Dritëro Agolli, këtu, dëshiron t’u tregojë lexuesve shqiptarë, e posaçërisht lexuesve nga Kosova, mesazhin se cili është armiku i tyre dhe përse duhet luftuar që ai të shporret nga këto troje. Kuptohet që tokat e Atdheut të mos jenë të çara, por të bashkuara, unike dhe të jenë një.
Poashtu duke u shprehur me gjuhën e të bukurit, pra të poezisë, ai mëton t’u ngjallë dhe ringjallë atyre ndjenjën e atdhedashurisë dhe të sakrificës për lirinë e tij. Kjo arrihet vetëm duke flijuar çdo gjë, madje edhe jetën, sepse vetëm kështu do të mbyllet “e çara” e gurit, gjegjësisht do të shërohet plaga e çarë që ende kullon. Trupi i atdheut të poetit është i ndarë në dysh. Ai është trup invalid. Endet andej e këtej duke çaluar dhe duke mbetur qyqar.
Ai është një gjysmë e lodhur, një gjysmë zë, një gjysmë këngë, një gjysmë jehonë, e pse jo edhe gjysmë dasmë e gjysmë jetë. Këto gjysma janë dysh i vrazhdë që rrojnë nga kohërat e lashta “për një gur, një fis a një stërgjysh”. Askush nuk mund t’ia dijë hallin këtij trupi të ndarë keq në dysh, të këtij trupi që kështu si është nuk i dihet fillimi e as mbarimi. Ai është i shënuar në librin e asistencës të Evropës që një shekull dhe ashtu jeton në mjegull duke e mbajtur në xhep atë kartë. Kategoria e ngritjes së vetëdijesimit duhet të përballet këtu me armikun që autori e identifikon. Ai është shkaktari kryesor i këtij trupi të ndarë. Ai mundohet që kjo ndarje të thellohet edhe më shumë. Madje, ky invaliditet të bëhet sa më i madh dhe trupi mos të shërohet dhe mos të bashkohet kurrë.
Element përafrues në poezitë e Dritëro Agollit me temë dhe motiv nga Kosova është edhe lumi Drin. Ky lumë bëhet simbol i ndarjes e bashkimit të të gjitha trojeve shqiptare. Lumi Drin sajohet prej degëve të tij: Drini i Bardhë dhe Drini i Zi. Që të dyja degët burojnë në tokat shqiptare, por në fillim rrjedhin të ndarë, për t’u bashkuar më vonë në Shqipëri, afër Kukësit. Pastaj rrjedha e Drinit është më e qetë, është më e fuqishme, është më madhështore, është më krenare dhe e pamposhtur. Nga uji i këtij lumi dalin edhe dritat që e bëjnë atdheun të shkëlqejë dhe të lahet në dritat e diturisë, përparimit e të prosperitetit. Atëherë trupi invalid do të shërohet dhe kënga e tij do të jetë jehonë e madhe, sepse do të dëgjohet anembanë. Do të jehojë kudo dhe kurrë nuk do të shurdhohet as vet dhe askënd tjetër nuk do ta shurdhojë:
“Këngët krahë e degë t’i bashkojnë,
Mbledhur si dy Drina në një Drin.”
Ndërsa, poezia me titul “Këngë për Kosovën” përfundon me katër vargje që në vetvete identifikojnë poetin me Kosovën, me këngën, me sakrificën, me mburrjen, etj. Pra trupi i poetit më nuk është invalid, trupi i tij nuk është i çarë, por është një gur i fortë:
“Ah ta bëj dhe serbin ters të thotë:
“Majka, Dritëroi këndon e ndrit,
Majka, Dritëroi një gur i fortë,
Dritëroi s’ka mbetur invalid”! …
Temën e Kosovës, poeti Dritëro Agolli e trajton edhe si një kushtrim për bashkimin e saj me trupin e atdheut të ndarë dhe të copëtuar. Ky fakt identifikohet edhe në copën tjetër të atdheut të ndarë, në Çamërinë. Por, për të ai shkruan vargje të tjera që shtrihen në gamën e tij poetike.
Imazhi i Kosovës në konotacion historik
Imazhi i Kosovës shpesh është paraqitur vetëm si element historik në zinxhirin e atdheut tonë. Ky imazh karakterizohet i veçantë e shpesh edhe simbiozë e jetës së të gjithë popujve të Ballkanit. Andaj nuk është e rastësishme që për ndonjë ngjarje historike, por edhe për ndonjë figurë, të shkruhen vargje që paraqesin këtë element kaq dominues. Kështu ndodh edhe me poetin Dritëro Agolli.
Ai shkruan vargje për Kosovën dhe imazhin e saj e sheh të shtrirë gjerë e gjatë në histori. Njëherë ai dëshiron që nipit t’ia merr një nuse nga Kosova. Këtë imazh e pasqyron më se miri artistikisht në poezinë “Një nuse nga Kosova” të cilën e nis me vargjet që shprehin një pjesë reale të imazhit të Kosovës, por edhe të atdheut të shqiptarëve të ndarë padrejtësisht që nga 1912-ta. Paraqitja e imazhit të Kosovës në vargjet poetike të kësaj poezie kapërdihet nëpër të kaluarën historike të mbarsur me adete dhe tradita shekullore shqiptare, që edhe sot e kësaj dite janë për t’u lakmuar.
Elementi i martesës është i lashtë sa vet njerëzimi. Ky element është i ngulitur si rit edhe tek shqiptarët. Andaj, poeti Agolli kërkon një nuse për nipin diku në fshatrat më të thella të Kosovës, pas një zjarri me flakë të kuqe. Gjithmonë motet pas këtyre zjarreve kanë qenë të rënda dhe shumë të vështira për shqiptarët. Por, fatmirësisht ata qëndruan të pamposhtur edhe nëpër këto kohëra të liga. Kështu, ëndrra e poetit për ta martuar nipin me një nuse nga Kosova është e pamundur sepse fisi është ndarë dhe rron vetëm me andralla. Nuk është më koha e legjendave dhe e baladave kur vajzat tona i martonim përtej nëntë konakëve dhe i merrnim nuset përtej nëntëdhjetë e nëntë bjeshkëve e maleve.
Kjo tash nuk mund të bëhet sepse diçka ka ndodhur pas asaj kohës së kuqe, kohës së zjarrit që ka djegur gjithçka që ka gjetur në këto troje. Pastaj ka krijuar kufij nëpër tokat shqiptare sa që është vështirë të kalohen, apo pse jo, ata janë edhe të pakalueshëm. Prandaj, poeti ka mall për doket e martesave tona kur nuset merreshin me kuaj dhe rrugëtimi zgjaste shumë. Ai mallëngjehet për këtë sepse dëshiron që vello e nuses së nipit të mbushet me pluhur dhe ai t’ia shkundi pluhurin nga duvaku afër oxhakut, në vatrën e vjetër sa përralla. Dhe për të gjitha këto, poeti Dritëro Agolli shkruan:
Ku s’merr dot një nuse për nip e për djalë,
Se fisin e ndan kufiri me dy pasaporta:
Këto pasaporta s’të lënë
të marrësh nuse me kalë,
As me vetura, as me trena
dhe as me avionë ndofta…
Poezia “Nusja nga Kosova” ka datën e shkrimit, mars 1996. Është kjo koha kur në Kosovë kishte filluar dalja në skenë e djemve luftëtarë, që më nuk mund ta duronin sundimin e egër të Serbisë dhe errësirën shekullore të robërisë. Mbase, pas dy-tri vjetësh njërit kufi “do t’i thyhen dhëmbët” dhe nuset e Kosovës nuk kanë nevojë më për pasaporta, sepse ato do të parakalojnë për ta shfaqur bukurinë e tyre nëpër plazhet e Durrësit, Shëngjinit, Vlorës, Himarës, Sarandës. Por, nuk përfundon çdo gjë këtu, sepse plumbi i shkrepur në Idriz Seferin, që qëlloi tespihet e tij, kokrrat e shkapërderdhura ende janë korijeve. Ato duhet mbledhur, duhet bashkuar dhe duhet bërë një. Mbase, kjo nuk është stinë e qëlluar mu për këtë gjë, por duhet gjetur stinën dhe motin e saj të përshtatshëm. Atëherë i dalim borxhi Atdheut, Kosovës, Çamërisë dhe të gjitha copave të tjera të shkapërderdhura nga plumbi mbi tespihet e historisë sonë.
Dritëro Agolli e njeh mirë dhe di shumë për Kosovën dhe e do shumë sepse është pjesë e çarë e atdheut. Por, Dritëroi nuk e do Kosovën vetëm pse është poet. Ai atë e do si njeri e si humanist, e mbi të gjitha si shqiptar, sepse ai i di të gjitha dhe nuk ka kush çka i thotë e as çka i shpjegon për të:
Unë i di të gjitha dhe s’ka kush më thotë
Se gjoja Kosovën nga larg si poet e dashuroj,
Mes Kosovës jam brenda me kokën e ftoftë,
Ndaj Kosovën, si bukën,
nga mitet vërtet çmitizoj …
Imazhi i Kosovës në vargjet poetike të Dritëro Agollit[1], jo vetëm që del i demitizuar, por është bashkëkohor, human, i realizuar mirë poetikisht dhe i skalitur artistikisht. /KultPlus.com
