Nata Gala e Çmimeve Kombëtare “Harpa”, përveç surprizave, argëtimit dhe trokitjes së gotave për festat e fundvitit, solli vlerësime për disa emra që janë shquar vitin që po lëmë pas në fushat e tyre. Disa prej tyre u vlerësuan për kontribut jetësor dhe karriere.
Disa nga motivacionet dhe emrat, si më poshtë:
Diana Çuli
ME MOTIVACION: ”Për letërsinë e saj të veçantë, e cila ka kaluar prej vitesh kufijtë e gjuhës shqipe, duke u bërë një pjesë e denjë e letërsisë europiane. Për romanin “Dreri i trotuareve”, i cili i rezistoi kalimit të viteve, duke ngelur i dashur për çdo brez lexuesish.”
Baftjar Zeqaj
ME MOTIVACION: “Për kontributin e çmuar që ka dhënë në Fier dhe më gjerë. I vlerësuar për angazhimin serioz në përmirësimin e jetës së komunitetit, duke krijuar lidhje të forta me ta, si dhe për mbështetjen veçantë të artit dhe kulturës. Ka ruajtur me kujdes integritetin dhe vlerat njerëzore e qytetare, duke dhënë një model në politikën shqiptare.”
Shkolla Jopublike “Numani”
ME MOTIVACION: “Një shembull i shkëlqyer i përkushtimit dhe arritjeve, meriton çdo vlerësim për kontributin e saj në edukimin cilësor.”
Ardit Gjinali
ME MOTIVACION: “Me librin e tij ‘Filozofia e Gjeopolitikës’, sjell një perspektivë të thelluar dhe analitike mbi dinamikat globale, duke i dhënë lexuesit një udhërrëfyes të çmuar për të kuptuar botën bashkëkohore.”
Arben Allia
ME MOTIVACION: “Për pasqyrim të veçantë të fotografisë artistike, për gjallërimin e jetës kulturore me aktivitete që pasurojnë jetën në vendin tonë dhe për kultivimin e fotografisë si një formë arti që shpreh thellësi estetike dhe mesazhe universale.”
Donika Memlika (“Bufalo”)
ME MOTIVACION: “Për menaxhimin e shkëlqyer të kompanisë ‘Bufalo’, e cila është udhëhequr me vizion dhe dedikim, duke kontribuar në zhvillimin e markës dhe në shërbimin cilësor, çka e ka bërë këtë industri të njohur dhe shumë të suksesshme në Shqipëri.”
Antonela Hako
ME MOTIVACION: “Për kontributin e saj të çmuar e të prekshëm në krye të Dhomës Ekonomike të Gruas të Shqipërisë, një Dhomë që dëshmon çdo ditë fuqinë e grave të përfshira në drejtimin e bizneseve të ndryshme në vendin tonë.”
Laureta Mustafaraj
ME MOTIVACION: “Për kontributin si profesioniste në industrinë e bukurisë dhe kozmetikës, e angazhuar në ofrimin e produkteve dhe shërbimeve cilësore, duke kontribuar në zhvillimin e këtij sektori në vendin tonë”
Shazie Sherri
ME MOTIVACION: “I ka kushtuar jetën edukimit të të rinjve, duke i udhëhequr të shprehin veten përmes muzikës. Është dalluar për krijimin e një mjedisi të ngrohtë dhe për metodikën e saj inovative në mësimdhënie, duke frymëzuar breza të tërë të ndjekin karrierën artistike. Me punën e saj të palodhur me korin e nxënësve, ka lënë gjurmë të pashlyeshme në kultivimin e kulturës së të kënduarit në ansambël dhe në ngritjen e standardeve artistike në komunitetin muzikor.”
Kristaq Lena
ME MOTIVACION: “Me vlerat e larta dhe dashurinë për muzikën, ka lënë një trashëgimi të paharrueshme në zemrat e të rinjve që ka udhëhequr. Një jetë e përkushtuar ndaj edukimit muzikor, duke kontribuar në mënyrë të shkëlqyer në klasën e fagotit, nga e cila dolën instrumentistë të talentuar që sot performojnë me sukses në orkestra prestigjioze brenda dhe jashtë vendit.”
Arben Velo
ME MOTIVACION: “Për kontributin e dhënë si gazetar, i shquar për profesionalizmin dhe kontributin e tij në fushën e medias dhe kulturës, duke ndihmuar në formimin e drejtë dhe të paanshëm të opinionit publik.”
Alban Tufa
ME MOTIVACION: “Për qartësinë e mendimit, forcën e talentit dhe të fantazisë në romanin e tij të ri ‘Po sikur të mos jetë ëndërr?’, një roman distopik që na fton të reflektojmë mbi të ardhmen e afërt, si dhe për seriozitetin me të cilin i është përkushtuar letërsisë origjinale dhe asaj të përkthyer.”
Milena Selimi
ME MOTIVACION: “Për përkthimet e saj të çmuara nga gjuhët sllave të rajonit, duke na zbuluar letërsi dhe kultura që, pa ndihmën dhe kontributin e saj, do të ishin të panjohura për ne. Për përkthimin e arrirë të një prej emrave më të mëdhenj të letërsisë bullgare, një ylli në ngjitje në letërsinë europiane, Georgi Gospodinov, duke na ofruar kënaqësinë ta lexojmë në kohë reale në gjuhën tonë të mrekullueshme shqipe.”
Brajan Sukaj
ME MOTIVACION: “Për romanin ‘Fytyra tjetër e Dionisit’, ku kufiri mes reales dhe nënvetëdijes zhduket, ku eksplorohen marrëdhëniet komplekse të individit me veten, shoqërinë, historinë e luftës në Kosovë, në një mënyrë krejt origjinale.”
Marsela Topi
ME MOTIVACION: “Për profesionalizmin dhe përkushtimin e saj në pasqyrimin e së vërtetës dhe promovimin e vlerave shoqërore.”/ KultPlus.com
Natën e 31 dhjetorit dhe mëngjesin e 1 janarit, njerëzit në shumë vende të botës festojnë fillimin e vitit të ri. Koncepti i festimit të Vitit të Ri është universal, por koha dhe zakonet që lidhen me të ndryshojnë shumë nga kultura në kulturë. Megjithatë, një gjë është e përbashkët kudo: muzika dhe kënga.
Për natën e ndërrimit të viteve janë shkruar dhe kënduar shumë këngë. Disa prej tyre, edhe pse fillimisht nuk ishin krijuar për festën e Vitit të Ri, janë kthyer në traditë për festimin e minutave të para të vitit të ri në vende apo qytete të caktuara. Falë kulturës globale, këto këngë janë bërë të njohura në mbarë botën.
Një e tillë është kënga “New York, New York” e njohur botërisht nga Frank Sinatra dhe tradicionalisht luhet në New York me rastin e lëshimit të Topit në Times Square. I vendosur mbi çatinë e ndërtesës One Times Square, topi është një element qendror i festimeve të Vitit të Ri, i njohur zakonisht si “Rënia e Topit”. Gjatë kësaj ceremonie, topi zbret ngadalë në një shtizë flamuri të posaçme, duke filluar në orën 23:59:00 dhe duke ndaluar në mesnatë për të shënuar fillimin e vitit të ri.
Në vitet e fundit, rënies së topit i kanë paraprirë shfaqje live, duke përfshirë performanca nga muzikantë të njohur. Përfundimi i rënies pasohet nga fishekzjarrë të shkrepur nga çatia e One Times Square, të shoqëruar nga muzika, përfshirë vargun e parë të “Auld Lang Syne” (A duhet të harrohen kohët e vjetra), të interpretuar nga Guy Lombardo dhe orkestra e tij kanadeze mbretërore, si dhe kënga ” New York, New York”, e interpretuar ndër të tjera nga Frank Sinatra.
Por, kënga “New York, New York” ka një histori tjetër dhe mund të mos kishte ekzistuar fare po të mos ishte për këmbënguljen e aktorit Robert De Niro.
Historia e saj filloi në vitin 1977, kur regjisori Martin Scorsese angazhoi kantautorët John Kander dhe Fred Ebb për të kompozuar një këngë me temë për filmin e tij “New York, New York” – film muzikor romantik. John Kander dhe Fred Ebb krijuan disa këngë për filmin, përfshirë “New York, New York”, e cila u bë një fenomen global. Si një homazh për qytetin e Scorsese-s, Nju Jorkun, filmi ka në role kryesore Liza Minnelli dhe Robert De Niro, që portretizojnë një çift muzikantësh të dashuruar, pasionuar dhe të pangopur për famë.
“Ne luajtëm këngët tona – Scorsese dhe Liza i pëlqyen shumë,” thotë Kander për Cleveland Plain Dealer në 2015. “Ne ishim gati të largoheshim dhe Bobby (Robert De Niro), në divan, tundi krahun dhe Scorsese tha: ‘Më falni vetëm një minutë,’ dhe foli me të. Ishte një bisedë shumë e animuar për sa i përket gjestikulacioneve, por ne nuk mund të dëgjonim se çfarë po thoshin. Më pas regjisori u kthye shumë i mërzitur dhe me keqardhje tha se z. De Niro konsideronte se kënga titullare është tepër “e lehtë” dhe donte që ata të provonin ta rishkruanin.
Dy shkrimtarët, titujt e të cilëve përfshinin krye veprat “Chicago” dhe “Cabaret”, u mërzitën. “Disa aktorë do të na thonë se çfarë është një këngë e mirë dhe çfarë jo?” – por u kthyen me një taksi në banesën e Fred Ebbit. “Për rreth 45 minuta,” tha ai, “ne shkruam këtë këngë të quajtur ‘New York, New York”, që është ajo që ju e njihni. Ka shumë zemërim në të, sepse ishim vërtet të inatosur, por si dukej “Atyre më në fund u pëlqeu kënga”, tha zoti Kander. Më pas më 2015 ai thotë për New York Times: “De Niro kishte plotësisht të drejtë”. Kënga është shkruar nga këndvështrimi i një artisti që lë një qytet të vogël dhe përpiqet ta bëjë sukses në qytet të madh të madh. Në vend që të fokusohet te vështirësitë me të cilat do të përballet, ai përqafon sfidat në pritje të një jete të re në një qytet të gjallë.”
Liza Minnelli këndoi këngën në kolonën zanore të filmit dhe kënga dukej se i përkiste asaj. Kjo nuk do të zgjaste. Fillimisht filmi pati vështirësi dhe versioni i Minnelli i kolonës zanore pati vetëm një sukses mesatar. Më pas, Sinatra e përdori këngën për rikthimin e tij në karrierë. Sinatra, atëherë 64 vjeçar ishte kthyer nga “një pension” i parakohshëm në një peizazh kulturor shumë të ndryshuar nga ditët e famshme të tij. “Ai kishte luftuar një betejë të pasigurt kundër muzikës së re, ndonjëherë duke u përpjekur ta bënte atë të tijën, pothuajse gjithmonë me rezultate mbresëlënëse,” shkroi James Kaplan në një biografi, “Sinatra: The Chairman” (Sinatra: Kryesuesi).
Gruaja e këngëtarit, Barbara Sinatra, sugjeroi që ai të këndonte versionin e tijë “New York, New York”. “Jo, kjo është kënga e Lizës”, u pat përgjigj ai, sipas librit të zonjës Sinatra, “Lady Blue Eyes” (Zonja me sy të kaltërt). Por, ajo e bindi atë ta luante në një koncert të vitit 1978 në Radio City Music Hall, shkroi ajo, dhe në këtë moment ndryshon gjithçka për jetën e mëtutjeshme të këngës.
Historiani i Sinatras dhe personaliteti i radios Jonathan Schwartz ishte i pranishëm atë natë dhe i i sugjeroi të incizonte edhe publikonte atë. Publicisti i muzikës Frank Military, një bashkëpunëtor i gjatë, është vlerësuar gjithashtu për prezantimin e këngës për Sinatrën.
Vajza e Frank Sinatra, Tina, në një intervistë për New York Times, kujtoi një moment të rëndësishëm. “Ai hezitonte ta merrte këngën nga Liza,”por Liza i tha: ‘Është në rregull, xhaxha Frank.’ Sinatra i cili shikonte me mall dritat e qytetit gjatë fëmijërisë së tij në Hoboken, Nju Xhersi, ndjeu tërheqjen e këngës, ripërpunimi i tij magjepsës — i cili u përfshi në albumin trefish Trilogy: “Past Present Future”( E kalura, e tashmja, e ardhmja) — u bë një simbol i dashur i performancave të tij.
“Kënga ‘New York, New York’ përfaqëson një epokë të artë të energjisë dhe ambicies urbane. Thënia e Sinatrës se ‘Nëse mund t’ia dal atje, mund t’ia dal kudo’ përshkruan frymën e një epoke, duke ofruar një ndjesi vetëbesimi të pakufishëm urban. Ndikimi i saj pasqyrohet në hitin e Jay-Z-së të vitit 2009, “Empire State of Mind”, ku reperi shpall: ‘Jam Sinatra i ri / Kur ia dola këtu / mund të ia dal kudo’.”
Në kohën kur Sinatra e ri-regjistroi këngën me shokun e tij të ngushtë, mjeshtrin e xhazit Tony Bennett, për albumin Duets të vitit 1993, kënga ishte tashmë adoptuar si një himn nga tifozët e ekipit të bejsbollit të Nju Jork Yankees. Ekipe të tjera sportive lokale, përfshirë Knicks (basketboll) dhe Rangers (hokej), ndihmuan që kënga të bëhej sinonim i qytetit, duke i siguruar asaj statusin aktual si një element kryesor i festimeve sezonale. Dhe natyrisht që nga viti 2001, kënga është luajtur si pjesë e festimeve të Vitit të Ri në Times Square.
“Kënga do të mbyllte koncertet e tij për vitet në vijim, duke lënë mënjanë “My Way”, dhe ishte e fundit që ai performoi në publik, kur iu bashkua një sërë yjesh në vitin 1995 në një homazh për ditëlindjen e tij të 80-të. Ai vdiq në vitin 1998.
Frank Sinatra
“Vajza e tij, Tina, pati thënë: “Unë mendoj se ai mund të identifikohej plotësisht me këngën, duke u rritur në Hoboken të New Jerseyt dhe duke parë përtej lumit në horizont që është New York; ai donte të ishte atje. Ai donte të ishte në anën tjetër.”
Ndërsa shumë këngë janë shkruar për qytetin e Nju Jorkut, asnjë këngë nuk ka rrëmbyer krenarinë dhe elegancën e qytetit si kjo. Teksti i këngës, “Nëse mund t’ia dal atje, do t’ia dal kudo”, përmbledh atë që ndiejnë shumë njujorkezë për qytetin e tyre: konkurrenca është intensive, por suksesi atje shpërblehet shumë dhe është shumë i kënaqshëm. Kënga thekson përgjegjësinë personale pasi është një vend ku nuk mund të presësh mundësi, por duhet të krijosh mundësinë për të pasur sukses, pavarësisht se kush je. Kjo këngë gjithashtu e popullarizoi Nju Jorkun si “Qyteti që nuk fle kurrë”, gjë që është e vërtetë në kuptimin e mirëfilltë, pasi shumë biznese janë të hapura 24 orë, por edhe në kuptimin figurativ, ku pritet të jesh gjithmonë në maksimumin tënd.
Sinatra ishte nga Hoboken, New Jersey, një periferi e qytetit të Nju Jorkut. Në vitin 1978, ai e kishte vendosur veten si një legjendë në industrinë e argëtimit dhe performanca e tij e kësaj kënge i dha asaj një besueshmëri që asnjë këngëtar tjetër nuk mund ta sillte (Tony Bennett tashmë e kishte lidhur veten me San Franciskon). Sinatra ishte shumë i njohur në Las Vegas, por ai e bëri të qartë me këtë këngë se duhej të ishe edhe më i mirë për të performuar në Nju Jork. Ai e mbante veten me shaka dhe njihej si një lider me shumë lidhje. Versioni i Sinatrës u nominua për një çmim Grammy për Albumin e Vitit, por humbi ndaj “Sailing” (Lundrim) nga Christopher Cross. “Dikush bëri shaka se unë munda Sinatrën, kështu që më mirë të ruaj shpinën time,” tha Cross për Songfacts me humor duke aluduar në lidhjet e Sinatrës me shefat e mafias. Nëse dikush mund të këndonte për fitoren dhe ta bënte atë me stil, ai ishte Sinatra.
Në shkurt 1985, kryetari i bashkisë së Nju Jorkut, Edward I. Koch e shpalli “New York New York” si himnin zyrtar të qytetit, megjithëse në fakt nuk u zyrtarizua kurrë. Kënga u luajt në shërbimin funeral të Koch në 2013.
Katër dekada më vonë, kjo këngë përshkruan tingujt e lartë dhe të ulët të jetës, duke reflektuar mbi periudha të ndryshme, si pandemia e Covid-19, është përdorur në qindra seriale dhe filma në Hollywood dhe gjetkë. Versioni i këngës nga Sinatra është kthyer në një element të preferuar të karaokeve dhe një simbol klasik i festimeve të Vitit të Ri. Ata që këndojnë le t’ua këndojnë të tjerëve “Urime Viti i Ri” me New York, New York.
Përgjatë shtegtimit të jetës së tij, Herman Hese ka qenë pareshtur në kërkim të vetvetes, çka e dëshmon jo vetëm krijimtaria letrare, por edhe jeta që bëri. Një nga romancierët e rrallë gjermanë, që lanë gjurmë në shekullin e të 20-të.
Çmimi “Nobel” i letërsisë në vitin 1946, poeti, kritiku, eseisti, shkrimtari, i njohur për theksin në zhvillimin shpirtëror të individit, temat e veprës së Heses reflektohen kryesisht në jetën e tij. Apostull i një kërkimi për veten, i një kërkimi të papranueshëm, që e shtyn të shkëputë gjithfarëlloj lidhjesh, të sfidojë institucionet më të nderuara – traditën, fenë, familjen – për të afirmuar të vetmin ligj që vlen: atë të individit dhe të drejtën për të realizuar dëshirën vetjake. Individi si vlerë përfundimtare. Popullor në kohën e tij në Gjermani, ndikimi i Heses u përhap në mbarë botën gjatë lëvizjes kundërkulturore të viteve 1960, aq sa tashmë është një nga autorët evropianë më të përkthyer të shekullit të 20-të. Deri në vdekjen e tij, më 9 gusht 1962, e kishte për zemër t’iu përgjigjej të gjitha mesazheve që merrte nga e gjithë bota./Konica.al/Të shkruara me dorën e vet ose, drejt fundit, duke ia diktuar përgjigjet Ninon, gruas së tretë, korrespodenca konsiderohet se përfaqëson një vëllim, një të tretën e veprës. Hese e konsideronte si detyrën të tijën, pasi për shumë lexues, ai përfaqësonte një lloj ndërgjegjeje morale që duhej t’i drejtoheshin për këshilla. Ndër titujt e mëdhenj që na la, citojmë “Ujku i stepës”, “Siddharta”, “Endacaku Knulp”, etj.
“Vetmia është pavarësi: e kisha dëshiruar dhe e kisha fituar për shumë vite. Ishte e ftohtë, po e vërtetë, por ishte gjithashtu e heshtur, mrekullisht e heshtur dhe e madhe sa hapësira e ftohtë dhe e qetë në të cilën rrotullohen yjet.
Shumica e njerëzve, pra e gjithë grigja, nuk e kanë shijuar kurrë vetminë. Po, ata shkëputen një herë nga babai dhe nëna, por vetëm për t’u strukur pranë një gruaje dhe për t’u qetësuar sa më shpejt, në një ngrohtësi dhe lidhje të re. Asnjëherë të jenë vetëm, asnjëherë të flasin me veten”.
Në romanet e Herman Heses, ashtu si në jetë, vetëzbulimi eci në një shtegth të ngushtë, midis njohurive të thella dhe solipsizmit. Është i famshëm si “autori i krizës”, në romanet e tij ai i nënshtrohet vetanalizës për të gjetur identitetin. Pa dyshim, edukimi i autorit pati një ndikim të madh, si në farkëtimin e personalitetit, ashtu edhe në stilin letrar. Nobelisti jetoi nëpër krizat e jashtëzakonshme politike të Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore, duke i mbijetuar vështirësive të mëdha personale dhe izolimit social. Ndërsa bota ishte në kaos dhe jeta individuale ishte e kërcënuar nga ideologji të ashpra konfliktuale, ishte pothuajse e pamundur për çdo individ, që të ndiqte një jetë kuptimplote drejt realizimit të vetes.
“Kushdo që dëshiron muzikë në vend të zhurmës, gëzim në vend të kënaqësisë, shpirt në vend të arit, punë krijuese në vend të biznesit, pasion në vend të budallallëkut, nuk gjen vend në këtë botën tonë të vogël”./ KultPlus.com
… fustane të paprera me gërshërë dhe të paqepura me gjilpërë …
Në fëmijëri, më pas dhe gjithmonë, më ka pëlqyer të rrëmoj nëpër biblioteka. Ndjesia e letrës nuk ishte gjithmonë njëlloj, aroma e saj po ashtu. Për të mos folur pastaj për kapakët e librave, ngjyrat dhe titujt e të cilëve më ngacmonin fantazinë akoma pa e ditur ç’kishin brenda. Në shtëpi kishim një bibliotekë shumë të pasur dhe prindërit nuk më kishin vënë kurrë kufij në të lexuarit e librave. Më kujtohet që kureshtja më shtynte të shfletoja madje edhe dispensat e universitetit të tim eti apo leksione të daktilografuara me një letër të një cilësie të keqe, të cilat për shkak të mbufatjes nga pluhuri apo lagështira ndjeheshin tjetërlloj nën mollëza. Nga vëllimet e serisë Foklor shqiptar ne kishim në shtëpi shumicën e tyre. Kapakët kishin ngjyrën e verdhë të ftoit të pjekur. Tani, kur e sjell ndërmend atë cep të bibliotekës, më duket madje sikur ndiej amzën e tij. Nuk e mbaj mend kur fillova të lexoj përralla në ato vëllime, por më kujtohet fare mirë, se pasi u sigurova me disa prova, shkova tek im atë dhe i thashë që këta libra kishin vetëm gabime. Ai qeshi dhe më vuri të lexoj në vende të ndryshme të njërit prej vëllimeve. Unë u pengova gati në çdo fjalë, si të ecja në një udhë me gropëza dhe guriçka. Qeshëm të dy me pasigurinë time. Ishte ndërgjegjësimi i parë dhe i mrekullueshëm për dialektet, në mënyrën më autentike të mundshme për t’i rënë kryq e tërthor gjuhës sime në botën e bukur të përrallës, në një botë të magjishme, ku e mundura bëhet e pamundur dhe ti si fëmijë mund të shndërrohesh në çfarë të të dojë e bardha zemër.
Në këtë botë e bukura e dheut fshihet nën zhguallin e breshkës (Xhixhibreshka) apo nën lëkurën e gjarprit (Feniçka), vajza e mbretit kërkon fustane të paprera me gërshërë dhe të paqepura me gjilpërë, Maro Përhitura u rrëfen xhindeve se sa mund u duhet njerëzve për të mbërritur gjer tek liri që ajo tjerr në furkë, duke ia dalë mbanë t’i zbusë ata me durimin e saj: “këta, neve e punojmë dhenë, pa e kthejmë, pa e mbjellëm, pa e tëharrim, pa e shkulim, pa e ndëjmë në diell e thahet, pa e mbledhim, pa e lidhim, pa e shtipim, i marrëm farën, pa e ngarkojmë, pa e shpien në lum, pa e vulisim, pa e lëmë dhjetë dit, pa e nxjerrim; pa e ndëjm, pa e thajm, pa e lidhim, pa e ngarkojmë, pa e shpiem në shtëpi, pa e manganisëm, pa e helqim me lanar, pa e bim shtullungë, pa e vëmë në furk, pa e tjerrim, sa mbushim boshtin; pa e mbledhëm e e bim lëmpsh, pa e ëndim e e bim rrob, pa e marrëm, pa e lajmë, pa e presim, pa e qepim, pa e veshim.”[1] Më kujtohet që kur e lexoja këtë vargan foljesh njëra pas tjetrës mend më merrej fryma. Një zemër fëmije edhe rrahjet i ka më të shpeshta dhe durimi është mundim i madh për të.
Në këtë botë Musa i vogël dhe Dedalia luftojnë dhe fitojnë kundër armiqve shumë herë më të fortë se ata (divat dhe katallani), rruga ku shkon e s’kthehesh ka mundime të mëdha për atë që ia del mbanë, uji që ngjall të vdekurit gjendet vetëm mes malesh “qi neshen shoq me shoq” dhe për të shkuar deri atje shpesh duhet të dalësh në një “dynja” tjetër. Pastaj vijnë me radhë burreci i çuditshëm trepëllëmbë-shtati-e-shtatëpëllëmbë-mjekra, që e ka forcën tek thiu i egër në bjeshkë dhe mundet në dyluftim, sepse s’ka kush t’i japë “një rrënjë ligate” për të marrë fuqi; shtriga që ha zemra fëmijësh dhe po t’i mbushet goja me bukë e me djathë, nuk ka më fuqi t’i bëjë keq njeriu; arapi me pelën magjike, që pasi mundet me fuqi dhe dredhi bëhet vëllam me sfiduesin e tij, kuçedra apo mëmëlubia, që zapton ujërat dhe mund të vritet vetëm duke i rënë tri herë me topuz në kokë apo duke i prerë majat e nëntë gjuhëve që ka; syqenëza “me dy sy prapa e dy rëpara”, vajzën e së cilës me dredhi dhe guxim nusja e martuar larg e shtyn në furrën e druve për të shpëtuar nga robërimi dhe rreziku që i kanoset. Fitorja kundër tyre dhe të tjerëve të sërës së tyre është kaq e rëndësishme për të bërë hapat e parë drejt shkëputjes dhe pjekurisë, për të mposhtur frikën dhe ankthin që i shoqërojnë këto hapa, sepse nuk është aspak e lehtë të rritesh (nuk ka qenë kurrë), të çapitesh deri në zgrip të fëmijërisë, t’i japësh lamtumirën asaj dhe të hysh në botën e madhe të të rriturve. Çdo hap drejt kësaj bote është një sprovë dhe që t’i kalojnë këto sprova shpirtërisht dhe të rriten “fëmijët kanë nevojë për përralla”.
Pikërisht me këtë titull është përkthyer në gjermanisht studimi i psikologut hebre Betelhajm (Bruno Bettelheim),[2] botuar së pari në anglisht në vitin 1976. Sipas tij, e vërteta e përrallave është e vërteta e fantazisë sonë, jo ajo e shkakësisë normale[3] dhe ato u ofrojnë fëmijëve mundësinë të rrokin konfliktet e brendshme[4] lidhur me vështirësitë e rritjes, t’i jetojnë dhe t’i zgjidhin në fantazi këto konflikte, duke i mëshuar shpresës që gjithçka do të ketë një përfundim të mirë, gjithmonë dhe ngaherë. Edhe skajet e përrallës janë diku në pakohësi, gjithmonë dhe ngaherë: qënkej ç’na qenkej, na ishte se ç’na ishte, … dhe jetuan të lumtur sot e gjithë ditën, as atje qeshë, as drejt ju dëftova, hipa në shkallë e fluturova.
… një Gretëz dhe një hirushe …
Një ndër përrallat më të dashura të vëllezërve Grim[5], veçanërisht në hapësirën gjermanishtfolëse, por jo vetëm, është ajo e Hanselit dhe Gretëzës, dy fëmijëve që me zgjuarsinë dhe guximin e tyre arrijnë të mundin shtrigën kanibale. Mbështetur në përrallën e vëllezërve Grim, kompozitori gjerman Engelbert Humperdink[6] ka kompozuar një operë me të njëjtin titull, shumë nga meloditë e së cilës janë tepër të dashura në Gjermani, jo vetëm për fëmijët, por edhe për të rriturit. Në prag Krishtlindjesh kjo operë luhet shumë shpesh në skenat gjermane. Rasti e solli që për herë të parë ta shikoj atë në Këln, kur isha studente. Pastaj e kisha parë disa herë me fëmijët në Mynih, duke shijuar gjithmonë harenë e shikuesve të vegjël, shumica e të cilëve vinin për herë të parë në një operë, për të parë një përrallë të kënduar me të gjitha surprizat dhe intensitetin e përjetimit që ofronte skena dhe magjia e saj.
Herën e fundit shkova për ta parë Hanselin dhe Gretëzën para dy vitesh bashkë me time bijë pikërisht në prag Krishtlindjesh, sepse rolin e Gretëzës e interpretonte sopranoja nga Kosova Elbenita Kajtazi. Në dhjetor të vitit 2020 Elbenita kishte botuar në murin e saj në facebook një fotografi të vetën me një shishe qumësht në dorë, pesë muaj pas përfundimit të luftës në Kosovë, fotografi në të cilën ajo ishte afërsisht në moshën e Hanselit dhe Gretëzës.[7] Fare thjesht, ajo shkruante disa radhë shoqëruese për fotografinë, duke përshkruar ngazëllimin fëmijëror, kur ishte kthyer me familjen e saj pas luftës në vendlindje dhe bashkë me gjyshen kishin gjetur lopët që i dinin të humbura. Për t’i ndihmuar familjes në ato kohë të vështira ajo kishte shitur qumësht nëpër mëhallë. Kur ia pata treguar këtë histori sime bije ishte mrekulluar. Shikonte fotografitë e tjera të sopranos me kostumet e mrekullueshme të roleve të shumta, me flokë të lëshuara deri në bel apo të modeluara mjeshtërisht, dhe kthehej sërish tek vogëlushja me shishen e qumështit në dorë, për të parë një Gretëz, që duke kaluar njërën sprovë pas tjetrës ishte rritur dhe shndërruar në një hirushe prej vërteti.
Opera Hanseli dhe Gretëza është vënë në skenë për herë të parë në Vajmar (Wemar) në vigjiljen e Krishtlindjeve të vitit 1893[8]. Pas Flautit magjik të Moxartit dhe Gjuetarit magjik të Veberit[9], ajo është opera e tretë popullore gjermane, e cila është shumë e dashur, si për të vegjlit ashtu edhe për të rriturit, dhe bën pjesë në repertorin e shumë skenave profesioniste, por edhe të atyre amatore (në formë të thjeshtuar si variete) në periudhën para Krishtlindjeve. Vetë Humperdinku shprehet për operën e tij se ajo është “për të rriturit me zemër fëmije”[10], duke ia dalë mbanë në këtë vepër të zbulojë në një mënyrë të re përmes përrallës botën e fëmijëve për të rriturit.
Drejtimet sunduese në stilin muzikor të fundshekullit në Gjermaninë e Humperdinkut ishin vagnerizmi dhe verizmi. Ndërmjet të parit, që i mëshonte patetizmit heroik, dhe të dytit, i cili ngrinte në parim realizmin e thellë, gati natyralist, Humperdinku zgjedh si libret për operën e tij një përrallë, thjeshtësia dhe lirizmi i së cilës i anashkalojnë me guxim dy drejtimet e mësipërme, duke u çapitur në hullinë e romantizmit të vonë të fin de siècle. Si maturant kompozitori përjeton themelimin e Perandorisë Gjermane dhe në moshë të thyer Luftën e Parë Botërore. Në këto dy skaje, brenda të cilave jo vetëm Gjermania, por dhe konteksti europian ndryshon pa prâ, Humperdinku mbetet megjithatë i lidhur me shekullin e 19-të. Pylli romantik gjerman, një hapësirë ku qysh prej fillimit të shekullit të 19-të në poezitë dhe legjendat e romantizmit shfrehet malli dhe melankolia, është vendngjarja e operës, një mjedis që i mëshon raportit të veçantë me natyrën dhe i shkon kaq shumë për shtat hijeshisë së melodive popullore të ndërthurura mjeshtërisht në operë dhe atyre të kompozuara enkas në këtë frymë, të cilat të gjitha së bashku sendërtojnë një mozaik tejet të bukur lirik.[11]
Edhe zanafilla e operës është e qepur me pe përrallash. Në vitin 1890[12] motra e kompozitorit Adelajda përshtat si pjesë teatrale përrallën Hanseli dhe Gretëza dhe dëshiron që fëmijët e saj t’ia bëjnë surprizë atë babait të tyre me rastin e 34 vjetorit të lindjes. Shtysa për zgjerimin e përrallës muzikore më pas erdhi sa nga bashkëshorti i Adelajdës, një mjek që edhe shkruante, po aq dhe nga gruaja e Vagnerit, me familjen e të cilit Humperdinku pati marrëdhënie miqësore gjithë jetën. Për zgjerimin e libretit punuan në pjesën më të madhe kunati i kompozitorit, por edhe babai i tij, e motra, bashkëshortja dhe motra e saj, si dhe vetë kompozitori. Pra libreti u bë një projekt familjar, megjithëse autorësia i mbeti motrës së Humperdinkut, e cila bëri përshtatjen e parë të përrallës, duke u mbështetur më shumë në variantin e mëvonshëm të botuar nga Behshtajn,[13] se sa në atë fillestar të vëllezërve Grim.
…hokus pokus, bonus jocus, malus tocus, hokus pokus …
Për të vënë në dukje ndryshimet e përrallës nga libreti, i cili është shumë më i thjeshtë se kjo e fundit, po përmbledh fare shkurt variantin fillestar (1812) të saj nga vëllezërit Grim. Një druvar i varfër jeton me të shoqen dhe dy fëmijët e tij Hanselin dhe Gretëzën në pyll. Pllakos një zi e madhe urie, çdo gjë shtrenjtohet. Për të mbijetuar, nëna i thotë babait, që të shkojnë me fëmijët për dru në pyll dhe pastaj t’i lenë ata atje që të humbin rrugën. Pas këmbënguljes së saj druvari dorëzohet dhe pranon. Fëmijët e dëgjojnë planin. Herën e parë ata e gjejnë rrugën e kthimit përmes guralecëve të bardhë, që Hanseli i hedh pas një e nga një rrugës për në pyll. Herën e dytë plani i fëmijëve dështon, sepse thërrmijat e bukës të hedhura nga Hanseli i hanë zogjtë. Të dyja herët Hanseli i jep guxim së motrës duke i thënë se zoti do t’i ndihmojë. Të rraskapitur fëmijët i zë gjumi nën një pemë dhe kur u zgjohen të nesërmen, duke ndjekur fluturimin e një zogu të bardhë, ndeshin shtëpizën e çuditshme prej buke, me çati prej biskote dhe me dritare sheqeri. Shtriga kanibale që banon aty i josh fëmijët të hyjnë brenda. Të nesërmen Hanselin e mbyll në një kotec për ta majmur para se ta hajë, kurse Gretëzën e bën shërbëtore. Në vend që t’i tregojë gishtin, që shtriga të shohë sa është majmur, djali i tregon një shkopth të hollë. Përmes një dredhie Gretëza arrin ta shtyjë shtrigën në furrë dhe, pasi marrin margaritarët që gjejnë në shtëpinë e saj, ata kthehen në shtëpi tek babai i tyre dhe jetojnë bashkë të lumtur. Nëna ndërkohë ka vdekur.
Në botimet e para të vëllezërve Grim dhe atë të Behshtajnit[14] është nëna e fëmijëve që thur planin djallëzor. Në variantin e mëvonshëm të vëllezërve Grim, nën presionin moral ajo zëvendësohet me njerkën. Për përkthimin shqip me titullin “Nini dhe Ritushka” [15] pas shumë gjasash është marrë si bazë varianti i mëvonshëm i vëllezërve Grim.
Në të gjitha përrallat e vëllezërve Grim druvari është simbol i varfërisë. Zia e urisë dhe shtrenjtimi i ushqimeve janë elemente që ruhen edhe në libretin e thjeshtuar të operës, duke ravijëzuar kornizën reale të kohës kur ka lindur përralla. Lufta 30 vjeçare (1618-1648) për hegjemoni, e cila filloi si luftë fetare dhe përfundoi si luftë territoriale, u zhvillua në hapësirën e Gjermanisë së sotme, duke sjellë vdekjen e miliona njerëzve, edhe të shumë fëmijëve, dhe një mjerim të paparë me epidemi kolere, sëmundje ngjitëse dhe varganë refugjatësh, natyrisht në krye të herës për më të pambrojturit, siç ishin fëmijët. Zia e urisë dhe shtrenjtimi i ushqimeve si pasojë logjike e luftës gjejnë shprehjen e tyre në motivin e kanibalizmit, të mishëruar në figurën e shtrigës, e cila në përrallë kërkon të shuajë urinë duke ngrënë mish njeriu. Në botimin e përrallave të vitit 1856, ndër burimet e cituara për figurën e shtrigës si të tillë, Vilhelm Grim përmend dhe variantin shqiptar të syqenëzës[16] të botuar nga Hani.[17] Figura e shtrigës si e tillë ngërthen në vetvete nga njëra anë të vërtetën historike të luftës mizore 30 vjeçare dhe nga ana tjetër bestytninë popullore për gjuetinë e shtrigave[18], gjueti e cila zgjati deri në vitin 1782, kur u dogj në turrën e druve shtriga e fundit.
Në krahasim me përrallën apo më saktë me variantet e saj, fabula e libretit thjeshtëzohet shumë, duke ruajtur vetëm tri motive qendrore: së pari fëmijët arrijnë para shtëpizës prej sheqeri, së dyti shtriga i mban fëmijët të mbyllur në shtëpizën e çuditshme, e majm Hanselin dhe ky në vend të gishtit i tregon një shkopth dhe së treti Gretëza (vetëm ose me ndihmën e Hanselit) e shtyn shtrigën në furrë. Në libret konfliktet bëhen më të buta. Nëna apo qoftë edhe njerka mizore zëvendësohen me një nënë të dëshpëruar nga varfëria, e cila rend menjëherë në pyll për të kërkuar fëmijët e saj, kur kupton rrezikun që u kanoset atyre nga shtriga. Përveç çifteve vajzë-djalë dhe nënë-baba të përrallës, të cilët edhe në operë mishërojnë tipa të paformësuar individualisht, libreti ofron çiftin e dy shkurtabiqëve, atë të gjumit (Sandmänchen) dhe të vesës (Taumänchen), si dhe shtatë çiftet e engjëjve, të cilët të gjithë së bashku simbolizojnë fuqitë e mira në ndihmë të fëmijëve në një qasje tipike për gjininë e përrallës.
Angazhimi i fëmijëve në punë për të siguruar jetesën ishte një praktikë legale që vijoi deri në shekullin e 20-të. Edhe largimi nga familjet për të punuar ishte krejt i zakonshëm. Pas Mbretërisë së Bashkuar (1833), në vitin 1839 u miratua dhe në Prusi një ligj për kufizimin e punës së fëmijëve nën nëntë vjeç nëpër fabrika dhe miniera dhe për një shkollim trevjeçar të atyre nga mosha 10 deri 16 vjeç, përpara se të punonin jo më shumë se 10 orë në ditë. Në vitin 1853 kufizimi u zgjerua deri në moshën 12 vjeçare. Në pjesë të tjera të Gjermanisë ligje të tilla filluan të miratohen në vitin 1860 dhe më pas.
Vëllaçko, vallëzo me mua,
t’i jap, m’i jep doçkat e tua.
Edhe Hanselit e Gretëzës në operën e Humperdinkut u duhet të punojnë. Hanseli duhet të lidhë fshesa, kurse Gretëza të thurë çorape. Babai i tyre Peter fshesathurësi ushqen familjen me paratë e fituara nga fshesat e shitura. Opera nis me melodinë e njohur popullore Zuze, e dashur Zuze ( Suse, liebe Suse), e përmendur[19] qysh në shekullin e 14-të si ninullë. Të gjitha përkthimet në vijim janë prej meje[20], madje një pjesë e tyre qysh nga koha e kopshtit të fëmijëve të mi, kur ata filluan të ndeshen për herë të parë me meloditë në fjalë.
Fëmijët janë të uritur. Elementi fetar, që është i pranishëm në strukturën e përrallës ruhet dhe në libret. Të munduar nga uria ata qysh në fillim të operës citojnë fjalët e të atit: “Kur shtrëngica shpirtin mpak, / i madhi zot dorën ju zgjat!”[22] Për të harruar sadopak urinë, ata bëjnë gjënë më të natyrshme që mund të bëjnë fëmijët, fillojnë të luajnë dhe të bëjnë hoka me njëri-tjetrin. Loja dhe kërcimi pleksen shumë natyrshëm në këngën e vëllaçkos. Teksti për këtë këngë mendohet të jetë shkruar rreth vitit 1800 në Tyringen ((Thüringen). Në libret përdoret një variant i zgjeruar nga Adelajda, kurse muzika është e kompozuar nga Humperdinku në frymën e melodive popullore dhe realisht perceptohet si një melodi popullore pa autorësi.
Loja e Hanselit dhe Gretëzës në skenë i ngroh zemrën të rriturve dhe fëmijëve. Është shpengimi i fëmijërisë, lehtësia dhe çiltërsia naive, që fëmijët e përjetojnë aq natyrshëm dhe ne të rriturve na kthen mbrapsht në kohë, duke e zbuluar botën sërish me sytë e tyre. Në lojë e sipër fëmijët dëgjojnë hapat e së ëmës, që kthehet e rraskapitur nga puna dhe shikon që Hanseli nuk ka lidhur fshesa, Gretëza nuk ka thurur çorape. Kur fëmijët thyejnë dhe poçen prej balte që kishte brenda qumështin, të vetmin ushqim për të gatuar darkën, ajo e dëshpëruar i dërgon ata në pyll, që si dënim të mbledhin së paku luleshtrydhe, për të pasur diçka për të ngrënë. Nga lodhja e madhe nënën e zë gjumi dhe zgjohet nga zëri i të shoqit, i cili edhe varfërinë e pamatshme e merr me humor duke kënduar:
Peter fshesathurësi ka arritur të shesë disa nga fshesat e tij dhe me paratë e fituara ka blerë ushqime. Pas çdo ushqimi “që është shtrenjtuar kaq shumë” (proshutë, miell, vezë, sallam, kafe, fasule, qepë, patate), habia dhe gëzimi i nënës së uritur dhe të rraskapitur bëhen gjithmonë e më të dukshme. Dhe kjo ndodh në skena operash të mbushura me fëmijë, në jetën e përditshme të të cilëve prania e ushqimeve të mësipërme është gjëja më normale në botë. Kjo skenë e zakonshme e jetës së përditshme kërcënohet nga ekzistenca e një shtrige kanibale, kur babai mëson se nëna i ka dërguar fëmijët në pyll të mbledhin luleshtrydhe, si dënim për poçen e thyer të qumështit. Të frikësuar për fatin e Hanselit dhe Gretëzës ata nisen të dy për t’i kërkuar.
Gretëz, bëhu pakëz më trime!
Pa dale t’ia lëshoj një ulërime!
Në aktin e dytë shfaqet një perëndim dielli në pyll. Në krahasim me aktin e parë plot lëvizje dhe gjallëri, këtu i mëshohet më shumë harmonisë me natyrën dhe atmosferës që krijon kjo harmoni. Hanseli thur një kurorë për Gretëzën, kurse ajo mbledh luleshtrydhe. Kënga e burracit (Männlein) me pelerinën e purpurt të hedhur supeve, është një ndër këngët më të dashura për fëmijë në të gjithë hapësirën gjermanishtfolëse, një përshkrim i thjeshtë dhe poetik i shkurres së trëndafilit të egër. Bëhet fjalë për një këngë popullore, të njohur qysh prej vitit 1800[25]. Në strofën e parë të këngës autori lë shteg për dykuptimësi. Zgjidhja e gjëegjëzës mund të jetë trëndafili i egër, por edhe kërpudha e mizës (amanita muscaria) me kapelën e saj të kuqe pikaloshe. Në studimin për operën Hanseli dhe Gretëza, pasi analizon tekstin burimor dhe atë të përdorur në libret, Irmen vëren se zgjidhja mund të jetë vetëm trëndafili i egër, sepse në strofën e dytë ai përshkruhet me një “kapelëz” të zezë në majë, “kapelëz” që nuk e ka kërpudha, ndërkohë që degët e trëndafilit me frutat e përhapura nëpër to të krijojnë përshtypjen e një pelerine të purpurt.[26]
Perëndimi thyhet ngadalë. Për vezullimet në errësirë Hanseli thotë se janë mështeknat, veshur me fustan të bardhë (die Birken im weissen Kleid). Kur Gretëza pyet: “Kush shpërvjel buzët tej në ligatinë?”, ai i përgjigjet: “Është veç një trung shelgu që po farfurin!” dhe i jep zemër së motrës të mos ketë frikë: “Gretëz, bëhu pakëz më trime! / Pa dale t’ia lëshoj një ulërime!”[28] Hanseli bërtet dhe pylli i kthen jehonën. Fëmijët nuk e gjejnë dot rrugën e kthimit. Largimi në pyll është shkëputja nga siguria e vatrës prindërore. Tani ata duhet të kujdesen vetë për veten e tyre dhe të gjejnë zgjidhje për gjendjen në të cilën ndodhen, pra të kapërcejnë një vështirësi, të kalojnë një sprovë. Në pyll bie errësira dhe dëgjohet kukuk-u i qyqes përmes flautit. Nën këngën e vazhdueshme të qyqes fëmijët i hanë të gjitha luleshtrydhet. Përveç këngës së saj muzikalisht pylli shpërfaqet me një përzierje elementesh. Ndërsa flauti imiton këngën e qyqes, instrumentimi i harqeve të ngjall paksa ndjesinë e shtrojës së pyllit me myshkun përfund. Motivet popullore zënë më shumë vend në aktin e parë.
Në pyll dëgjohen zëra, përhapet një re mjegulle, pastaj ajo çahet diku dhe prej andej del shkurtabiqi i gjumit. Pasi u hedh rërë në sy fëmijëve, simbol për gjumin dhe ëndrrat, ai fundoset.Shkurtabiqi i gjumit shoqërohet nga harqet, pason një tril i pikolos me një tremolo të violinave të dyta dhe pas një hapi të vockël të flauteve ndjehet fare kthjellët zhurma e rërës. Të përgjumur fëmijët këndojnë “bekimin e mbrëmjes” (Abendsegen), një ndër meloditë më të bukura, motivi i të cilës e përshkon fund e krye të gjithë operën. Është motivi i shpresës që me besim e keqja mund të mposhtet. Elementet fetare të tekstit janë fare të thjeshta, një lutje për paqe dhe mbrojtje gjatë kohës së gjumit.
Fëmijët i zë gjumi mbi myshk. Shtatë çiftet e engjëjve, të cilët i rrethojnë ata me dritën e tyre duke mishëruar botën e përtejme, përbëjnë një kulm estetik. Pylli me misteret e tij i jep krahë fantazisë dhe nën magjinë e përrallës Hanseli dhe Gretëza kalojnë në një botë tjetër, të pasur, në një botë që ka gjithçka. Fëmijët që e shohin operën në skenë realisht janë në këtë botë dhe nuk është e lehtë t’u shpjegosh atyre kuptueshëm botën tjetër, atë të urisë. Nëse akti i parë përshkruan një skenë reale, i dyti ofron elemente ekspresioniste. Në ëndërr fëmijëve u fanepset një tryezë e mbushur me të gjitha të mirat. Edhe në kuzhinën e shtrigës tryeza do të zërë kryet e vendit. Është përçartja e urisë që i shtyn fëmijët të fantazojnë. Si shitësen e shkrepëseve të Andersenit, e cila nën flakën e shkrepëseve që duhet të shesë deliron botën që nuk e ka. Kur e pata lexuar për herë të parë këtë përrallë në fëmijërinë e hershme kisha derdhur lot të heshtur.
Në një intervistë me rastin e premierës[30] në rolin e Gretëzës në Esen (Essen) sopranoja Elbenita Kajtazi përmbledh thelbin e delirit të Hanselit dhe Gretëzës, duke thënë se ajo ka qenë një fëmijë i tillë, një fëmijë lufte, që ka qarë brenda vetes dhe ka ëndërruar të ketë diçka të mirë për të ngrënë. Një fëmijë lufte që ka përjetuar tmerret dhe deliret e saj dhe që ia kanë vjedhur fëmijërinë, ia del të pushtojë skenat e botës, të shndërrohet mrekullisht si hirushja në një Violetë, në një Manon dhe Mimi apo në sa e sa figura të tjera. Vërtetësia e roleve të saj e ka zanafillën pikërisht tek ajo vogëlushja me shishe qumështi në dorë. Në secilin prej roleve të saj fle Gretëza që ia doli të mundë shtrigën. Madje edhe për ata që nuk ia dolën dot. Në maj të vitit 2019 në Prishtinë hapet ekspozita: “Na ishte njëherë që kurrë mos qoftë”, përmes së cilës me fotografi, histori, djepe dhe lodra, këpucë të lidhura dhe të palidhura, përkujtohen mbi 1000 fëmijë të vrarë dhe mbi 100 të zhdukur gjatë luftës në Kosovë. Titulli të sëmbon në zemër me pakohësinë e përrallës: “Na ishte njëherë që kurrë mos qoftë”.
Mbani vesh, ndëshkimi vjen nga lart:
punët e liga nuk e kanë të gjatë.”
Pas ëndrrës agon dita dhe fëmijët i zgjon shkurtabiqi i vesës. Koha e zgjimit matet me këngën e laureshës. Shkurtabiqi i vesës ngërthen brenda vetes më shumë dramatikë se ai i gjumit, ka aguar një ditë e re, e cila sjell të papritura të reja. Teksti i tij shoqërohet me tone të larta dhe një gërshetim picikatosh. Pasi ai “tretet”, mjegulla e agimit kthjellohet dhe skenën e dominon shtëpiza e çuditshme:
Shtëpiza e çuditshme, e ndërtuar me bukë dhe torta në vend të gurëve, e ka çatinë prej biskotash dhe dritaret prej sheqeri. Kurse gardhin me Lebkuchen, biskota me mjaltë dhe erëza (karafil, arrëmyshk, xhinxher, kanellë etj.), tipike për periudhën e Krishtlindjeve, të cilat ndoshta me një kalk të italishtes (pan di zenzero) në shqip mund të përkthehen si biskota me xhinxher. Fëmijët që shtriga i ka ngrënë më parë, ata që nuk ia kanë dalë ta mundin shtrigën kanibale, ajo i ka shndërruar në biskota xhinxheri. Këtë gjetje e ofron vetëm libreti. Ashtu si akti i parë, edhe i treti ka shumë lëvizje. Hanseli do të hyjë brenda në shtëpizë, por Gretëza është mosbesuese. Fëmijët fillojnë të hanë duke e çukitur gjithkund shtëpizën. Brenda saj dëgjohet zëri i shtrigës:
Kërce, kërce, kërkërizë,
kush po më çukit në shtëpizë?
Pas një tulatjeje fëmijët përgjigjen: “Veç era fryn shtruar / foshnj’e bekuar!”[32] Fëmijët fillojnë të hanë përsëri. Refreni pyetje-përgjigje përsëritet tri herë dhe pas çdo here Hanseli dhe Gretëza hanë nga pak prej shtëpisë së çuditshme. Kur ata qeshin, qesh dhe shtriga. Pasi del nga shtëpiza e çuditshme, shtriga pa e vënë re fëmijët i hedh Hanselit një lak dhe fillon me lajkat e saj. Shtriga është një figurë e fantazisë, as burrë, as grua, e cila personifikon të keqen brenda shpirtit njerëzor ose konkretisht në libret pushtetin e frikshëm të natyrës. Në ndryshim nga çiftet e përmendura deri më tani: vajzë-djalë, nënë-baba, dy shkurtabiqët, shtatë çiftet e engjëjve, figura e saj është e paçiftëzuar.
Shtriga këndon me tone të larta dhe ka një të qeshur hingëlluese, por thyerjet ritmike të melodisë së saj të tërheqin dhe të joshin. Është një muzikë jo lineare, e ëmbël dhe e mprehtë njëkohësisht. Në fund të këngës së saj ajo qesh me një zë të çjerrë, i lajkaton fëmijët dhe u thotë të futen brenda, se në shtëpinë e saj do të kenë gjithë të mirat. Deliri i urisë rendit një ëmbëlsirë pas tjetrës, duke filluar me çokollatën, tortat, marcipanin (brumë bajamesh), kekërat e mbushura me krem, sultjashin, për të vazhduar me fiqtë e thatë, hurmat e Qabesë, rrushin e thatë dhe bajamet. Fëmijët nuk e besojnë, rendin të largohen, por me shkopin e saj magjik ajo i ngurtëson.
Në libret përpara se t’i thotë Hanselit që t’i tregojë gishtin, shtriga rrëmben fshesën dhe këndon duke kalëruar mbi të. Kur i kërkon Gretëzës të shohë furrën, nëse janë pjekur biskotat me xhinxher, Hanseli me zë të ulët e udhëzon atë të shtiret sikur nuk e kupton se çfarë duhet të bëjë. Shtriga ul kokën për ta parë vetë furrën, Gretëza i mban cepin e fustanit dhe të dy fëmijët e shtyjnë atë në furrë. Pastaj dëgjohet një zhurmë e fortë dhe rikthehen në jetë fëmijët që ka gënjyer shtriga më parë. Në harenë e përgjithshme hyjnë në skenë nëna me babain, i cili këndon: “Mbani vesh, ndëshkimi vjen nga lart: / punët e liga nuk e kanë të gjatë.”[33] Duke nxjerrë edhe një herë në pah elementin fetar, opera mbyllet me kredon e babait, kënduar nga të gjithë: “Kur shtrëngica shpirtin mpak, / i madhi zot dorën na zgjat!” Hanseli dhe Gretëza ia dalin mbanë, që me guximin dhe zgjuarsinë e tyre, por edhe me ndihmën e zotit, të çlirohen dhe ta mundin shtrigën kanibale.
… fëmijët kanë nevojë për përralla …
Megjithëse në libret konfliktet bëhen më të buta, kanibalizmi i shtrigës dhe ndëshkimi i saj me vdekjen mizore të djegies në furrë janë të pranishme edhe në operë, në një operë për fëmijë. Në Gjermaninë e pasluftës u ngjall një debat i zjarrtë lidhur me aktet mizore në subjektet e përrallave të vëllezërve Grim dhe deri në mesin e viteve 70 e pak më tej, pati një mënjanim të tyre në edukimin e fëmijëve. Përveç shtrigës që ha fëmijë të vegjël dhe digjet në furrën e druve, si tek Hanseli dhe Gretëza, mund të rendisim motrat e hirushes, që presin thembrën e gishtat e këmbës për të veshur me çdo kusht këpucën e artë, njerkën që dënohet të ecë në këpucë prej hekuri të nxehtë deri sa të vdesë, gishton e vockël, të cilin shpesh duan ta gëlltisin apo ujkun që i çajnë barkun për të nxjerrë kecat që ka gëlltitur dhe për t’ia mbushur atë me gurë.
Debati për përrallat e vëllezërve Grim zuri fill me analizën e librave shkollorë të periudhës vilhemiane, bërë në vitin 1947 nga një toger britanik (T. J. Leonard)[34], i cili erdhi në përfundimin, se përrallat e vëllezërve Grim kanë pasur një ndikim shkatërrues tek fëmijët gjermanë, duke ngjallur tek ata një prirje të pavetëdijshme për mizori, gjë që u pasqyrua në tmerret e Luftës së Dytë Botërore në përgjithësi dhe në barbarinë e kampeve të përqendrimit në veçanti. Është tepër domethënës fakti, që rehabilitimi erdhi pikërisht nga dikush që kishte jetuar barbarinë e këtyre kampeve. Me një humanizmin të rrallë intelektual, një ish i burgosur në kampet e përqendrimit u dha përrallave të vëllezërve Grim vendin e merituar në edukimin e fëmijëve dhe më gjerë, duke shkruar një studim me titullin kuptimplotë “Fëmijët kanë nevojë për përralla”.
Autori[35] i librit u dëbua nga nazistët në vitin 1938 në një kamp përqendrimi për arsyen e thjeshtë se ishte hebre. Pas 11 muajsh qëndrimi në kampet e vdekjes, me ndihmën e personaliteteve amerikane të kohës, ndër të tjera edhe të gruas së presidentit Rusvelt (Roosevelt), atij iu lejua të emigronte në Amerikë. Ferrit shkatërrues të përjetuar në Dahau (Dachau) dhe Buhenvald (Buchenwald) Bruno Betelhajm i kundërvë në studimin e tij përrallën, si një vend magjik që ngërthen brenda vetes aftësinë për të shëruar shpirtrat e vrarë. Në rastin e fëmijëve, ai i njeh përrallës një rol tejet të rëndësishëm shoqërues në hapat e tyre për pavarësi dhe pjekuri, për t’u rritur, për të mundur shtrigën apo shtrigat në formën e anktheve dhe firkërave të konflikteve të brendshme të zhvillimit, duke theksuar, se për “sa kohë që fëmijët besojnë te shtrigat – siç kanë bërë dhe do të bëjnë gjithmonë, derisa të rriten aq sa të mos ndihen më të detyruar t’u japin pamje të ngjashme me njerëzit anktheve të tyre amorfe -, duhet t’u tregojmë histori, në të cilat fëmijët e zgjuar arrijnë të çlirohen nga figura të tilla përndjekëse të imagjinatës. Nëse ia dalin, – ashtu si Hanseli dhe Gretëza – atëherë do të kenë një përfitim të jashtëzakonshëm.”[36]
Interpretimet psikanalitike të përrallave nga Betelhajm janë debatuar intensivisht, sidomos pas viteve 90[37] dhe, megjithë tejkalimin e praktikave dhe metodologjisë së përdorur apo subjektivitetit në interpretim, qasja e tij për rolin e përrallave në zhvillimin psikologjik të fëmijëve i ka rezistuar kohës. Kjo për arsyen e thjeshtë se përrallat ngërthejnë jo vetëm përvoja universale të rrënjosura në traditë dhe kulturë, por ato ofrojnë edhe mundësi po aq universale për përshtatje dhe reflektim. Librat aq të dashur për fëmijë si Meri Popins, Liza në botën e çudirave, Pipi çorapegjata, Historia pa mbarim, Piter Pani, Princi i vogël, Nils Holgersoni, nuk janë veçse përralla moderne, të cilat motivet klasike të përrallave i kanë përshtatur në kohë dhe në gjuhë.[38]
Tek shkruaja këto radhë për shtëpizën e shtrigës, më feksi ndër mend se sot ajo fare mirë mund të kishte formën e një celulari. Pas ëmbëlsisë së sheqerkave dhe lajkave të shtrigës fshihet rreziku vdekjeprurës i kanibalizmit. Pas tundimit përmes aplikacioneve dhe ofertave argëtuese të celularit fshihet rreziku paralizues i manipulimit dhe i varësisë. Në të dy rastet mbetet konflikti i brendshëm, sfida e joshjes, si të mësosh të rritesh me të pa u bërë rob i saj. Sepse megjithë ngasjen që ndiej unë nganjëherë brenda vetes (dhe jam e bindur që flas për miliona prindër) për ta hedhur celularin në “furrën e druve”, kjo nuk është zgjidhje, ky do të ishte kapitullim i një shoqërie të tërë. Është absurde të mendosh përjashtimin e digjitalizimit nga jeta e përditshme, vetëm sepse mund të jetë i rrezikshëm. Kur fëmijët fillojnë të bëjnë çapitjet e para, nuk duan t’i shtysh me karrocë, por të ecin vetë. Me hapat e parë në botën e madhe shtohen natyrisht edhe rreziqet. Alternativa do të ishte t’i mbaje mbërthyer në karrocë për t’i mbrojtur. Një alternativë mjerane.
Fëmijët që dalin nga opera përcjellin një hare të bukur. Xhupat vishen përsëri duke fshehur poshtë tyre fustankat e vashëzave dhe këmishëzat e çunakëve. Natyrisht nëse kanë pranuar të veshin një petk paksa të ndryshëm nga veshja e përditshme, për t’iu përshtatur mjedisit të veçantë të skenës. Hanselin dhe Gretëzën e kam parë gjithmonë në prag Krishtlindjesh dhe asaj daljeje të hareshme të fëmijëve nga opera unë i gëzohem po aq sa dhe operës vetë.
Elbenita performoi një Gretëz të mrekullueshme dhe bashkë me time bijë e pritëm pas shfaqjes për ta takuar kur të dilte. Tok me ne po e prisnin disa gjermanë dhe një grup shqiptarësh nga Kosova. Ajo na takoi të gjithëve me një thjeshtësi fisnike. Kur na erdhi radhe ne të dyjave, ime bijë e vështroi me adhurim pa mundur të thotë dot asnjë fjalë. Ndoshta Gretëza dhe hirushja i ngatërroheshin pareshtur me këtë Elbenitë që kishte para syve, e cila duke vënë re druajtjen e saj, me shumë dashuri e afroi pas vetes për ta përqafur. Pas nesh ajo iu kthye grupit të shqiptarëve nga Kosova dhe një grua e mori në grykë duke i thënë “Bash sikur fmi t’kishin godit çika jem!” Unë përnjëherësh ndjeva atë aromën e këndshme të ftoit të pjekur të fëmijërisë.
[1] Instituti i Folklorit (1963) Folklor shqiptar I. Proza popullore. Vëllimi i parë. Tiranë, f. 306.
Kultivimi i lirit përmblidhte disa procese: mbjelljen, korrjen, tharjen, fermentimin e kërcellit duke e përmbytur në ujë (vulisja), thyerjen për të hequr pjesët e drunjta (helqja me lanar), pastrimin, krehjen (manganisja), përdredhjen e fijeve përmes boshtit dhe endjen në tezgjah (sqarimi: J. Xh.-E.)
[2] Bettelheim, Bruno (1995) Kinder brauchen Märchen. Dtv. München. Aus dem Amerikanischen von Liselotte Mickel und Brigitte Weitbrecht.
[5] Jacob Grimm: 1785-1863 dhe Wilhelm Grimm: 1786-1859, gjuhëtarë, folkloristë, themeluesit e germanistikës. Ndër botimet e përbashkëta të tyre është përmbledhja e njohur Përralla për fëmijë dhe familje (Kinder- und Hausmärchen), të cilën ata e botuan nga viti 1812 deri në vitin 1858.
[6] Engelbert Humperdinck (1854-1921) ka lindur në afërsi të qytetit të Bonit. Në vitin 1879 ai fitoi një çmim për një qëndrim njëvjeçar në Itali. Pikërisht atje u njoh personalisht me Vagnerin (Richard Wagner: 1813-1883), të cilin e asistoi gati një vit e gjysmë në përgatitjet për vënien në skenë të operës së tij të fundit Parsifal. Përfitimet e këtij bashkëpunimi pasohen nga një krizë krijuese disavjeçare, deri kur Humperdinku filloi me kompozimin e operës Hanseli dhe Gretëza, puna për të cilën zgjati nga viti 1890 deri në vitin 1893.
[8] Në vitin 1894 opera u shfaq në 70 skena gjermanishtfolëse, në vitet që pasuan edhe në Angli, Francë, Itali, SHBA, Rusi dhe u përkthye në 17 gjuhë.
[9] Zauberflöte, 1791, Wolfgang Amadeus Mozart: 1756-1791; Freischütz, 1821, Carl Maria von Weber: 1786-1826.
[10] Corvin, Mathias (2021) Märchenerzähler und Visionär. Der Komponist Engelbert Humperdinck, sein Leben, seine Werke. Schott. Mainz, f. 92: für Erwachsene mit Kinderherzen.
[11] Schulte, Doris (1985) Werkhören im Musikunterricht als Sach- und Personengenese aufgezeigt an der Oper „Hänsel und Gretel“ von Engelbert Humperdinck. Universität zu Köln, f. 175.
[12] Irmen, Hans-Josef (1989) Hänsel und Gretel. Studien und Dokumente zu Engelbert Humperdincks Märchenoper. Schott. Mainz, f. 134.
[13] Ludwig Bechstein: 1801-1860, shkrimtar, farmacist, bibliotekar, arkivist gjerman. Vepra më e njohur e tij është përmbledhja Libri i përrallave gjermane (Deutsches Märchenbuch), e cila u botua nga viti 1845 deri në vitin 1857. Prej vitit 1856 doli dhe përmbledhja tjetër e tij Libri i ri i përrallave gjermane (Neues deutsches Märchenbuch).
[15] Vëllezërit Grim (2004) Na ishte njëherë … Llamba magjike 3. Përktheu Neka Turkeshi. Çabej. Tiranë, f. 62-68. Për fat të keq vëllimi në fjalë, përveç titullit në gjermanisht, nuk përmban të dhëna informative për përmbledhjen origjinale të cilës i është referuar (shënimi J. Xh.-E.).
[17] Hahn, Johann Georg von (1854) Albanesische Studien, Heft II. Beiträge zu einer Grammatik des toskischen Dialektes. Albanesische Sprachproben. Friedrich Mauke. Jena, f. 164v.
[18] Në vitin 1486 teologu Heinrich Kramer (1430-1505) botoi veprën Malleus Maleficarum, e cila për gati dy shekuj shërbeu si legjitimim për gjuetinë e shtrigave.
[19] Tekstin e kësaj melodie e boton për herë të parë Brentano (Clemens Brentano: 1 778-1842) në vitin 1808
[20] Citimet nga libreti janë vjelë prej linkut të mëposhtëm:
[21] Suse, liebe Suse, was raschelt im Stroh? / Die Gänse gehen barfuß und haben kein Schuh. / Der Schuster hat’s Leder, kein Leisten dazu, / drum kann er den Gänslein auch machen kein’ Schuh.
[22] Wenn die Not aufs höchste steigt, / Gott der Herr die Hand euch reicht!
[23] Brüderchen, komm tanz mit mir, / beide Händchen reich’ ich dir. / Einmal hin, einmal her, / rund herum, es ist nicht schwer!; Mit den Füßchen tapp tapp tapp, / mit den Händchen klapp klapp klapp, / Einmal hin, einmal her, / rund herum, es ist nicht schwer!; Ei. das hast du gut gemacht! / Ei, das hätt’ ich nicht gedacht. / Seht mir doch den Hänsel an, / wie der tanzen lernen kann!; Mit dem Köpfchen nick nick nick, / mit dem Fingerchen tick tick tick. / Einmal hin, einmal her, / rund herum, es ist nicht schwer.
[24] Ach, wir armen, armen Leute, / alle Tage so wie heute: / In dem Beutel ein großes Loch, / und im Magen ein größeres noch. / Ra-la-la-la, ra-la-la-la, / Hunger ist der beste Koch!
[25] Këtë këngë e ka botuar në vitin 1835 në këngët gjëegjëza të vëllimit Pesëdhjetë këngë të reja për fëmijë (Fünfzig neue Kinderlieder) Hofman fon Falersleben (Hoffmann von Fallersleben: 1798-1874).
[27] Ein Männlein steht im Walde ganz still und stumm, / es hat von lauter Purpur ein Mäntlein um. / Sagt, wer mag das Männlein sein, / das da steht im Wald allein / mit dem purpurroten Mäntelein?: Das Männlein steht im Walde auf einem Bein, / und hat auf seinem Kopfe schwarz Käpplein klein. / Sagt, wer mag das Männlein sein, / das da steht auf einem Bein, / mit dem kleinen schwarzen Käppelein?
[28] Und dort, was grinset daher vom Sumpf? / Das ist ein glimmernder Weidenstumpf!;
Gretel, du musst beherzter sein! / Wart, ich will einmal tüchtig schrein!
[29] Abends will ich schlafen gehn, / vierzehn Engel / um mich stehn: / zwei zu meinen Häupten, / zwei zu meinen Füssen, / zwei zu meiner Rechten, / zwei zu meiner Linken, / zweie, die mich decken, / zweie, die mich wecken… / … zwei, die mich weisen / zu Himmels Paradeisen!
[33] Merkt des Himmels Strafgericht: / Böse Werke dauern nicht!
[34] Wardetzki, Kristin (2012) “… die Märchen in den Ofen feuern! Der Märchenstreit im Nachkriegsdeutschland”. In: Claudia Brinker-von der Heyde (2012) Märchen, Mythen und Moderne. 200 Jahre Kinder- und Hausmärchen der Brüder Grimm. Band II. Lang. Wien, f. 847-871.
[35] Pas vdekjes (1990) dimensioni etik i punës së Betelhajmit u në pikëpyetje Teoria e tij e “nënës frigoriferike” si përgjegjëse për autizmin e një fëmije, sot është hedhur poshtë shkencërisht, pasi autizmi konsiderohet si një çrregullim neurobiologjik i zhvillimit.
[36] Bettelheim (1995), f. 181: Solange Kinder an Hexen glauben – wie sie es immer getan haben und tun werden, bis sie so alt geworden sind, dass sie sich nicht mehr gezwungen sehen ihren gestaltlosen Ängsten eine menschenähnliche Gestalt zu geben -, sollte man ihnen Geschichten erzählen, in denen gescheite Kinder es fertigbringen, sich von solchen Verfolger-Figuren ihrer Fantasie zu befreien. Wenn ihnen das gelingt, haben sie davon – genau wie Hänsel und Gretel – einen ungeheuren Gewinn.
[37] Shih më gjerë: Sutton, Nina (1996) Bruno Bettelheim – auf dem Weg zur Seele des Kindes. Hoffmann & Campe. Hamburg.
[38] Trevers, Pamela Lynwood (1986) Meri Popins. Shtëpia botuese Naim Frashëri. Tiranë; Caroll, Levis (2023) Liza në botën e çudirave. Lulu.com; Lindgren, Astrit (1990) Pipi çorapegjata. Shtëpia botuese Naim Frashëri. Tiranë; Ende, Michael (2004) Historia pa mbarim. Tiranë; Barri, Xhejms (2015) Piter Pani. Albas. Tiranë; Saint-Exupéry, Antoine de (2017) Princi i vogël. Dituria. Tiranë; Selma Lagerlof (2020) Udhëtim i mrekullueshëm i Nils Holgersonit nëpër Suedi. Albas. Tiranë./ KultPlus.com
Nata e ndërrimit të viteve festohet në gjithë planetin dhe është një festë që bën bashkë anëtarët e familjes dhe njerëzit më të dashur.
Njerëzit, në anë të ndryshme të botës festojnë këtë natë me mënyra të ndryshme, por të gjithë besojnë se dëshirat e tyre do të realizohen në vitin që pason.
Ndryshe nga vendet e tjera të botës, apo edhe mes fqinjëve, nata e vitit të ri tek Shqiptarët festohet ndryshe. Ka disa tradita të cilat na dallojnë nga të tjerët dhe ku merr kuptim fjala ‘shqiptarët’.
Tryeza plot me ushqime, veçanërisht mish
Edhe pse çdo ditë nuk konsumojmë shumë ushqime, natën e vitit të ri, tryeza duhet të jetë e mbushur plot e përplot. Nuk mjafton nëse gjeli i detit ndodhet mbi tryezë, pasi kryefamiljari ka blerë edhe dy-tre lloje të tjera mishi që në fund të fundit, askush nuk i prek.
Bakllava
Ëmbëlsira me e preferuar e tryezës përgatitet shumë ditë para festës. Disa zonja ende preferojnë ta gatuajnë vetë, disa të tjera ua besojnë furrave.
Pijet
Në tryezë nuk mungon asnjë marke alkooli, pije me gaz, pa gaz apo energjike. Nuk ka rëndësi nëse do të pihen apo jo, e rëndësishme të jene aty.
Superpastrimi i shtëpisë
Çdo cep shtëpie, dhomat, çdo orendi duhet pastruar. Viti i ri duhet të gjejë çdo shtëpi të pastër. Është e pastër dhe s’ka nevojë? Do të ripastrohet sërish. Nuk ka dyshime për këtë!
Luftë fishekzjarrësh
Nga dritaret, ballkonet e kudo të munden, shqiptarët do tregojnë me padurim arsenalin e pafundmë të fishekzjarrëve në shtëpi. Ishin më të bukura ato të fqinjëve? S’ka problem, në 1 janar rihedhim sërish.
Leku në byrek
Një tjetër traditë, byreku me lekun e fshehur. Kureshtja vijon. Kujt do ti bjeri këtë vit? Me shtrenjtësimin e jetesës dilema bëhet me e madhe. Çfarë shume do të marrim në këmbim të lekut? Momente sa argëtuese e qesharake që i shtojnë gëzim tryezës familjare.
Festa
Tani më, dihet nga të gjithë. Deri para mesnate me familjen, pas mesnate me shoqërinë. Mëngjesi? Nuk dihet ku na gjen.
Kush do të hyjë i pari në shtëpi?
Thonë që kur të hyn një djalë i vogël në shtëpi, viti do të shkojë mbarë. Akoma më shumë, shqetësimi më i rëndësishëm; të hyj me këmbën e djathtë. Një traditë që vështirë të zbehet./ ora news/ KultPlus.com
• Avantazhi i të qenët inteligjent është se mund ta bësh idiotin kurdoherë, kurse e kundërta është krejt e pamundur.
• Ka dy lloje njerëzish në këtë botë: të mirë e të këqij. Të mirët flenë qetësisht natën, ndërsa të këqijtë duket se shijojnë shumë orët e ditës.
• Njerëzimi sot gjendet përpara një ndarjeje rrugësh: njëra të çon në dëshpërim, kurse tjetra në shuarjen totale. Shpresojmë të këtë urtësi në zgjedhje.
• Ai balerini kishte veshur geta aq të ngushta saqë dallohej jo vetëm gjinia e tij, por edhe feja e tij.
• Njeriu përbëhet nga dy gjëra: mendja e tij dhe trupi i tij. Vetëm se trupi argëtohet shumë me tepër.
• Telashet janë si letrat higjienike, merr një e vijnë dhjetë.
• Seksi pa dashuri është një përvojë boshe, por mes përvojave boshe është më e mira.
• Seks: argëtimi më i mirë që mund të arrish pa qeshur.
• Seksi shkarkon tension, ndërsa dashuria e shkakton.
• Mos flisni keq për masturbimin, është seks me dikë që dashuroni.
• Dashuria është përgjigja, por ndërsa prisni përgjigjen, seksi mund t’ju sugjerojë pyetje të mira.
• Akti i seksit është i ndyrë vetëm nëse bëhet mirë.
• Kur isha i vogël, prindërit e mi kanë ndërruar vendbanim disa herë, por unë kam arritur t’i gjej gjithnjë.
• Gjendem në atë fazë të jetës që nëse një grua më thotë “jo”, i jam mirënjohës.
• Më kanë rrahur, por jam mbrojtur mirë. Njërit prej tyre ia theva grushtin: Lëndova krejt fytyrën për ta bërë, por ia dola.
• Nuk janë gjashtë milionë hebrenjtë e vrarë që më shqetësojnë, por fakti se rekordet janë bërë për t’u thyer.
• Filmi im i parë ishte aq i keq saqë kishte zëvendësuar dënimin me vdekje në pesë shtete amerikane.
• Jetohet një herë të vetme e dikush asnjëherë.
• E gjithë jeta ime më kaloi përpara syve, e unë nuk bëja pjesë në të.
• Para se të ikja do të doja t’ju lija një mesazh pozitiv, por nuk e kam. A prish punë nëse ju lë dy mesazhe negative?
• Në dashurinë kolektive avantazhi është se nëse dikush dëshiron të flejë, mund të flejë.
• Sipas astronomëve modernë, Universi është i fundmë. Kjo është ngushëlluese, sidomos për ata si puna ime që harrojnë ku i vënë gjërat.
• Besoj se sekreti për të mos menduar për vdekjen është fundi, por më shumë si një mënyrë për të ulur shpenzimet.
• Gjyshi im ishte njeri i parëndësishëm. Në varrimin e tij, makina funebre ndiqte makinat e tjera.
• Më mirë frikacak për një minutë se i vdekur për gjithë jetën.
• Paratë janë më të mira se varfëria, por vetëm nga pikëpamja ekonomike.
• Thuhet në Bibël që luani dhe demi do të flenë bashkë. Epo duhet të shtoj se demi do të flejë fare pak.
• Kam zakon të marr me vetë një plumb pasi një ditë një person në një rrugicë më qëlloi me një bibël dhe plumbi më shpëtoi./ KultPlus.com
Viti i Ri është festa që festohet në të gjithë botën dhe bën bashkë të gjithë njerëzit. Por nga ju krijua kjo festë? Le të kthehemi pas në kohë për të kuptuar origjinën e kësaj feste por edhe disa nga karakteristikat e saj.
Rreth festës së Vitit të Ri ka fakte dhe supozime të ndryshme për kohën dhe mënyrën se si festohet. Viti i Ri të cilin e festojmë ne dhe shumë vende tjera të botës bie me 1 janar dhe i takon kalendarit gregorian si vazhdim i kalendarit romak.
Por, vende të tjera si Kina, Japonia, India, Vietnami e përdorin kalendarin lunar, kalendar ky i cili bazohet në lëvizjet e hënës rreth tokës, dhe datat e festimit dallojnë dukshëm nga njëra tjetra. Disa Vitin e Ri e festojnë në pranverë me mbjelljen apo rritjen e të korrurave ose në vjeshtë për të festuar mbledhjen e tyre.
Në kulturën perëndimore bredhi i stolisur, babagjyshi dhe dhuratat janë karakteristike për festat e fundvitit.
Bredhi i stolisur
Tradita e bredhit ka orgjinë antike. Mendohet që egjiptianët e kanë kultivuar gjatë traditën e prezencës së bredhit në shtëpitë e tyre në dimër për të simbolizuar triumfin e jetës mbi vdekjen.
Romakët po ashtu e adhuronin bredhin dhe e festonin stinën e dimrit për nderë të zotit të bujqësisë që njihej me emrin Saturnus.
Traditë e tyre ishte që shtëpia të stolisej me drunj të gjelbër dhe drita si dhe të shkëmbenin dhurata. Në mesjetë, gjermanët dhe skandinavët vendosnin bredha jashtë dyerve të shtëpisë si simbol shprese për pranverën e ardhshme.
Babagjyshi dhe dhuratat
Dhënia e dhuratave që në shumë vende perëndimore është traditë e festës së krishtlindjes, tek ne praktikohet kryesisht gjatë festës së vitit të ri dhe vetëm për fëmijët.
Kjo mund të konsiderohet paksa e çuditshme, por duke i marrë parasysh supozimet që figura e babgjyshit dhe dhënia e dhuratave ka origjinë pagane.
Dhe që mirësia e plakut të dimrit qëndron tek kujdesi dhe dashuria e tij për fëmijët e varfër të cilët i ndihmon dhe gëzon me dhurata, bën që babagjyshi të konsiderohet një personazh përralle i Vitit të Ri./ KultPlus.com
“Më shumë parapëlqej të pikturoj sytë, sesa katedralet, sepse tek sytë, ka diçka që nuk e gjen te katedralet, edhe nëse ato janë madhështore dhe n’a sugjestionojnë…” Van Gogh
30 mars 1890, dita e lindjes se Vincent van Gogh në Auvers-sur-Oise.
Një ditë me Van Gogh në Auvers-sur-Oise
Po zbrisja fushat e shkreta të kodrinës në Auvers-sur-Oise, përmbytur nga korbat e zinj që ende vinin vërdallë në qiell. Ishte korrik, por fushat me grurë që pikturonte Vincent Van Gogh nuk ishin më. Ishin fusha të shkreta. Dëgjoja krakëllimat e korbave dhe zbrisja për tu ndalur pak më tej ku mendoja se pikërisht aty duhej ta kishte qëlluar veten Van Gogh…
Ishte 27 korrik i vitit 1890 kur ai shkrehu armën pa e prekur zemrën. Sigurisht, do të donte të vdiste menjëherë në atë fushë gruri. I rrëzuar, i ngritur, me hapa të hedhura si një i dehur, ai kishte mundur të vinte deri në bujtinën e tij. Poshtë, çifti Ravoux kalonte mbrëmjen si të gjitha mbrëmjet e tjera, në bisedat e rëndomta të një jete të plogësht fshati. Hyrja e tij ishte e çuditshme, ndryshe nga herët e tjera dhe ata e vunë re ikjen e hepuar të qiraxhiut të tyre piktor që shkoi pa i përshëndetur si zakonisht, ashtu si një hije. Ai u ngjit në dhomë dhe ata prisnin që të zbriste. Atëherë, meqë ai nuk zbriti dhe ora kaloi, zoti Ravoux u ngjit vetë në shkallët e drunjta, drejt asaj dhome të mjerë, të zhveshur, veç me një krevat, një komodinë, një karrige… E pyeti se ç’kishte. Atëherë Vincent hapi xhaketën dhe i tregoi plagën në gjoks: «Doja të vrisja veten por nuk arrita dot ta bëja këtë!” – i tha ai me një të qeshur të hidhët.
Ravaux zbriti me nxitim të thërriste një mjek. Kërkoi doktorin Gachet. Ai erdhi e bashkë me të, më pas dhe një mjek tjetër. Të dy mjekët i lidhën plagën. Gjaku u pastrua por plumbi ishte brenda në trup, diku… Vincent kërkoi llullën e tij dhe e ndezi. Nuk fliste. Ishte i humbur, i vetëm në këtë botë. Menjëherë Gachet kishte njoftuar një mikun e Théo-s, piktor dhe ky që më së fundi të lajmëronte Théo-n që ishte në Paris. Kur Théo hyri në dhomën ku ai ishte shtrirë, Van Gogh i tha: “Dështova përsëri!»… Théo qante për fatin e vëllait të tij. – «Mos qa vëlla! Kështu është më mirë. Më mirë për ju, e bëra për të mirën e të gjithëve». Orët kalonin. Meqë Vincent ndjehej gjithnjë e më keq, Théo njoftoi me një telegram gruan e tij Johana që të vinte dhe ajo. Por infeksioni i plagës po e linte atë pa frymë. Théo vinte rrotull pa mundur ta ndihmonte vëllain e mjerë e të pafat. I mori kokën në duar, i ledhatonte ballin… «Mos qa vëlla… – i thoshte përsëri Vincent, që dergjej në dhembje gjithnjë e më shumë, – doja të ikja për të mirën e të gjithëve, për mua, për ty, për Vincentin e vogël…» Pastaj, pas një kohë të gjatë me atë frymë të rënduar, Van Gogh gulçoi dhe vështroi nga vëllai: «Théo, mermë… Dua të kthehem në shtëpi!»
Erdhi mbrëmja dhe më pas ra nata. Ai nuk ndjehej më. Vallë ishte gjallë? Kishte vdekur?… Jo, ende… Më pas u dëgjua dhe një gulçimë e fundit. Me sa duket, e fundit. Ishte ora një e gjysmë e mëngjesit në një natë të errët, por me yje… si yjet që pikturonte Van Gogh. Ishte data 29 korrik. Auvers-sur-Oise flinte gjumë. Ata nuk e dinin se një piktor i madh sapo kishte vdekur në atë bujtinë të mjerë… Një artist në moshën 37 vjeçare sapo kishte vdekur. Tepër i ri, njëlloj siç do të vdiste një vit me vonë poeti Rimbaud, poeti i Zanoreve (Voyelles), që shikonte në to ngjyra, veç ngjyra… Në mëngjes, Ravoux, gruaja dhe vajza e tij, doktori Gachet, Théo, Johana e të tjerë, u mblodhën rreth të vdekurit. Gachet i vizatoi portretin. Meqë prifti nuk erdhi (ai nuk pranoi të varrosë një të vetvrarë – Zoti i madh nuk i pranonte ata!), Théo vendosi t’i bënin një varrim të thjeshtë dhe mos ta çonin atje, në atë kishë që ai e kishte pikturuar aq bukur, me ato ngjyra të rënda kobalti, pa e ditur se një ditë mund të ishte i shtrirë atje, në një arkivol të thjeshtë druri… Jo, nuk kishte ndodhur ashtu. Trupin e tij e nxorrën në heshtje dhe e përcollën drejt e në varreza, në majë të asaj kodrine që Vincent ngjiste çdo ditë, nën një diell të tmerrshëm që digjte dhe ku tutje, shquheshin ca lule dielli, lulet e dashura të tij. Kush i kishte pikturuar ato lule më bukur se ai në këtë botë? Cili vallë? Nga Parisi kishin ardhur disa miq të Théo-s, piktorë, që ju vinte keq për ikjen e atij artisti të vetmuar. Para varrit, doktor Gachet nuk arriti dot të fliste për pacientin dhe artistin e tij, pasi e mbytën lotët. Van Gogh hynte në dhé, mbulohej me dhé dhe tani një natë e errët ishte mbi kryet e tij, pa yje, një natë e zezë e pikturuar si në Saint Remy de Provence, dhe sytë e mbyllur përjetësisht. Artisti… Në shtypin periferik të qytezës Pontoise, jo larg Parisit, në L’Echo de Pontoise, një shënim i shkurtër ishte botuar të nesërmen: ”Auvers-sur-Oise. E djelë 27 korrik. Një i quajtur Van Gogh, hollandez dhe piktor, ka qenë kalimthi në Auvers dhe në fushë e qëlloi veten me revolver, por meqë u plagos, ai u kthye në dhomën e tij dhe të nesërmen vdiq.”
Vetëm 70 ditë në Auvers-sur-Oise të Van Gogh… dhe ato 70 ditë janë periudha e artë e veprës së tij, më prodhimtarja dhe koha kur u ngjizën pikturat më të jashtëzakonshme: Kisha e Auvers-sur-Oise, Fusha e Auvers-sur-Oise, Kështjella… Brenda dy muajve, 75 tablo të mëdha dhe 35 vizatime… një punë titanike! Kur ishte kthyer nga jugu i Francës në Paris, ai kishte qëndruar disa kohë në Paris, pranë vëllait të tij, por askush nuk kishte interes për pikturën tij, dhe ai e kuptonte dëshpërimin e të vëllait, edhe pse atë vetë kjo gjë nuk e dëshpëronte dhe aq shumë. Për të kishte rëndësi të jetonte me pikturën, të punonte, të zgjohej dhe të flinte pranë kavaletit të tij.
Ato ditë në Paris, Théo i kishte folur për krizën e shitjes së pikturave në përgjithësi dhe se shitja e tablove të artistëve të tjerë, por edhe të tij, nuk po ecte. Varfëria trokiste në derën e çiftit hollandez, në atë apartament të vjetër parisian ku banonte Théo me Johanën dhe Vincentin e vogël. Pra vëllai s’mund ta ndihmonte më si më parë, duke i siguruar bojrat, pëlhurat, duke e nxitur gjithnjë për artin e tij dhe se mundi nuk do t’i shkonte kot. Kjo gjë Van Gogh-un e dëshpëroi pa masë. Ndjeu një fajësi të madhe sikur ai ishte shkak i halleve të mëdha që e kishin pllakosur vëllain e tij. Edhe pse i kishte parë tablotë e tij të hedhura ashtu në atë apartament, nuk i kishte ardhur më keq, sesa kur pa fytyrën hijerëndë të të vëllait… Kur kishte shkuar në bodrumin e mikut të Théos, tregëtarit Tanguy dhe kishte parë tablotë e tij të hedhur atje, ishte tmerruar. Sikur kishin flakur fëmijët e tij. O Zot!… kishte pëshpëritur Vincent!… Dhe ashtu, me zemër të vrarë për të vëllain dhe pikturat e tij, ai ishte detyruar të nisej drejt Auvers-sur-Oise, rreth 60 kilometra larg Parisit, një vend paqeje dhe për piktorë të tjerë.
Në gjithë jetën e tij si piktor, Van Gogh kishte mundur të shiste vetëm një tablo dhe kjo ishte Hardhi e kuqe, për 400 franga. Kjo kishte ndodhur veç një muaj më parë… 400 franga, ja shpërblimi i gjithë atyre viteve punë, përpjekje, ëndrra… Kishte zbritur në stacionin e vjetër të atij vendi të gjelbëruar me katër telajo të bardha dhe një letër për doktor Gachet. Katër telajo dhe bota që i vinte vërdallë në kokën e tij me atë shpirt të trazuar. Katër telajo dhe një vend për të fjetur në katin sipër bujtinës me 3,5 franga nata përfshi dhe ushqimin. A nuk i kishte thënë Théo-s se “të pikturoj, kjo gjë do të ishte ilaçi më i mirë”? E megjithatë trishtohej dhe menjëherë i shkruante Theo-s: “Ndjehem i dështuar. Ky është fati im dhe kjo s’do të ndryshojë më… Megjithatë, duke lënë mënjanë ambicjen time, ne mund të jetojmë bashkë pa rrënuar njëri-tjetrin”. Përse vallë i shkruante kështu?…
Atje në Auvers-sur-Oise, buzë lumit Oise, Vincent kishte gjetur strehë në bujtinën e çiftit Ravaux, atje kishte gjetur dhe doktor Gachet që do të kujdesej për gjendjen e tij dhe ku ditë më vonë do të pikturonte portretin e tij. Atje do të bridhte nëpër fshat për të hedhur në telajo atë çka shikonte e pëlqente syri i tij, me ngjyrat që dote ai, me penelatat e tij ndryshe nga të tjerat, me atë shqetësim dhe dramacitet që ndihet në tablotë e tij. Théo i shkruante letra t’i ngrinte moralin, e po ashtu edhe Johana i shkruante. Atëherë Vincent i përgjigjej Teos se “letra e saj ishte evangjelike, si një çlirim nga një ankth në një kohë që të gjithë bashkë ndjejmë rrezikun për bukën tonë…”. Në një letër tjetër Vincent i shkruante të vëllait: “… U ktheva… mora fuçën, e cila pothuaj më bie nga dora… kam pikturuar tri tablo. Janë sipërfaqe të mëdha me grurë, me një qiell të shqetësuar, në një vetmi ekstreme…”
Jo shumë kohë më parë dy tablo të tij ishin paraqitur në “Sallonin e të Pavarurve” që organizohej atëherë në Paris. Vetëm dy tablo në një ekspozitë, ja jeta e një piktori të dëshpëruar… Megjithatë ato ishin tablo që do të hynin në historinë e mëvonshme: Irisët dhe Nata me yje… Dhe tani ai pikturonte fushën me grurë të kodrinës së Auvers-sur-Oise, “Fushë gruri nën një qiell me re (Champs de ble sous un ciel nouageux)… Pastaj po ajo fushë me grurë dhe korba, Fushë gruri me korba (Champs de ble aux corbeaux), qiej të shqetësuar dhe ato njolla të zeza që vinin rrotull në atë qiell të kaltër me re… Korbat!
Në letrën e tij, siç dukej bëhej fjalë për tablonë Fusha e grurit me korbat… Korbat si lajmëtarë zie. Njolla të zeza në atë të artë gruri. Qiej të thellë, blu e fortë, e errët, thellësi kuadri, dinamizëm i asaj që ishte atje tej si të ishte një qiell e tokë tjetër, ndoshta një vend tjetër për të shkuar… vallë dëshira e piktorit? Sigurisht… Tashmë edhe me doktor Gachet ishte zemëruar… Nuk e përmend më as në letrat e tij. Por doktori e donte hollandezin e gjorë. Dhe piktori i bindet. Punonte, ngjitej drejt kodrës në mëngjes dhe kthehet në bujtinë në muzg.
Adhuruesit e piktorit
Van Gogh nuk arriti t’i njohë adhuruesit e tij edhe pse e dinte se një ditë vepra e tij do të vlerësohej. Ata u shfaqën vonë. E kështu, gjithë bota do t’a adhuronte. Po kështu dhe shqiptarët… Më kujtohen gjithnjë tablotë e para që kisha parë nga veprat e piktorit. Sigurisht në revista. Në fillim, në shtëpinë e Ali Osekut, në një album të madh, ku piktori më tregonte me entusiazëm veprën e Van Gogh-ut. Atëherë në Tiranë, në fillimin e viteve 70-të, në rrethet e studentëve të artit si dhe ndër piktorët flitej ngado për këtë piktor. Vlash Droboniku, miku im i Kinostudios, fliste parreshtur për të e po kështu Gazmend Leka, Bujar Luca… Maks Velo na e tregon me një ironi therrëse sesi në hetuesi, i akuzuar për “joshjen ndaj artit dekadent borgjez” dhe “agjitacion e propaganda”, hetuesi i tij që e thoshte keq emrin e piktorit të madh e pyeste se cili na ishte ky Van Gong, pasi as që e kishte dëgjuar ndonjëherë në jetën e tij këtë emër. Ç’lidhje kishte Van Gogh me politikën e bunkerëve dhe të plumbit?… Të gjithë e adhuronin Vincent Van Gogh, piktorin me “veshin e prerë” kur ishte në jug të Francës dhe kur u grind me mikun e tij të ngushtë, piktorin Gauguin. Artur Muharremi, me të cilin punonim bashkë në Kinostudio, më kishte pikturuar një kopje të tablosë së piktorit Jeune fille au bois (Vajza në pyll) dhe Ullishtat të pikturuar nga Vincent kur ishte në Saint-Remy-de-Provence, të cilat i mbaja në dhomën time bashkë me nja dy pamje të prera revistash “Nata me yje” (Nuit etoilée) dhe “Kositësi” (Le Faucher). Ishin gjithnjë aty, të pranishme, ditën dhe natën, gjithnjë me magjepsjen pas penelit të trazuar, pas okrës dhe blusë së tij. Kur erdha në Paris që muajt e parë kërkova varrin e Van Gogh dhe aty mora vesh se Vincent nuk flinte në varrezat parisiane por 60 kilometra më larg, në Auvers-sur-Oise. Dhe unë shkova, mora rrugën për në Auvers-sur-Oise, midis një gjelbërimi të hatashëm.
Që nga ajo ditë pelegrinazhet e mia nuk kanë rreshtur, pasi sa herë vinin artistë shqiptarë në Paris unë i çoja te varri i piktorit të madh, aq sa m’u kthye në një lloj obsesioni. Kështu kam shkuar me Ali Osekun, Hasan Nallbani, Ilia Xhokaxhi, Edi Hila, Thoma Thomai, Vangjel Gjikondi… Kështu kam shkuar me miqtë e mi Artur Muharremi, Ylljet Aliçka e shumë të tjerë. Shkonim në varrin e piktorit, në atë varr ku krah tij, mbuluar të dy, përqafuar me një dredhëz jeshile të errët ishin dhe eshtrat e Teos, i cili pak kohë jetoi pas tij, pasi i sëmurë, i vrarë shpirtërisht dhe nga vdekja e vëllait, vdiq shpejt, duke lënë vetëm Johanën e tij bashkë me Vincentin e vogël, gjashtë muaj më vonë, në janar të vitit 1891… Dhe një ditë befasia ime ishte kur pikërisht në atë vend, gjeta dhe studion e një piktori shqiptar, Julian Tauland, të dashuruar pas Van Gogh… Dhe bashkë me të ne morrëm rrugën drejt fushës me grurë, atje ku piktori kishte qëlluar veten e tij… Ngritëm sytë në qiell dhe përsëri korbat… dhe Van Gogh që gjendej aty midis nesh, në imagjinatën tonë, në gjurmët e jetës së piktorit… Pikërisht ato ditë ishte rihapur legjenda sipas së cilës Van Gogh nuk kishte dashur të vriste veten, por se në kthim nga kodrina për në bujtinë, ai kishte ndeshur rrugës dy vëllezër të atij fshati që ziheshin dhe në përpjekje për t’i ndarë, dikush nga ata e kishte goditur padashje. Vallë e vërtetë? Historianët Steven Naifeh dhe Gregory White Smith thonë se kjo është e vërteta, por vështirë ta besosh, pasi Van Gogh do ia kishte thënë këtë ndodhi si zotit Ravaux ashtu dhe të vëllait Théo apo doktorit Gachet… Kisha e fshatit është po ajo që ka pikturuar Vincent në tablo që e bëri atë të njohur e ku gjithnjë vizitorët e shumtë nga e gjithë bota ndalojnë të bëjnë fotografi në oborrin e saj. Ti vështron kishën, fushat me grurë, qiellin e kaltër dhe të kujtohet paleta e këtij gjeniu të pikturës që kishte atë ndjesi të jashtëzakonshme të ngjyrës: “Në pranverë është e verdha, ngjyra e grurit të ri, me një jeshile të ngrohtë dhe mollët e kuqe rozë. Vjeshta ka konturin e gjetheve të verdha me tone ngjyrë vjollce. Dimri ka borën dhe personazhet e zeza. Pra, nëse në pranverë kemi ballafaqimin e ngjyrave blu me një element portokallie në grunajat ngjyrë bronxi të praruar, mund të bëjmë kështu një tablo që shpreh mirë atmosferën e stinëve me gjithë kontrastet e ngjyrave plotësuese (e kuqe dhe jeshile, blu dhe portokalli, e verdhë dhe vjollcë, e bardhë dhe e zezë)…”
Referenca universale
Pothuaj para një viti u hap në Paris një ekspozitë e Van Gogh duke vendosur krahë veprave të tij dhe interpretimin me tekstin e shkruar të Antonin Artaud. Dhe drejtori i Musée d’Orsay, Guy Cogeval kishte bërë një përzgjedhje të përkryer për të na treguar një tjetër “facete” apo këndvështrim në gjykimin e veprës së piktorit të famshëm. Edhe pse dukej se teksti i Artaud ishte disi i harruar, i shkruar në vitet e para pas lufte, ai tekst kishte një interpretim të jashtëzakonshëm të veprës së artistit të margjinalizuar nga shoqëria, pasi shkrimi i Artaud ishte një britmë e madhe e njeriut të dëshpëruar, Brenda saj ishte dhe britma e një poeti si Nerval apo vetë atij, pasi shoqëria i largoi këta artistë, sepse ata e shqetësonin atë. Antonin Artaud e shkroi tekstin Van Gogh, le suicidé de la société (Van Gogh, i vetvrari i shoqërisë) në shkurt të vitit 1947, brenda tri javëve dhe për më tepër i shtyrë nga një revistë, e cila kishte botuar esenë e një psikiatri që e cilësonte Van Gogh-un si një “artist të dezikuilibruar”. Dhe kjo e tërboi atë. Atëherë, në Orangerie des Tuillerie në Paris sapo ishte hapur një ekspozitë e piktorit, pas shumë e shumë dekadash. Dhe kur Artaud kishte nxituar drejt asaj retrospektive dhe i kishte parë ato tablo, ishte magjepsur dhe tronditur njëkohësisht nga forca e gjeniut, pasi gjeti aty shëmbëllimin e vetes, në një periudhë të rëndë psikike, pas një rënie të madhe morale, edhe pse ai ishte një intelektual i rendit të parë, aktor dhe poet. Dhe ai tekst i shkruar në dhomën e tij të trishtë, ishte një klithmë e artistit kundër institucioneve, pasi siç shkruante Artaud, duke iu referuar dhe poetit Gerard de Nerval-it, «ai nuk ishte një i çmendur, por u akuzua si i tillë sepse po bëhej gati të tregonte ca të vërteta »… Vallë ishte kështu? Mundet, pasi raste të tilla artistësh e shkrimtarësh kanë ndodhur në botën e artit, ashtu siç çoheshin në çmendinë jo pak artistë në Bashkimin Sovjetik, apo Kasem Trebeshina dhe Selman Vaqarri në Shqipëri. Por sigurisht, Van Gogh s’kishte asnjë lidhje me politikën, por ishte e vërtetë që ai e ndjeu përjashtimin që i bënte shoqëria dhe së pari rrethi i artistëve zyrtarë. Pikërisht kundër kësaj ngrihej i revoltuar Artaud. «Van Gogh nuk ishte i çmendur! – shkruante ai në atë tekst të botuar si libër më vete, ku në kopertinë ishte një fushë me grurë. “Van Gogh, është poeti më i vërtetë i të gjithë piktorëve… Organist i një stuhie të ngrirë (në një telajo)!” Dhe padyshim, po të shohësh vetëm tablonë Fushë gruri me korba e kupton fare mirë thelbin e thënies së Artaud për Van Gogh si një “organist të një stuhie”… «Tani që po shkruaj këto rreshta, – vazhdonte më poshtë Artaud, – shoh fytyrën e përgjakur të poetit që vjen drejt meje, në një murale luledielli të zgaflluar… ai pikturon në konvulsion e sipër »…
Stuhia… po, një stuhi pikturale që vështirë të krijohet në kuadrin e një telajo, brenda një tabloje. Por kjo “stuhi” e Van Gogh, vinte pas një pune shumë vjeçare mbi paletën e tij, pas një pune të palodhur dhe udhë të shumta në një ethe të përhershme, siç dhe i shkruante vëllait të tij në një letër nga Borinage, më 1880: “Duhet të vazhdoj në këtë rrugë që kam nisur, pasi nëse nuk bëj asgjë, nëse nuk studjoj, nëse nuk kërkoj, atëherë jam i mbaruar. Mjerë unë atëherë! Ja si i mendoj gjërat: duhet të vazhdoj, të vazhdoj gjithnjë. Kjo është e nevojshme. Po cili është qëllimi përfundimtar, do thuash ti? Ky qëllim bëhet më i përcaktuar dhe ai skicohet ngadalë, por me siguri, ashtu si një “croquis” që kthehet në vizatim, si një vizatim që bëhet pastaj një tablo, punë që bëhet duke pikturuar seriozisht, duke kërkuar e duke u thelluar në idenë e turbullt të fillimit, disi fluturake e kalimtare gjersa ajo fiksohet mirë…” Dhe kështu nga viti në vit, nga tabloja në tablo, artisti ngjitej në rrugën drejt gjenialitetit. “Van Gogh, – shtonte Artaud, – është nga të vetmit që e ka tejkaluar pikturën, artin “inert” për të paraqitur thjesht natyrën, pasi ai bën të shfaqet me hov një forcë vibruese, një element i marrë drejtpërdrejtë nga thelbi i vet, nga zemra”… A nuk ishte kështu kur peneli i Van Gogh i jepte një tjetër “forcë vibruese” të njëjtës tablo që ai kopjonte nga Millet, duke e transformuar atë? A nuk thoshte ai se “në vend që të riprodhoj ngjyrat që kam para syve, unë i përdor ato në mënyrë arbitrare, që ta shpreh veten akoma më me forcë”?… Kjo ishte gjenia e tij. Sigurisht, Van Gogh kishte problemet e tij, lidhur me ndjeshmërinë e jashtëzakonshme të tij, një brishtësi që sot konsiderohet si një “shqetësim bi-polar”, për çka disa herë u detyrua në Arles e gjetkë të ndiqej nga një psikiatër, dhe kjo kishte gjurmët e veta, gjurmë që vinin nga fëmijëria… Vallë një ndjesi faji, një hije që e ndiqte pas? Hija e vëllait që kishte vdekur para tij, pas lindjes dhe që i kishin quajtur me emrin Vincent? Dhe meqë ai nuk jetoi, më pas, kur ai lindi, i vunë po emrin Vincent? Vincent duhej të mbijetonte… dhe ja, piktori që endej nëpër Hollandë e Francë me emrin e një vëllai të vdekur, sikur ta mbante dhe atë në kurriz gjatë gjithë një jete, edhe pse një jetë fare e shkurtër, në erë e furtunë. Nga ai korrik i vitit 1890 e deri sot kanë kaluar 126 vjet dhe fama e atij piktori të “mjerë” pushtoi jo vetëm botën pikturale por gjithë rruzullin. Tablotë e harruara të tij diku në një depo të Théo-s, do të ishin tablotë më të çmuara dhe më të shtrenjtat në historinë e pikturës. Dy stërnipa të Van Gogh erdhën këtë vit në Auvers-sur-Oise në jubileun e piktorit dhe përjetuan dhe njëherë ato imazhe të ditëve të fundit të Van Gogh, atë bujtinë të thjeshtë të çiftit Ravaux, atë dhomë gati bosh, me një krevat dhe një karrige të vizituar sot nga miliona njerëz, ku siç thotë Dominique-Charles Janssens, “Këtu s’ka asgjë për të parë, por gjithçka për të ndjerë”. Dhe ai që viziton atë dhomë përjeton vërtet një shpirt që endet në botën e tij të trazuar… Në vitin 1985, bujtina e çiftit Ravaux ishte në shkatërrim të plotë, një kafene e rëndomtë me mbishkrimin e vjetër “Commerce de vins-Restaurant” («Dyqan vere dhe restorant») por që mbarte një histori të madhe. Dhe ky njeri, me dashurinë për artin dhe së pari për veprën e Van Gogh, e bleu atë për ta kthyer në një vend pelegrinazhi për njerëzit e gjithë botës. Dhe turistët janë me mijra, si lumi i Oise, që rrjedh aty pranë, përjetësisht.
Duke u kthyer nga Auvers-sur-Oise, me një katalog në duar dhe një qiell të kaltër mbi sy, përpara m’u shfaq papritur pamja e asaj lule dielli të pikturuar nga artisti. Dhe menjëherë m’u kujtua ai fragment teksti ku Artaud shkruante: «Lule dielli në ngjyrë bronxi janë pikturuar nga ai. Janë pikturuar si luledielli dhe asgjë më shumë, por që të kuptosh një lule dielli të natyrës, tashmë duhet t’i rikthehesh Van Gogh-ut, ashtu si për të kuptuar stuhinë, nuk mund të mos i drejtohesh përsëri atij…» Kjo thënie mishëronte gjithçka ngjizte vërtet peneli i Van Gogh, pasi piktura e tij nuk ishte thjeshtë filozofi, poetikë, abstraksion, por që nga fillimet e veta e deri në fund, bota e tij ishte njeriu, fushat, mbledhësit e patateve, gratë e përvuajtura dhe njerëzit e vetmuar në ato dhoma të errta, pa dritë apo ato figura të përkulura mbi fushat e jetës, ishin korrësit dhe mbjellësit (Semeur au soleil couchant – Mbjellës në perëndim të diellit), pasi Van Gogh me mbjellësit e tij, mbillte kështu farën e një arti human… / Luan Rama / KultPlus.com
Poezia ‘Interpretimi i natës’ nga Jean-Joseph Rabearivelo
Do të vijë një ditë kur ndonjë poet i ri Do të lexojë vjershat tua të pamundura Për të njohur librat tu Të rrallë si lulet e nëntokës Librat tu të shkruar për disa miq Ai do të të lexojë Në hijen e gjirit Në dritën drithëruese të zemrës së tij përmes së cilës do të rrahë zemra jote
Ai nuk do të të kërkojë Në dallgët e mëdha Plot humbella detare pa rreze dielli As në rërë e as në tokën e kuqe As nën shtigjet e mbuluara me leshterikë Të cilët përhapen në të gjitha anët Deri tek toka e të gjallëve Të verbër e të shurdhër që nga zanafilla e Botës
Ai do të ngrisë kokën Dhe do të kuptojë që në kaltërsinë e qiellit I ngatërruar në yjet dhe në erërat është ngritur varri yt.
Presidenti i zgjedhur Donald Trump i kërkoi Gjykatës së Lartë të premten që të ndalë hyrjen në fuqi të ndalimit të mundshëm të platformës TikTok në Shtetet e Bashkuara derisa administrata e tij të mund të gjejë një “zgjidhje politike” për këtë çështje.
Kërkesa e tij vjen pasi si TikTok edhe administrata e Presidentit Joe Biden i janë drejtuar Gjykatës. Kompania argumenton se Gjykata duhet të rrëzojë një ligj që deri më 19 janar mund ta ndalojë platformën, ndërsa qeveria këmbëngul tek qëndrimi i saj se ndalimi është i nevojshëm për të eliminuar rreziqet ndaj sigurinë kombëtare.
“Presidenti Trump nuk ka një qëndrim të caktuar për meritat në bazë të kësaj mosmarrëveshjeje. Ai kërkon në mënyrë të respektueshme që Gjykata të marrë në konsideratë të bëjë një pauzë lidhur me zbatimin afatit të 19 janarit 2025 për shitjen, ndërkohë që konsideron faktorët e kësaj çështjeje”, thuhet në dokumentin që është hartuar në emër të Presidentit të zgjedhur Trump, nga D. John Sauer, i zgjedhuri i tij për postin e përfaqësuesit kryesor juridik të administratës pranë Gjykatës së Lartë.
Javën e kaluar Trump u takua javën e kaluar në Mar-a-Lago të Floridës me shefin ekzekutive të TikTokut, Shou Chew. Ai ka ndryshuar qëndrimin e tij ndaj aplikacionit popullor, pasi u përpoq ta ndalojë atë gjatë mandatit të tij të parë në detyrë lidhur me shqetësimet për sigurinë kombëtare. Ai hapi një llogari në TikTok gjatë fushatës së tij presidenciale 2024 dhe ekipi i tij e përdori praninë e tij në aplikacion për t’u lidhur me votuesit më të rinj, veçanërisht votuesit meshkuj.
Trump tha në fillim të këtij viti se ai vazhdonte të besonte se kishte rreziqe të sigurisë kombëtare të lidhura me TikTokun, por u shpreh kundër ndalimit të tij.
Kërkesa e tij vjen përpara se të paraqiten argumentet të planifikuara për në 10 janar për të përcaktuar nëse ligji, i cili kërkon kërkon që TikToku të shkëputet nga kompania nën pronësinë e të cilit është aplikacioni me qendër në Kinë ose të përballet me një ndalim, kufizon në mënyrë të paligjshme lirinë e fjalës në shkelje të Amendamentit të Parë të Kushtetutës amerikane.
Ligji u nënshkrua nga Presidenti Joe Biden në prill pasi miratimit nga Kongresi me mbështetje të gjerë dypartiake. TikTok dhe ByteDance paraqitën më pas një sfidë ligjore.
Në fillim të këtij muaji, një trupë prej tre gjyqtarësh federalë të një Gjykate të Apelit për Qarkun e Uashingtonit, e mbështeti unanimisht ligjin, duke bërë që TikTok të apelojë çështjen në Gjykatën e Lartë./VOA/ KultPlus.com
“Arsyeja e ka arritur atë ç’ka mund të arrinte, për të gjetur një ligj të përshtatshëm e për ta popullarizuar atë, por i takon energjisë së vullnetit dhe zjarrit të ndjenjave të zbatojë këtë ligj.
Nëse e vërteta duhet të ruaj fitoren në konflikt me forcën, atëherë ajo fillimisht duhet të bëhet vetë forcë, dhe të kthejë njërin nga instinktet e njeriut në kampionin e saj, në perandorinë e fenomeneve; sepse instinktet janë të vetmet forca lëvizëse në botën materiale.
E nëse deri më sot e vërteta e ka treguar aq pak forcën e vet ngadhënjyese, ky nuk është faji i gjykimit, që nuk e ka zhvilluar atë, por i zemrës që ka qëndruar e mbyllur ndaj saj dhe instinktit që nuk ka mundur të veprojë bashkë me të.
Artisti është bir i kohës së vet, por është keq për të nëse ai njëkohësisht është dishepull apo i përkëdheluri i saj…”/ KultPlus.com
Sizifi, mbreti i Efirës, ishte i famshëm në mitologjinë greke për zgjuarsinë e tij. Ai ishte aq i zgjuar sa që mashtroi 2 herë vdekjen, duke i zemëruar Perënditë. Ata u kundërpërgjigjën duke e dënuar Sizifin me një torturë të përjetshme: Atij iu desh të ngjiste një gur të madh në majën e një kodre.
Sapo arrinte në majë, guri rrokullisej sërish poshtë, dhe Sizifi detyrohej t’ia fillonte nga e para, pafundësisht. Sot çdo detyrë që ndërthur lodhjen, luftën, stresin dhe kotësinë mund të quhet një “torturë e Sizifit”. Mendoni pak për ata që punojnë në kompanitë e shërbimit ndaj klientit, dhe që detyrohen të merren gjatë gjithë ditës me njerëz të zemëruar, ndërkohë që kushtet që krijojnë këtë sjellje agresive të klienti nuk ndryshojnë kurrë.
Por dikush mund të thotë gjithashtu se e gjithë jeta jonë është një torturë sizifiane:ne hamë për të qenë sërish të uritur, bëjmë dush për t’u bërë sërish pis, ditë pas dite, deri në fund të jetës. Absurde, apo jo? Albert Kamy, filozof dhe babai i një shkolle të tërë mendimi të quajtur absurdizëm, mendonte kështu.
Në librin e tij të vitit 1942, Miti i Sizifit, Kamy e identifikon Sizifin si ikonën e absurdit, duke vënë në dukje se “përçmimi i tij për Zotat, urrejtja për vdekjen dhe pasioni i tij për jetën, i dhanë atij dënimin e papërshkrueshëm, tek i cili mbështetet e gjithë qenia, për të mos arritur në fund asgjë.
Ndryshim i këndvështrimit
Do të ishte e lehtë të arrihej në përfundimin se një pikëpamje absurde mbi jetën e përjashton lumturinë. Por në librin e tij, Kamy thotë që ne “duhet ta imagjinojmë Sizifin të lumtur”. Mund të duket e pamundur, por në fakt kjo kthesë e papritur në filozofinë e jetës dhe lumturisë së Kamy mund t’ju ndihmojë të ndryshoni këndvështrimin tuaj dhe t’i shihni në një mënyrë të re dhe më të qetë përpjekjet tuaja të përditshme.
Vuajtja dhe pakënaqësia e pafundme kuptohen si temat mbizotëruese të jetës në filozofitë lindore dhe perëndimore. E vërteta e parë fisnike e Budizmit është se jeta është vuajtje. Po ashtu filozofi i krishterë i shekullit XVII Blez Paskal shkroi mbi palumturinë e vazhdueshme dhe përpjekjet tona të kota për ta luftuar atë: “Qeniet njerëzore kërkojnë qetësi kur janë duke u përballur me vështirësitë; dhe kur i kanë mposhtur këto të fundit, qetësia bëhet e padurueshme”. Në të dyja traditat, lumturia nuk është veçse një ndërprerje e shkurtër në ritmin e trishtuar të jetës.
Në vend se të dëshpërohemi për kotësinë e jetës, Kamy na thotë të pranojmë dimensionin e saj qesharak
Në librin e tij Kamy e pranon kotësinë e detyrës së Sizifit si dhe paralelet e dukshme të saj me jetën tonë të përditshme. Por ai argumenton se pavarësisht nga vështirësitë e kësaj bote, qeniet njerëzore përjetojnë rregullisht lumturinë e vërtetë. Në situata të vështira, njerëzit kanë dashuri për njëri-tjetrin.
Ata kënaqen me rikrijime të thjeshta. Sipas Kamy edhe Sizifi ishte i lumtur “sepse përpjekja e tij për të arritur një kulm mjafton për të mbushur zemrën e një njeriu”. E thënë thjesht, ai kishte diçka që e mbante të zënë. Ky përfundim e çoi Kamy drejt një strategjie jetese që është krejtësisht në kundërshtim me shumicën e filozofëve ekzistencialistë të dy shekujve të fundit. Në vend që të dëshpërohemi mbi kotësinë e jetës, Camus na thotë të pranojmë dimensionin e saj qesharak. Duke pasur parasysh rrethanat në të cilat jetojmë, kjo është e vetmja rrugë drejt lumturisë, emocioni më absurd nga të gjithë.
Ne nuk duhet të përpiqemi që t’i japim një kuptim universal rutinave tona të pandërprera: blerjes, shpenzimeve, ngrënies, punës, shtytjes së gurëve tanë të vegjël lart kodrave tona të vogla, thotë ai. Në vend të kësaj, duhet të qeshim me zë të lartë se çdo gjë që bëjmë nuk ka kuptim, e megjithatë prapë të jemi të lumtur.
Për Kamy lumturia është një deklaratë e pavarësisë ekzistenciale. Në vend se të na këshillojë “Mos u shqetëso, ji i lumtur”, ai na thotë “Thuaji Universit të kthehet diku tjetër, ji i lumtur”. Nëse pranimi i dimensionit qesharak të kësaj bote ju duket i pamundur, Kamy thotë se kjo është vetëm për shkak të krenarisë suaj.
“Ata që vendosin parimet përpara lumturisë së tyre, refuzojnë të jenë të lumtur, pavarësisht nga kushtet që u duken thelbësore për të qenë të tillë”- shkroi ai disa vjet pas esesë së tij mbi Sizifin. Për më tepër, “nëse e gjejnë veten të lumtur, e cilësojnë veten të pafuqishëm, të palumtur, sepse janë privuar nga pakënaqësia e tyre”.
Këshilla praktike që vijon është e qartë: nëse keni një moment të pashpjegueshëm lumturie në një botë të vështirë, gëzojeni pa menduar shumë për të. Ne duhet të jemi në gjendje të bëjmë më mirë sesa vetëm të mbështetemi tek qetësia për të përfituar lumturinë e rastësishme. Realiteti është se secili prej nesh mund ta zbatojë me vetëdije absurditetin e Kamy për të krijuar një jetë më të lumtur. Ja cilat janë 3 mënyra praktike për të gjetur lumturinë në qesharake.
Rezistojini lodhjes
Kur përjetoni një palumturi ekzistenciale – një ndjenjë se gjithçka është e pakuptimtë – heqja dorë nga jeta mund të duket si strategjia më e thjeshtë. Por këtu duhet të hyjë në lojë apeli i Kamy për rebelim. Njeriu nuk mund të ndryshojë domosdoshmërisht perceptimin e tij mbi botën, por siç e përmenda më lart, mund të ndryshojë mënyrën e reagimit ndaj këtij perceptimi. Trajtojeni ndjenjën e mungesës së shpresës me një moto personale, p.sh. “Nuk e di se për çfarë bëhet fjalë, por e di që jam gjallë në këtë moment, dhe nuk do ta humbas këtë moment”. Përsëriteni me zë të lartë, në mënyrë që ta kuptoni plotësisht dhe me vetëdije.
Kërkoni mundësinë për të bërë diçka të mirë
Ndjenja e pavlefshmërisë rritet kur përqendroheni tek gjërat e mëdha që nuk mund t’i kontrolloni – luftërat, fatkeqësitë natyrore, urrejtja – në vend të gjërave të vogla që mund të bëni. Midis këtyre gjërave të vogla është ndihma për të tjerët. Për shembull, nëse udhëtimi juaj është një makth ekzistencial që të mbyt shpirtin, mos villni vrer për makinat e parkuara para jush. Në vend të kësaj, përqendrohuni në krijimin e hapësirës për atë idiot të gjorë të mbërthyer në korsinë e gabuar që po përpiqet dëshpërimisht ta korrigjojë gabimin e tij.
Jini plotësisht të pranishëm tek ajo që bëni çdo ditë
Absurditeti tenton vetëm që të lëndojë nëse e vëzhgojmë “nga jashtë”. Për shembull, kur mendoni se sa marrëzi është lani enët çdo ditë vetëm për t’i gjetur ato të pista pak më vonë, imagjinoni larjet e panumërta të enëve që do të ndodhin në pjesën tjetër të jetës tuaj. Njeriu ndihet më rehat kur përballet me absurdin në një mënyrë të vetëdijshme. /The Atlantic/ KultPlus.com
“Kurrë nuk e dashurojmë dikë konkretisht. Dashurojmë veç idenë që kemi formësuar vetvetiu për dikë. Ky është thjesht një koncept i yni vetjak, domethënë që përmbledhtas, pikërisht vetveten, ne dashurojmë. Kjo gjë vërtetohet në çdo lloj dashurie. Në dashurinë seksuale, synojmë kënaqësinë vetjake, që mundësohet përmes një trupi të huaj. Kurse në dashurinë jo seksuale, synojmë kënaqësinë tonë vetjake, të mundësuar nga idetë tona gjithsesi. Marrëdhëniet midis një shpirti dhe një shpirti tjetër, që mishërohen përmes disa gjërave tejet të brishta dhe kundërthënëse si fjalët e rëndomta dhe gjestet që ne bëjmë, janë diçka fort e koklavitur. Në vetë thelbin e aktit të njohjes, jemi çnjohur mirëfilli. Thonë dy të dashuruarit “Të dua”, dhe gjithçka e thonë dhe e mendojnë në formë të këmbyeshme, teksa secili synon të thotë diçka të ndryshme, një jetë mbase të ndryshme, ndoshta edhe një ngjyrë dhe një aromë të ndryshme, sipas përmbledhjes abstrakte të përshtypjeve që përbëjnë botën shpirtërore”.
Fernando Pessoa – “Livro do Desassossego”./ KultPlus.com
Është zhvilluar edicioni i 8-të i konkursit “Novelat Grafike Shqiptare”, ku juria e përzgjedhur vlerësoi punët e 26 pjesëmarrësve dhe ndau 5 çmimet fituese.
Ministri i Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit, Blendi Gonxhja ndau në rrjetet sociale emrat e fituesve.
Fituesit janë: Çmimi i parë: Rei Kërçova, për frymën filozofike të fabulës, mesazhin optimist që transmeton, si edhe për origjinalitetin e konceptimit filozofik të veprës.
Çmimi i dytë: Gert Simoni, për risjelljen e historisë dhe figurës së heroit tonë kombëtar Gjergj Kastriot Skënderbeu me një trajtim të ri si naracion dhe grafizëm.
Çmimi i tretë: Melisa Koyun, për frymën poetike të fabulës dhe trajtimin e pasur pikturor të saj.
Çmimi i katërt: Xhoen Hajdaraj, për risjellje në vëmendje të figurës historike të Shote Galicës, nëpërmjet trajtimit të fuqishëm grafik.
Çmimi i pestë: Peter Duka, si pjesëmarësi më i ri në këtë edicion, për sinqeritetin e trajtimit vizual dhe lidhjes së fabulës me traditën letrare të së shkuarës.
Në ceremoni u shpërndanë certifikatat për të gjithë pjesëmarrësit ne konkurs, si edhe albumi përmbledhës i punëve të paraqitura në këtë edicion./ KultPlus.com
Elita 5 është pa asnjë dyshim grupi më emblematik i muzikës në Kosovë, veçmas rreth viteve 90-ta, shkruan KultPlus.
Elita 5 ka realizuar një mori këngësh, të cilat edhe sot e asaj dite vazhdojnë të mbesin shumë të kërkuara.
“Ti e vrave dashurinë”, është një nga hitet e vitit 2000 qe ky grup kishte lansuar në treg. KultPlus, këtu ju sjell tekstin dhe videon e kësaj kënge:
“Me kot ti kerkon meshiren Dhe pse vishesh me te bardha Shpirti yt noton n’shkretire Nuk je prape ajo e para. Shpirti yt noton n’shkretire Nuk je prape ajo e para
Tash vjen edhe ti me lutesh Kerkon falje hic pa turp Nuk e di ku merr guximin Qe serisht te kthehesh tek une
(refren) Se ti e vrave dashurine Edhe shkove pas nje horrit Paqe mes nesh s’mund te shtijne As ushtaret e UNPROFOR-it (x 2)
Se ti ndenjat tua i nxorre mall pa vlere ne treg te zi dashuria humb kuptimin kur hyjne zemrat ne llogari
Jo, jo nuk po t’i dua, lot’ e rende t’i shoh ne sy, se ka vajza plot Tetova e nuk mbahet veç me ty“ / KultPlus.com
Më 10 dhjetor të vitit 1979, e Shenjta Nënë Tereza mori Çmimin Nobel për Paqe në Oslo të Norvegjisë. Ndërsa po dilte nga manifestimi solemn, pasi iu dorëzua Çmimi Nobel, në një foto portret të saj shkroi këto fjalë:
“Unë gjithmonë e kam në zemër popullin tem Shqiptar. Shum luti Zotin që paqja e Tij të vijn në zemrat tona, në gjitha familjet tona, në gjithë botën. Lutnu shum për fukarat e mij dhe për mua dhe motrat e mija. Une lutem për juve”.
I ati i saj vdiq në mënyrë misterioze, kur ajo ishte vetëm 8 vjeçe. Disa mendonin se atë e vranë për qëllime politike, por ende sot nuk dihet arsyeja e vërtetë e vdekjes së tij. Gjithsesi, kjo ngjarje shërbeu për ta afruar më shumë Nënë Terezën me të ëmën, e cila ishte një e krishterë e devotshme që i mësoi vajzës së saj rëndësinë e bamirësisë. Aq i madh ishte ndikimi i së ëmës, saqë në moshën 12 vjeçare, Nënë Tereza vendosi t’i shërbente plotësisht besimit. Ajo, madje u përfshi edhe në një urdhër për t’u mësuar murgeshave të tjera mbi besimin e krishterë. U shndërrua kështu në një mësuese, duke i shërbyer këtij profesioni për 20 vite të jetës së saj.
Por jeta e saj ndryshoi rrënjësisht, kur ajo mori një “thirrje” prej Zotit, siç edhe vetë Nënë Tereza e ka quajtur, e cila e nxiti të linte mënjanë rolin e dishepullizueses për murgeshat e reja dhe të shkonte të jetonte në vendet më të varfëra në botë. Viti i parë në Kalkuta ishte tepër sfidues për të. Iu desh madje të lypte për ushqim, njësoj me njerëzit e atij vendi, të cilët jetonin në varfëri ekstreme. Edhe pse shpesh herë është shprehur se i kishte kaluar nëpër mendje të hiqte dorë nga diçka, sërish nuk e bëri, pasi ishte e vendosur të vazhdonte.
Reputacioni i saj filloi të rritej nga momenti, kur ajo filloi të hapte shtëpi strehimi për të pastrehët dhe për ata që ishin tepër në nevojë. Ajo madje shkoi në mes të natës t’i lutej biznesmenit më të fuqishëm në San Franciscos për ta kthyer një shtëpi të braktisur në një shtëpi banimi për të pastrehët. Kur ai i tha: “Këtë punë do ta shohim nesër në mëngjes”, Nënë Tereza u përgjigj: “Puna e Zotit nuk mund të presë deri nesër në mëngjes”.
Data e 17 tetorin e vitit 1979, na kujton ditën, kur Juria ndërkombëtare e Akademisë së Shkencave të Suedisë nderoi me Çmimin Nobel për paqen Shenjtën shqiptare, Ganxhe Bojaxhiu, Nënë Terezën.
Në motivacionin e ndarjes së Çmimit, komisioni i ngarkuar njoftoi se: ”Çmimi Nobel i Paqes ju dha Nënë Terezës së Kalkutës për angazhimin e saj ndaj më të varfërve ndër të varfër dhe për respektin dhe vlerësimin e dinjitetit të çdo njeriu. Përveç kësaj: Për punën e bërë në luftën kundër varfërisë dhe mjerimit, që përbën gjithashtu një kërcënim për paqen”.
Edhe pasi u nderua me çmimin “Nobel” për paqen, ajo refuzoi të realizohej banketi tradicional, në mënyrë që paratë e harxhuara për të, të përdoreshin për personat në nevojë. As sëmundjet si pneumonia, malarja, apo sëmundjet kardiake nuk e ndalën atë. Puna e Nënë Terezës vazhdoi në mënyrë të palodhur deri në vitin 1997, në të cilin ajo ndërroi jetë. Nga 13 murgesha, të cilat i mësonte mbi besimin, në shumë pak kohë ajo arriti t’i shërbente më shumë se 5000 njerëzve në mbi 130 vende të botës.
Ende në ditët e sotme, ajo njihet si një simbol i dashurisë dhe humanizmit. Ajo është një shembull se edhe roli i një drejtuesi, mund të bëhet me mirësjellje, humanizëm dhe dashuri.
Fjalimi i Nënë Terezës me rastin e marrjes së Çmimit Nobel:
“Sot, mjeti më i madh, shkatërruesi më i madh i paqes, është aborti. Ne që po qëndrojmë këtu, qëndrojmë sepse prindërit na kanë dashur.
Nuk do të ishim këtu, sikur prindërit të na abortonin.
Fëmijët tanë… ne i duam ata, por çfarë mund të thoni për miliona të tjerë? Shumë, shumë pak njerëz janë të shqetësuar për fëmijët e Indisë, për fëmijët e Afrikës, ku vdesin një numër i madh prej tyre, ndoshta nga uria, ushqimi i keq dhe kështu me radhë.
Por jo vetëm kaq! Me miliona po vdesin me dashje nga vullneti i nënave të tyre! Ky është shkatërruesi më i madh i paqes sot! Kur nëna vret fëmijën e saj, atëherë çfarë do të bëjë ajo me ty dhe mua kur nuk ka asgjë midis nesh? Pikërisht për këtë apeloj në Indi, apeloj kudo!
Le t’i sjellim fëmijët përsëri dhe ky vit të jetë viti i fëmijëve. Të reflektojmë: çfarë kemi bërë ne për fëmijët?
Në fillim të vitit, kudo ku m’u dha mundësia të flisja thashë: “Këtë vit le t’i bëjmë të gjithë fëmijët e lindur dhe të palindur të ndjejnë dashuri .
Dhe tani që jemi në fund të vitit, a e kemi bërë këtë?
Nuk besoj se jemi me të vërtetë punonjës socialë. Ndoshta bëjmë punë sociale në sy të njerëzve, por në të vërtetë jemi soditës në zemër të botës, pasi ne po e prekim trupin e Krishtit 24 orë në ditë. Jemi 24 orë në prezencën e Tij, unë, po kështu dhe ju.
Edhe ju duhet të përpiqeni ta sillni prezencën e Hyjit në familjen tuaj, pasi familja që lutet së bashku, qëndron së bashku!
Besoj se ne në familjen tonë nuk kemi nevojë për armë dhe bomba. Nuk kemi nevojë për të shkatërruar që të sjellim paqe, por mjafton të mblidhemi së bashku, të duam njëri-tjetrin e kështu sjellim paqen, gëzimin… Sjellim atë forcë në prezencën e njëri-tjetrit në shtëpi.
Vetëm kështu do të jemi në gjendje ta mposhtim forcën djallëzore që është në botë.
Ka kaq shumë vuajtje, kaq shumë urrejtje, kaq shumë varfëri dhe ne me lutjet tona, me sakrificat tona duhet ta fillojmë ndryshimin që në shtëpi. Dashuria fillon në shtëpi ku nuk ka rëndësi se sa shumë bëjmë, por sa shumë dashuri vendosim në veprimet që bëjmë.
Për Hyjin nuk ka rëndësi se sa shumë bëjmë, pasi Ai është infinit, por sa shumë dashuri vendosim në ato veprime. Sa shumë japim prej Tij në personin të cilit po i shërbejmë!
Dhe me këtë çmim që kam marrë si çmim paqeje, do të përpiqem ta bëj shtëpinë e shumë njerëzve që nuk kanë shtëpi, sepse besoj se dashuria fillon në shtëpi dhe, nëse krijojmë një shtëpi për të varfrit, besoj se gjithnjë e më shumë dashuri do të shpërndahet dhe do të jemi në gjendje të sjellim paqe nëse kuptojmë këtë gjë, do të jemi lajmi i mirë për të varfrit.
Të varfrit fillimisht në familjen tonë, në vendin tonë dhe në botën tonë. Në mënyrë që të jemi në gjendje ta bëjmë këtë, Motrat tona, jeta jonë duhet të jetë e ndërthurur me lutje. Ajo duhet të jetë e ndërthurur me Krishtin, në mënyrë që të kuptohet, që të ndjehet.
Për shkak se sot ka kaq shumë vuajtje, unë ndjej se pasioni i Krishtit po jetohet përsëri.
A jemi ne atje ta ndajmë atë pasion, ta ndajmë atë vuajtje me njerëzit?
Varfëria është në të gjithë botën, jo vetëm në vendet e varfra, sepse unë kam gjetur varfëri edhe në Perëndim, aty ku është ndoshta më vështirë të hiqet.
Kur marr nga rruga një person të uritur, i jap një pjatë me pilaf, një copë bukë, e ngop. Atij i heq urinë.
Por një person i lënë jashtë, që ndihet i padashur, i padëshiruar, i tmerruar, person që është përzënë nga shoqëria… ajo varfëri të vret kaq shumë dhe kaq fort, dhe kjo mua më duket më e vështirë.
Motrat tona po punojnë mes atyre njerëzve në Perëndim. Prandaj duhet të luteni për ne që të mund të jemi ai lajmi i mirë, pasi nuk mund ta bëjmë këtë pa ju. Ndërsa ju… Ju duhet ta bëni këtë këtu, në vendin tuaj. Ju duhet t’i njihni të varfrit.
Ndoshta njerëzit tanë këtu kanë të mira materiale, gjithçka, por besoj se nëse të gjithë hedhim një sy para shtëpive tona, sado të vështirë ta kemi ndonjëherë për t’i buzëqeshur njëri-tjetrit, duhet ta bëjmë dhe ajo buzëqeshje është fillimi i dashurisë.
Nuk kam për ta harruar asnjëherë atë që ka ndodhur disa kohë më parë, kur katërmbëdhjetë profesorë erdhën nga universitete të ndryshme të Shteteve të Bashkuara.
Ata erdhën në shtëpinë tonë dhe ne biseduam për dashurinë, dhembshurinë, pastaj njëri prej tyre më pyeti: “Më thoni, nënë, ju lutem na thoni diçka që ta mbajmë mend” dhe unë i thashë: “Buzëqeshini njëri-tjetrit dhe gjeni kohë për njëri-tjetrin në familjen tuaj.” Buzëqeshini njëri-tjetrit! Dhe pastaj njëri prej tyre më pyeti: A jeni e dashuruar? Dhe unë i thashë: “Po, dhe ndonjëherë më duket e vështirë t’i buzëqesh Jezusit, për shkak se ai ndonjëherë bëhet shumë kërkues.
Kjo është diçka e vërtetë dhe në atë vend ku vjen dashuria, kur dashuria është kërkuese, atëherë mund t’ia japim Atij me gëzim.
Besoj se duhet të jetojmë jetë të përsosur, pasi kemi Jezusin me vete dhe Ai na do ne.
Sikur vetëm të kujtonim se Hyji na do ne, dhe se ne kemi një mundësi për të dashur të tjerët ashtu siç Ai na do, nuk do të bënim gjëra të mëdha, por gjëra të vogla me dashuri të madhe.
Nëse bëheni një dritë që digjet për paqen në botë, atëherë me të vërtetë meritoni Çmimin Nobel për Paqen. Zoti ju bekoftë!”, kishte thënë Nënë Tereza./ KultPlus.com
“Pasqyra është mikja ime më e mirë, sepse kur unë qaj ajo kurrë nuk qeshë”, është një nga thëniet më të dëgjuara nga Charlie Chaplin, shkruan KultPlus.
Lindur në vitin me 16 prill 1889 në Londër, ai ndërroi jetë në Zvicër në vitin 1977 – gjatë jetës ai përjetoi shumë suksese në kinematografi, por edhe shumë skandale. Charles Spencer Chaplin rridhte nga një familje e varfër dhe arriti të fitojë miliona në Hollywood. Filmi i tij “Etja për ar”(1925) tematizon pikërisht këtë kontradiktë: realiteti i trishtuar dhe ëndrra për ar e pasuri.
Shumica e veprave të Chaplin u krijuan në kohën e filmit pa zë. Për „Dritat e qytetit“ ai punoi në fazën e kalimit nga filmi pa zë në atë me zë. Por Chaplin nuk i preferonte filmat me zë. Ai e përdorte zërin me kursim dhe në mënyrë eksperimentuese. Filmat e tij dëshmojnë se ai ka pasur të drejtë: Mimika, pantomimat, gjestet dhe shprehja – të gjitha funksionojnë edhe sot tek filmat e Chaplin.
Charlie Chaplin ishte i dhënë pas grave dhe është martuar gjithsej katër herë. Yllin e ri të kinematografisë e tërhiqnin gjithmonë vajzat e reja. Kjo shpesh herë i ka krijuar telashe. Në SHBA dhe në atdheun e tij në Angli, apostujt e moralit e kanë kritikuar ashpër atë.
Gruaja e dytë e tij Lita Grey Chaplin dhe dy fëmijët – 1913.
Vetëm në filmat e tij të vjetër Chaplin luante karaktere të pakëndshëm. Shumë shpejt ai iu përkushtua roleve, që karakterizuan më pas filmat e tij: ky ishte njeriu i thjeshtë, që mbrohet ndaj padrejtësive të jetës. Në veprat e më vonshme si „Kohët moderne“ (1936) ai ushtron edhe një kritikë të thellë shoqërore – njeriu në ingranazhet e industrializimit./ KultPlus.com
Kushdo që mban “Lindjen” e Caravaggio-s nuk do të mund ta shfaqë kurrë atë në publik. Megjithëse sipas një vlerësimi të FBI-së, piktura do të kishte një vlerë prej rreth 20 milionë dollarë, në fakt nuk ka asnjë.
“Posedimi i një pikture me vlerë kaq të madhe – shkruante më 30 tetor 1969 në raportin e tij Marshall Guelfo Giuliano Andrei – përbën një rrezik të vazhdueshëm, të tillë që të anulojë çdo vlerë tregtare”.
Por mund të kishte shkuar ndryshe. Pikërisht për shkak të vlerës së saj, vepra e dytë e artit më e kërkuar në botë mund të jetë prerë në disa pjesë dhe rishitur te koleksionistët e paskrupullt.
Ndoshta falë ndërmjetësimit të një trafikanti zviceran, të thirrur për këshilla nga bosët e Cosa Nostra. Piktura u vodh në Palermo nga një bandë kriminelësh./ KultPlus.com
Imagjinoni sikur energjia elektrike të ndërpritej papritur dhe të mos kthehej për orë, ditë apo javë të tëra. Vështirësitë fillestare, si mungesa e televizorit apo frigoriferit, do të shndërroheshin shpejt në një katastrofë globale: spitalet paralizohen, Interneti nuk funksionon, Gps-të janë të padobishëm, trenat dhe avionët ndalojnë së lëvizuri. Ndërkohë, në qiell do të shfaqeshin aurora spektakolare, por çmimi do të ishte i lartë. Ky skenar nuk është fantashkencë, por një mundësi reale në rast të një stuhie diellore ekstreme.
Ngjarja e Carrington-it
Për të kuptuar këtë fenomen, duhet të kthehemi pas në kohë. Dielli ynë, megjithëse duket i qëndrueshëm, është vendi i aktiviteteve të dhunshme që shpesh nuk i vërejmë. Në shtator 1859 ndodhi një ngjarje e tillë, e njohur si Ngjarja e Carrington-it, kur një stuhi diellore e fuqishme goditi Tokën. Në atë kohë, teknologjia ishte e kufizuar tek telegrafi, dhe efektet përfshinin ndërprerje të linjave dhe shkëndija nga shtyllat e telegrafit. Ndërkohë, urora boreale u panë deri në Kubë, Hawaii dhe Xhamajka.
Fenomenet e dhunshme diellore në të kaluarën
Stuhia diellore e vitit 1859 ishte rreth 10 herë më e fuqishme se një ngjarje e ngjashme që ndodhi në maj 2024. Në shekullin e 20-të dhe të 21-të ka pasur raste të tjera të fuqishme, si stuhia gjeomagnetike e marsit 1989, që shkaktoi një ndërprerje 10-orëshe të energjisë elektrike në Quebec dhe problemet e sistemit elektrik në SHBA. Një tjetër stuhi, në maj 1921, shkaktoi zjarre dhe dëme në linjat telegrafike.
Studimet mbi izotopet radioaktive në shtresat e akullit tregojnë se në 1,000 vitet e fundit ka pasur stuhi edhe më të forta se ajo e Carrington-it. Megjithatë, këto fenomene janë të paparashikueshme dhe mund të ndodhin në çdo moment.
Skenari i “stuhisë perfekte”
Një stuhi ekstreme fillon me shfaqjen e njollave të mëdha në sipërfaqen e Diellit, të cilat çlirojnë energji magnetike dhe përfundimisht plazma të nxehura. Kur ky material arrin Tokën, ai ndërvepron me fushën magnetike të planetit, duke shkaktuar stuhi gjeomagnetike.
Efektet përfshijnë:
Dëmtim të satelitëve: Rrezatimi i lartë energjik ngroh dhe zgjeron atmosferën, duke shkaktuar më shumë fërkim mbi satelitët.
Probleme për astronautët dhe avionët: Rrezatimi paraqet rrezik për ata që ndodhen në orbitë ose në udhëtime mbi polet.
Prishje të rrjeteve elektrike: Rrymat induktive të gjeneruara nga stuhitë geomagnetike mund të dëmtojnë transformatorët dhe linjat elektrike.
Pasojat e një ndërprerjeje globale të energjisë
Nëse një stuhi e tillë ndodh sot, efektet do të ishin katastrofike. Transformatorët e dëmtuar nuk mund të zëvendësohen shpejt, pasi prodhimi i tyre kërkon muaj të tërë. Pa energji elektrike, ndalen jo vetëm pajisjet shtëpiake, por edhe transaksionet bankare, sistemet telefonike dhe transporti publik. Supermarketet boshatisen shpejt dhe mungesa e ujit të pijshëm bëhet një problem i madh.
A jemi të përgatitur?
Për momentin, burimet për monitorimin e “moti hapësinor” janë të kufizuara. Satelitët aktualë si Soho dhe Solar Dynamics Observatory janë të vjetër dhe nuk mund të japin të dhëna në kohë reale. Misioni Vigil i ESA-s, planifikuar për vitin 2031, mund të përmirësojë situatën, por aktualisht parashikimet janë të kufizuara në një sistem të quajtur “nowcasting”—thjesht vëzhgimi i çfarë po ndodh në moment.
Si të kufizojmë dëmet?
Strategjitë për të përballuar këto fenomene përfshijnë monitorimin e vazhdueshëm dhe ndarjen e rrjetit elektrik në segmente për të parandaluar përhapjen e dëmeve. Megjithatë, ndërgjegjësimi dhe përgatitja për një skenar të tillë mbeten të ulëta në shumicën e vendeve./bota.al/ KultPlus.com
Bileta fituese me vlerë 1.22 miliardë dollarë është shitur në SHBA, si xhekpoti i pestë më i madh në histori, njoftoi organizatori i lotarisë Mega Millions.
Prej tre muajsh askush nuk ka nxjerrë kombinimin fitues të kësaj shorti.
Bileta u shit në shtetin e Kalifornisë, sipas organizatorit Mega Millions, i cili shpalli gjashtë numra fitues mbrëmë: 3, 7, 37, 49, 55 dhe 6.
Identiteti i fituesit nuk është bërë i ditur. Është gjithashtu e paqartë nëse ai e di se ka biletën fituese të xhekpotit dhe do të marrë çmimin e tij.
Bileta e lotarisë është blerë në një pikë karburanti në Cottonwood, rreth 200 kilometra në veri të qytetit të Sacramento, njoftoi kompania Mega Millions.
Fituesi mund të kërkojë të gjithë 1.22 miliardë dollarë, të paguara në pagesa vjetore gjatë 30 viteve, ose të zgjedhë një pagesë një herë në para prej 549.7 milion dollarë. Shumica e fituesve zgjodhën opsionin e dytë.
Ky është xhekpoti i pestë më i madh në historinë e lotarisë amerikane të organizuar nga kompania Mega Millions, e cila shet bileta në 45 shtete amerikane.
Bileta më e madhe e çmimit të parë të Mega Millions ishte 1.6 miliardë dollarë dhe u shit në gusht 2023.
Dy çmime për lotarinë e dytë amerikane Powerball ishin më të larta se kjo shumë./abcnews.al/KultPlus.com
Atmosfera festive ndjehet në çdo qytet të Shqipërisë në prag të ndërrimit të viteve.
Prej thuajse një muaji sheshet dhe rrugët e qyteteve të vendit janë dekoruar me pemën e Krishtlindjes dhe dritat vezulluese.
Tirana, Durrësi Korça, Shkodra, Vlora, Berati, Lezha, dhe qytete të tjera me dekoret e tyre festive kanë dhuruar një atmosferë magjike për qytetarët si dhe për turistët vendas e të huaj.
Gjatë ditëve të fundit të vitit në sheshet kryesore të qyteteve po zhvillohen aktivitete të shumta festive, me muzikë live dhe performanca të ndryshme, që do të kulmojnë në natën e ndërrimit të viteve më 31 dhjetor.
Përgjatë gjithë muajit dhjetor në këto sheshe janë hapur edhe panaire dhe shtëpiza nga bizneset me produktet bio të zonave ku jetojnë, duke i dhënë hov edhe ekonomisë lokale.
Me moton “Shkodra në festë,” qyteti verior ka tërhequr qindra qytetarë në sheshet dhe rrugët e tij. Mbrëmjet në Shkodër janë shoqëruar me muzikë live dhe performanca të ndryshme si dhe aktivitete për fëmijë.
Saranda ka marrë një pamje mbresëlënëse në këtë muaj të fundit të vitit, ku dekoret festive i kanë shtuar bukurinë qytetit bregdetar që tërheq mijëra turistë gjatë gjithë vitit. Zbukurimet që ndriçojnë qytetin, të cilat përfshijnë fasadat e ndërtesave, rrugët dhe shëtitoren e bregdetit kanë .
Në Vlorë, sheshi pranë Shtëpisë së Pavarësisë është ndriçuar nga qindra drita të bredhit të Krishtlindjeve dhe Vitit të Ri. Edhe në Vlorë, atmosfera festive ka vijuar gjatë gjithë muajit për të kulmuar më 31 dhjetor, me koncertin e fundvitit ku do të jenë të ftuar këngëtarë të njohur të skenës shqiptare.
Qyteti i një mbi një dritareve ka sjellë krijuar një atmosferë magjike, me ndriçimin e qendrës historike dhe urave mbi lumin Osum. Dritat shumëngjyrëshe që reflektojnë mbi ujë kanë shndërruar qytetin në një destinacion të preferuar për vizitorët. Turistë të shumtë vendas e të huaj kanë zgjedhur të kalojnë ndërrimin e viteve në qytetin historik të Beratit. Shtëpizat me drita të krijuara si kuti dhuratash, babagjyshi me karrocën e tij, arushi gjigand si dhe tuneli me drita përgjatë lulishtes, janë kthyer në një nga atraksionet më të preferuara për t’u fotografuar nga turistët.
Ndërkohë edhe në qytete të tjera si Durrësi, Fieri, Lezha, Korçë atmosfera festive ndihet kudo, në rrugët dhe sheshet e mbushura me qytetarë dhe vizitorë./atsh/ KultPlus.com
Shërbimi ChatGPT, nga OpenAI, tashmë është i disponueshëm edhe brenda WhatsApp.
Përdoruesit tani mund të shtojnë 1 (800) CHAT-GPT në listën e tyre të kontakteve në WhatsApp nëse duan të përdorin chatbotin ChatGPT brenda aplikacionit të mesazheve të Meta.
Në këtë version, ChatGPT është i kufizuar vetëm në futjen e tekstit, kështu që nuk ka modalitet të avancuar të zërit ose hyrje vizuale, por të gjitha opsionet AI të modelit ChatGPT o1-mini janë ende atje.
WhatsApp ChatGPT tani është i disponueshëm kudo ku OpenAI ofron chatbot-in e tij dhe përdoruesi nuk ka nevojë për një llogari. OpenAI po punon për të mundësuar një mënyrë për përdoruesit ekzistues që të verifikohen përmes WhatsApp, por nuk është shpallur asnjë afat kohor se kur mund të bëhet i disponueshëm ky opsion.
Përveç kësaj, një opsion i linjës telefonike ChatGPT është i disponueshëm për përdoruesit amerikanë dhe ofrohet 15 minuta përdorim falas i linjës telefonike ChatGPT.
“Ne sapo kemi filluar me aksionin për ta bërë ChatGPT më të aksesueshëm për të gjithë,” vuri në dukje Hevin Weil – Shefi i Produkteve në OpenAI.
Një llambë vaji qeramike e dekoruar në mënyrë të ndërlikuar dhe që daton 1 700 vite më parë, e zbukuruar me simbole të lidhura me tempullin hebre, u zbulua gjatë një gërmimi arkeologjik pranë Malit të Ullinjve të Jerusalemit, njoftoi Autoriteti i Antikiteteve të Izraelit.
“Kjo llambë unike vaji, e cila në një mënyrë emocionuese mban simbolet e Tempullit, lidh dritat e së kaluarës me festën e sotme Chanukah dhe shpreh lidhjen e thellë dhe të gjatë të kombit të Izraelit me trashëgiminë e tij dhe me kujtimi i tempullit”, tha ministri i Trashëgimisë, rabini Amichai Eliyahu.
Festa tetëditore e Chanukah, e cila filloi të mërkurën, shënon revoltën e suksesshme të Makabeve kundër mbretit Seleucid Antiochus IV dhe ripërkushtimin pasues të Tempullit të Dytë.
Festa festohet duke ndezur një menorah, një shandanë me nëntë degë.
Dekorimet e llambës qeramike paraqesin menorahun e tempullit, një temjan dhe një lulav – dega e palmës së hurmës e përdorur në ritualet hebraike gjatë festës së Sukkot.
“Punimi i hollë artistik i llambës, i cili u gjet i paprekur, e bën atë një zbulim të jashtëzakonshëm”, tha drejtori i gërmimit Michael Chernin.
Simbolet që zbukurojnë llambën e lidhin atë në mënyrë të pagabueshme me tempullin hebre dhe traditat e tij. Kjo është veçanërisht e habitshme sepse ne kemi prova të kufizuara të një pranie hebreje në Jerusalem gjatë kësaj periudhe.
Pasi perandori romak, Hadriani shtypi revoltën e Bar Kochba në vitin 135 të es, hebrenjtë u dëbuan nga Jeruzalemi. Dëshmitë arkeologjike të pranisë së tyre në rajon gjatë shekujve III-V të erës sonë janë të pakta, duke e bërë këtë llambë një artefakt të vlefshëm për të kuptuar jetën hebreje në zonë.
Llamba është klasifikuar si një lloj “Beit Nattif”, i quajtur sipas një punishteje prodhimi të zbuluar pranë Bet Shemeshit në vitet 1930.
Sipas Benjamin Storchan, një arkeolog i kërkimit të Autoritetit të Antikiteteve, “prodhuesi i llambave përdori kallëpe guri gëlqeror të gdhendur në mënyrë të ndërlikuar, të punuar me mjete precize si dalta. Format, të prodhuara në dy pjesë, lejonin dizajne të rafinuara dhe dekorime të ndërlikuara. Pasi argjila u shtyp në kallëpe dhe u bashkua, llamba u ndez, gati për përdorim”.
Simbolet sugjerojnë se pronari i saj ka të ngjarë ta blejë atë për rëndësinë e tij fetare dhe si një përkujtim personal për Tempullin.
Storchan vuri në dukje se imazhi i menorah u bë një simbol i spikatur pas shkatërrimit të Tempullit të Dytë, duke u shfaqur shpesh në sendet personale.
“Si një enë për ndriçim, llamba mund të ketë ngjallur ndjenjën e ndriçimit të menorahut të Tempullit”, shpjegoi Storchan.
Llamba do t’i paraqitet publikut në Jerusalem gjatë Chanukah./atsh/ KultPlus.com
Zef Kolombi lindi më 9 mars 1907, në Sarajevë, në një familje shkodrane. Babai i tij, Gjoni, ishte pronar i një hoteli në Sarajevë, ndërsa e ëma, Stefania, ishte sllovene. Në vitin 1910 i vdes babai dhe një vit më vonë dhe nëna. Zefi në moshën 4-vjeçare, bashkë me motrën e tij Verën, kthehen në Shkodër tek gjyshja. Pas humbjes së gjyshes, për dy jetimët Kolombi kujdeset nuni i tyre, Sokrat Shkreli.
Në Shkodër mbaron shkollën fillore-jetimore të hapur nga austriakët, dhe tre vjet mëson në gjimnazin e jezuitëve. Më pas i përkushtohet pikturës, pasionit të tij, por me shumë vështirësi. Ai shkon në Itali, dhe fillon të punoi për të mbijetuar dhe ndërkohë viziton muzetë, galeritë e arteve dhe ekspozitat e pikturës. Nëpër këto institucione arti tërheq vëmendjen e rojeve dhe disa të rinjve të cilët e ndihmojnë për t’u regjistruar në një shkollë nate. Por, e largojnë nga Italia dhe ai kthehet sërish në Sarajevë, ku punon si ndihmës-këpucëtar. Pas kësaj, ai punon tri vjet pranë një dekoratori dhe gjatë kësaj kohe ai krijon veprat e para, si dhe kopje të klasikëve. Në moshën 18 vjeçare, Zef Kolombi kthehet në Shkodër, i përkushtohet artit të pikturës ku punon edhe si nëpunës në hotelin “Grand”.
Më 1929, Zef Kolombi sërish niset për Itali, ku fillon të studiojë në akademi. Me përfundimin e Akademisë së Arteve në Romë, kthehet në Shqipëri dhe emërohet mësues vizatimi në shkollën normale të Elbasanit, ku qëndroi 10 vjet. Në vitin 1936 martohet dhe ka një djalë, Julianin, ndërsa nga martesa e dytë pati djalin tjetër Gjovalinin. Vazhdon të pikturojë dhe njëkohësisht kryente detyrën e mësuesi.
Zef Kolombi ka pikturuar me materiale të tilla si beze, kanavacë, karton e kompensatë, ndërsa më së shumti vepra e tij është në vaj. Ka përdorur më shumë ngjyrën e kuqe, kafe, të gjelbrën e të bardhën. Vepra e Zef Kolombit ndodhet kryesisht në Galerinë Kombëtare të Arteve në Tiranë.
Dy vitet e fundit të jetës i kaloi i sëmurë nga astma dhe tuberkulozi, derisa u nda nga jeta, më 23 janar 1949. /Hejza/ KultPlus.com
