Profesori Ismajl u ndal përpara shitores Rroba të Vjetra në Kodrën e Trimave. Punojmë nga ora 9-20, shkruante me ngjyrë të kaltër në derë. Jam i interesuar për pantallona, këmishë dhe pallto, sqaroi sa hyri. Vajza me bluzë e fund të kaltër që prekte kujdesshëm këmishat ia kuptoi kureshtjen. Pasi e shikoi mirëkuptueshëm, tha: Ju lutem, ke mirësinë të më ndihmosh? Nuk mund të ndihmoj gjithaq. Edhe po të kisha mirësi, është e pamundur, ia ktheu vajza me bluzë e fund të kaltër. Më falni! Ju lutem! Edhe unë jam blerëse, sqaroi vajza pas hutimit të profesorit. Një minutë. Të ndihmoj unë, u afrua djali, i cili më një pako në dorë po dëgjonte durueshëm bisedën. Lëshoi pakon me pizhama plot. Cili gjerman, zviceran a amerikan i ka veshur këto pizhama? Ku është ai, mendoi profesori. Shih, kemi kostume të bukura, e këndelli shitësi. Profesori e ndoqi mbas. Rroba gjermane dhe zvicerane për burra. Koleksione cilësore, vazhdoi ofertën shitësi. Rroba gjermane? Ofrojmë rroba cilësore nga Zvicra, Gjermania dhe Amerika, për femra dhe meshkuj, në formë, ngjyrë dhe madhësi të ndryshme dhe për të gjitha moshat. Kemi rroba të mira edhe për profilin tuaj. Profili im? Unë nuk e kam kuptuar asnjëherë profilin tim, mendoi. Mos të lëndohej, e kuptoi profesori, shitësi nuk i tha: Kemi rroba të mira për moshën tuaj, por për profilin tuaj. Jam i interesuar për pantallona, këmishë dhe pallto, tha profesori. Kish marrë pensionin 260 euro para dy ditësh. Ju lutem, tha shitësi. Shih! Shitësi e trajtonte me mirësjellje, si një blerës serioz. Profesori nisi të ngushtohej nga pritja. Kapela keni, nuk e kuptoi nga i erdhi kjo pyetje. Marka? Për fytyrën time rrumbullake duhet, një, një, një fedora. Kapelë, fedora? Po, përgjigji profesori. Shitës me dije modeste, sa nuk e tha me zë profesori. Nuk paska dëgjuar asnjëherë për këtë kapelë E, po fedora doja. Po shoh pak, foli për t’u liruar nga presioni i shitësit. Nëpër varëse qenë të ndarë pantallonat, palltot, bluzat, këmishat, kostumet, veshjet sportive, xhupat. Profesori pikasi kravatën e mëndafshtë, të kaltër. Kur ishte i ri, nuk shkonte në klasë pa kravatë. Nxënësit pëshpërisnin në korridor a rrugë: Profesor, kravata! I dëgjonte, por nuk ndjehej as mirë as keq, kur pëshpëritnin: Shih profesor kravata! Ai nuk bënte keq, respektonte kodin etik për veshje: këmishë, xhaketë dhe kravatë me stil. Jakët e këmishës kujdesej ta përputhte me gjerësinë e kravatës. Por, shitësi nuk e lironte të mendojë përmallshëm. Dua këmishë prej liri, tha sa syri nuk ia kapi një të tillë në varëse. Pasi shkoi me kujdes, shitësi përcolli mesazhin me lëvizje kinetike, tundi kokën: Jo, nuk ka. Profesori ndali në këndin e kapelave. Modeli më i mirë për fytyrë të rrumbullakët është paksa i zgjatur, madhësi mesatare, mendoi. Kapelë zara pa qëndisje, ndoshta keni? Këto janë, që i ke përpara, tha shitësi. Nuk i pava, ia ktheu profesori. Pas pullave, profesori vrojtoi kopsat një për një. U trishtua kur mendoi, herën e parë bleu kopse gruaje, anë e majtë, ndërsa për këmishën i duheshin, anë e djathtë. Vendose, e shkundi shitësi i lodhur. Dua të shoh edhe çorapët. I doja një palë me grykë të shkurtër, tha. Pasi shitësi as që e dëgjonte, vazhdoi: kashmir. Po. Dy palë. E sheh, kemi vetëm çorapë pambuku. I doja kashmir. Do të sillni çorapë kashmir? Mbase, tha shitësi. Po ua lë numrin e mobifonit. Nëse keni mirësinë t’më njoftoni kur të keni çorapë kashmir. E do lapsin ta shënoni: profesor, Ismajl Mala. Profesor Ismajl Mala, Çorapë kashmir, tha shitësi. Kashmir, tha profesori kur po dilte jashtë. / KultPlus.com
Ibrahim Berisha. (2023). E drejta e thënies. Prishtinë: Pen Qendra e Kosovës.
Libri i profesorit dhe shkrimtarit Ibrahim Berisha, është shkrim për lirinë, të drejtën për ta thënë, shkruar, publikuar, konsumuar dhe përdorë publikisht të vërtetën, e cila historikisht shqiptarëve në Kosovë, u ishte ndaluar, kufizuar dhe thënia e saj ndëshkohej gjerësisht. Janë tema këto tema që fokusojnë fenomenet kulturore prodhuar nga mungesa e lirisë dhe që ende, edhe sot e kësaj dite, refleksionet e mungesës së saj, janë të dukshme në sferën e komunikimeve publike.
Shquhen përmbajtjet tematike, ese sociologjikë e letrarë, për ambientin komunikues social e intelektual. Është ese për Prishtinën, për diskursin kolonial monografik që e zhvendosi të vërtetën e qytetit nga realiteti historik e kulturor në fiksion mesjetar e kolonial serb. Kontaminimi ideologjik dhe pafuqia ende për të dalë nga ky mbizotërim postkolonial publik, është treguar me hulumtime ndërdisiplinare.
Ese me qasje po kreative kritike është edhe ai për Universitetin e Prishtinës, institucionin që krijoi sisteme të reja masive arsimore, shkencore, kulturore dhe identitare, duke qenë identifikues i vetë transformimeve po edhe ngecjeve të shoqërisë shqiptare në Kosovë dhe në Maqedoni të Veriut, Mal të Zi dhe Luginë të Preshëvës. Berisha identifikon përmasën e gjerë të kontributit të Universitetit në krijimin modern të identiteti shqiptar e qytetar, të kohezionit dhe dinamikës integruese sociale dhe publike, kur në vitet 1978/1987, në këtë institucion mesatarisht gjatë një viti akademik studionin 6000 studentë që vinin nga jashtë Kosova.
Liria intelektuale dhe intelektuali, krijues dhe konsumues, është pjesë domethënëse e librit.
Një nga temat për të cilat jo rrallë diskutohet në shoqërinë tonë, a është liria ajo që duhet të jetë. A është ajo që është imagjinuar dhe kënduar pa u ndalur, për të cilën është sakrifikuar dhe investuar aq shumë. Së paku, të jetë e mirë e përgjithshme publike sikur ajri, apo shpresë, se një ditë e mirë publike do të jetë edhe uji që shpërthen me burime nga toka apo bie prej qielli.
Liria e mirë niset nga një kriter praktik: qytetarët janë të barabartë në detyrime dhe privilegje. Apo në privilegje dhe detyrime.
Kur mendohet ky kontekst domethënës i lirisë, pasi ka edhe të tjerë jo më pak të rëndësishëm, atëherë, kuptohet, bëhet fjalë për lirinë në kuptimin e plotë të saj. Ajo që duhet të jetë. E patransferueshme.
Në këtë kuptim, liria është e barabartë vetëm me lirinë dhe me asgjë tjetër, shkruan autori, Janë po kështu nxitëse edhe temë edhe qasjet për lirinë dhe shkrimtarin, luftën dhe shkrimtarin, librin, leximin e munguar, akademizmin fiktiv, të drejtën e autorit dhe plagjiatin e nxitur nga teknologjia dhe shpërputhja ndërmjet normës dhe zbatimit të saj. Në këtë frymë kritik autori i qasje edhe familjes që ka ndryshuar, duke mos qenë më bërthamë sociale fizike, reale, po bërthamë komunikuese-emocionale, fiktive, e shtrirë në shumë shtete dhe kontinente. Ibrahim Berisha, sociolog i kulturës dhe komunikimeve, dëshmohet si hulumtues i fenomeneve moderne publike dhe këtë e ka dëshmuar edhe me studimet dhe publikimet e mëparshme shqip dhe në gjuhë të huaja. /KultPlus.com
çfarë gjethi i lumtur ngrënë nga krimbi çfarë tingulli i shkurtër nën një ombrellë çfarë foleje e bukur në kafkën e pishës edhe tuneli i shpuar nga ëndrra mospërfillëse çfarë dite e gjatë e verës në një kalli, sa larg çfarë ulurime e hije fotografuar mbi kulm çfarë fluture jeshile që nuk zbret nga lulja çfarë tingulli domethënës i shiut të tharë çfarë monedhe e kalbur për keqardhje në anën tjetër çfarë tavoline me pjata kafshuar nga era në një gërmadhë të djegur./ KultPlus.com
Mbërritëm bashkë me hijet tona Në kamp. Gruaja së pari Nxori hijet tona nga thasët Kamp është Por duhet
Të jetojmë me fatin tonë të ri.
Ajri është i lagshtë dhe ne Ditë pas ditësh do të kalbemi si Gjethet e një shelgu të butë. Do të mësojmë Të harmonizojmë frymëmarrjen me vajin. Gjithçka do të përmirësohet Net pas netësh Do të mësohemi të vajtojmë si qyqe.
Problemi, prandaj mbetet përherë i diskutueshëm pse realitetet e njëjta, të vërtetat e njëjta, shkruhen si realitete të ndryshme, të vërteta të ndryshme. Mbasi bëhet fjalë për një proces logjik, kuptohet thellësisht subjektiv, apo për një proces të subjektivizmit të objektives, atëherë arsyeja dhe emocionet personale, mund të kenë ndikimin specifik, për të bërë të dallueshëm një lajm nga tjetri, megjithëse bëhet fjalë për të ndodhurën e njëjtë, pra në kohë dhe hapësirë dhe me indikatorë të njëjtë.
…
Shkrimtarët dhe gazetarët e rinj bashkëjetojnë me dilemën se cili është raporti ndërmjet etikës dhe profesionales. Nëse janë të pajtueshme apo përjashtojnë njëra-tjetrën. Mund, një rrëfim të jetë etik dhe të mos jetë profesional (kjo vlen edhe për shkrimin letrar), dhe e kundërta, mund një rrëfim të jetë profesional po të mos përmbajë standardin minimal etik? Apo, vërtetë është ashtu siç thuhet aq shpesh: të jetë gazetaria bashkëkohore krijimtaria që bashkon etikën dhe profesionalen, në këtë rast, edhe estetiken.
Çfarë në të vërtetë përmban një rrëfim që të mund të vlerësohet me etikë? Publikja, posaçërisht ajo mediale, kërkohet të përmbajë fakte të vërteta, të verifikueshme edhe për një kureshtar. Pra, megjithëse nuk kemi të bëjmë plotësisht me metoda të shkencave ekzakte, për të mundur që përmes provës dhe rrugës së njëjtë të mbërrihet te rezultati i përsëritur saktësisht njësoj, edhe në gazetari, si një “fushë shkencash sociale”, të vërtetat, sa do që janë difuzive, ato do të duhej të provoheshin edhe nga vrojtues dhe shkrues të tjerë, për t’u besuar si të vërteta. Problemi, prandaj mbetet përherë i diskutueshëm pse realitetet e njëjta, të vërtetat e njëjta, shkruhen si realitete të ndryshme, të vërteta të ndryshme. Mbasi bëhet fjalë për një proces logjik, kuptohet thellësisht subjektiv, apo për një proces të subjektivizmit të objektives, atëherë arsyeja dhe emocionet personale, mund të kenë ndikimin specifik, për të bërë të dallueshëm një lajm nga tjetri, megjithëse bëhet fjalë për të ndodhurën e njëjtë, pra në kohë dhe hapësirë dhe me indikatorë të njëjtë.
Më efektive duket përpjekja e thjeshtësuar e shkruesit për të përcaktuar nëse diç është apo nuk është etike në tregimin e tij. Kjo matje vlerash, pjestohet përmes një procesi matematikor; është e mirë apo e keqe ajo që ka ndodhur, është shumë e mirë apo shumë e keqe; pastaj është e drejtë ajo që ka ndodhur; është e padrejtë kjo që ka ndodhur, është e ndershme kjo që ka ndodhur, është e pandershme, dhe ka plot vlera morale që, në një ndeshje subjektive, do të përcaktojnë standardin etik të një zhanri gazetaresk. Nëse fare ia vlen që ai të bëhet pjesë e konsumit të përgjithshëm të një publiku të paracaktuar apo edhe papërcaktuar.
Mbasi zakonisht dilemat nuk kanë të përfunduar në qasjet etike në gazetari, prapë një e tillë paraqitet kur diskutohet për një të vërtetë që mund të mos jetë e drejtë, që mund të jetë e dëmshme për publikun. Njëkohësisht një e vërtetë mund të mos jetë e ndershme. Apo një e padrejtë mund të jetë e “ndershme”. Dilemat etike, sikurse dhe vetë vlerat, normat dhe gjykimet, po edhe sanksionet, janë pjesë e përhershme e punës së gazetarit. Prandaj, forca profesionale e një gazetari, është e kushtëzuar edhe nga koherenca e tij psiko-emocionale. Nëse gazetari merr përgjegjësinë plotësisht për atë që krijon, duke mos tentuar, të gjejë alibi për dilemat etike dhe profesionale. Në këtë rast, gazetari që vetë merr përsipër përgjegjësinë për përmbajtjet e krijuara mediale, ndërton identitetin etik dhe profesional, ndryshe, krijon mundësinë të identifikohet me egon e tij personale. Të tillë gazetarë, respektojnë standardet më të larta etike dhe profesionale, duke vuajtur jo rrallë pasojën e qëndrueshmërisë dhe të vetëbesimit. Pa këto dy vlera, gazetari nuk mbërrin të influencojë në krijimin e besimit tek publiku, që është edhe agjens kryesor i vlerësimit të standardit etik dhe profesional të gazetarit dhe të medies.
Gjuha e urrejtjes është e pranishme, në mënyrë të sistemuar apo rastësisht, jo vetëm në shtetet në tranzicion, në shtetet e botës së tretë, por edhe në vendet e zhvilluara, me demokraci të konsoliduar. Fushatat zgjedhore në vendet evropiane, Austri, Holandë, Francë, Greqi, etj., kanë dhënë mjaft mesazhe dramatike përmes gjuhës së urrejtjes, gjuhë kjo edhe e partive nacionaliste. Liderët e ultra të djathtës në këto vende, kanë kërcënuar hapur emigrantët, po edhe kategori të grupeve apo gjithë grupet sociale të margjinalizuara. Kjo urrejtje përfshin jo pak njerëz nëse shihet më kujdesshëm se ku mund të prek ajo ( raca, nacionalitete dhe etni, religjion, gjini, orientimi seksual, mendimi politik dhe qëndrime të ndryshme, prejardhje shoqërore, cilësitë ndryshme personale).
Gjuha dhe mendimi prodhojnë efekte negative, dhe ato janë parë fare mirë në një marrëdhënie interaktive nga shkrimtari George Orvell. Ai shkruante: “Në qoftë se mendimet e prishin gjuhën, gjuha po ashtu mund të prishë mendimet”. Gjuha e urrejtjes, e cila në nëntekst përmban referenca racizmi dhe forma tjera të presionit johuman, përkufizohet përherë si kërcënuese e paqes publike, dhe ikën kundrejt parimeve qytetëruese për të ndërtuar paqen publike. Paqja dhe toleranca të cilat inspirohen nga e vërteta janë agjensë ndikues thelbësor nëse një shoqëri do të funksionojë brenda kufijve të lirisë dhe të sistemit demokratik. Në demokracitë e zhvilluara, shpjegon Çomski, populli në mënyrë më efektive mund të kontrollohet nëpërmjet kontrollimit të mendimeve. Masmediet, sipas tij, shërbejnë si një sistem për komunikimin e mesazheve dhe simboleve ndaj popullatës së përgjithshme. Çomski thotë se shteti do të kishte dashur që të kontrollonte mendjet tona, për qëllimet e saj në politikën që zbaton. “Por, në shoqëritë demokratike nuk mund të veprohet në atë mënyrë sepse shteti nuk mund të kontrollojë sjelljen tonë duke përdorur forcën. Mundet deri në njëfarë kufiri, por mundësitë e kontrollit të dhunshëm janë të kufizuara. Prandaj mëton të kontrollojë mendimet tona”.
Për të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me interesin publik dhe të cilat qytetari duhet t’i dijë mbasi sjell gjykime për to mbështetur në fakte, duhet të zhvillohen debat publike, artikulime të opinioneve, nisur nga ato artistike, kulturore, publike përgjithësisht. Cila është në këtë kontekst sfera e interesit publik dhe cila jo është vështirë të përcaktohet dhe më shumë kjo është çështje e krijuesve që shkruajnë për to se sa i vetë asaj që shkruhet në ligje. Këtu mund të flitet për mundësinë e keqpërdrimit të pozitës së redaktorit, shkrimtarit, gazetarit dhe mosdefinimi i qartë i tij ndërmjet publikes dhe privates. Mund të bëhet fjalë për keqpërdorim nëse preket në jetën private të personit (personalitetit). Për këtë shkak ekzistojnë një varg normash që rregullojnë këtë çështje dhe përcaktojnë se deri në ç’masë mund të jetë interes i botimeve, radios, shtypit etj., jeta private e qytetarit. Po edhe e zyrtarit. Por, këtu duhet ndarë çështjet nga censura, ngase atëherë kemi të bëjmë më kufizimin e lirisë së mendimit. Mund t’i referohemi mendimit të Karl Jaspers kur shkruan: ”Është e diskutueshme nëse në liri realizohen të vërtetat. Një është e sigurt, në shoqëritë me censurë, e vërteta, do të jetë e shtrembëruar”.
Vetëm në publikun ku funksionon mendimi i lirë, individi i lirë, mund të ketë krijim të lirë të mendimit dhe të shprehjes së opinioneve publike. E provuar është se demokracia dhe liria e mendimit janë dy çështje të të njëjtës medalje. Demokracia për nga natyra e të qenit (qeverisje) jeton dhe ushqehet nga mendimet e ndryshme. Për këtë arsye, kësaj forme të qeverisjes i nevojitet shumë krijimi i një klime të mirë sociale, e cila mundëson që të zhvillohen diskutime publike dhe ato të jenë racionale, të argumentuara dhe prore të mundshme për t’u kritikuar.
Funksioni i kontrollit, pastaj bartet në gjithë publikun në të cilin zhvillohet procesi i krijimit të mendimit, përkatësisht të opinionit publik. Publikja në këtë kontekst do të thotë që secili qytetar mund të marrë pjesë në krijimin e opinionit publik dhe gjithë procesi nuk zhvillohet në ndonjë hapësirë të vogël, të kontrolluar apo edhe të mbyllur.
Konsumuesit lexues apo dëgjues, t ‘i krijohet shansi që mbështetur në dijet dhe informatat që ka të kontribuojë në procesin e krijimit të mendimit publik. Po kështu, koncepti “opinion publik” në vete përmban faktin se mendimi publik ka të bëjë me publiken, dhe jo me gjëra private. Kështu fenomenit publik i përkasin të gjithë qytetarët, të cilët mendojnë dhe flasin për bashkësinë në të cilën jetojnë në mënyrë që mendimet e tyre t’i formësojnë në përmbajtje të kritikës, refuzimit, propozimeve dhe pajtimit. / KultPlus.com
Endacakë në terr e dritë nëpër melodinë Romantike të saksofonit, me frymën e fundit Janë këtu por nuk duhet patjetër. Aroma e blinjve dhe statujat pasi edhe pa ato Asgjë nuk ndodhë, ja që As shpirti i zogjve të humbur Nuk shkon askund, asfalti po kështu. Në pritje ndoshta ndjehen të lumtur Mes njerëzve që nuk thonë asgjë, sepse janë Të gjallë, gjithmonë rastësisht përjashta. Mund edhe të mos kuptojnë më në fund Nuk u bëhet vonë asnjëherë, edhe kur Një tjetër melodinë e violinës dalëngadalë Kurdo që zhduket nuk përfundon plotësisht. / KultPlus.com
Trëndafili që u shndërrua në Vajzë qante me zërin e saj të mbytur dhe më thirrte herë- herë: Më shpëto, po mbytem!
Nuk shihja njeri tjetër në breglum ku, për çudi, në një pemë mëndafshi pa gjethe vareshin shumë gurë xhevahiri e trëndafila roze. Vajza ende qante dhe kur unë me trishtim e frikë iu afrova mosbesues, duke u mbajtur për litarin që e kishte humbur ajo. Ndonjë peshkatar i vëmendshëm mund ta kishte gjetur para meje. Por, mua më ra hise.
Atëherë e njoha kush ishte vajza.
Ishte Pema, që po zhytej në dritën e lëngshme të baltës së gjallë.
Më shpëto, po mbytem!, vazhdonte me zërin e mbytur.
Kaq e mundimshme ishte sa nuk dija se një gotë ujë do të më ndihmonte. Më qe tharë fyti sikur të kisha përbi’ një grusht kripe deti.
Mbas kësaj storjeje ëndërruese, nuk më zinte gjumi, më merrte ankthi deri në pikën e skajshme të kotësisë, por përnjëherë, shkulesha nga kjo humbje kthyese.
Në mëngjes isha i dërrmuar, dhe tashti ende s’mund të mendoja, afër trëndafilit të porsa mugulluar, çfarë ka ndodhur me vajzën në natën e gjatë.
Sa pushova pak së menduari për natën e vështirë, ra zilja. E dëgjova fare pak në fillim, se ku isha nga ballkoni, kështu duhej të ndodhte.
Kur hapa derën, Mala, fqinji që, kuptohet, mendova kishte ardhur për një kafe mëngjesi, se ishte e dielë, të mos harroj, e diela e tretë e qershorit, më tha: Nuk jam mirë. Krejt natën nuk kam fjetur, na ka qarë Pema, Qika e Vogël.
Kur tha Pema, u befasova, aq sa edhe ndjeva se ende në gojë kisha avullin e kripës së natës. Goja e tharë!
Isha te mjeku, në emergjencë, mbeta gjatë, tha Mala. Të shtunave pediatri punon me orar të shkurtër. Mbas kontrollit, mjeku kujdestar më tha: Ashtë alergji, jo nga poleni i luleve të pemëve, por na poleni i trëndafilave.
Aroma e trëndafilave që prehej në oborr, sa shikova kah dritarja, më dukej tashmë si një vaj i trishtuar.
Po, ia prita.
Preku Pemën me infeksione, dhe nuk është e lehtë të përcaktohet drejt diagnoza. Pema kishte infeksion goje, veshi, kokëdhembje, temperaturë, më tha fqinji.
Nga trëndafilat, pyeta krejt kot. Ju as nuk keni në oborrin tuaj trëndafila, pëshpërita.
Jo, ma ktheu Mala, ne nuk kemi.
Kaq të bukur janë, mendova me vete duke shikuar kopshtin.
Jam krejt i trullosur, pa gjumë dhe i trishtuar, dhe një kafe do t’më kthejë përsëri në jetën e zakonshme, mbylli ai rrëfimin.
Në jetën normale, e plotësova, pa hequr mendimin nga trëndafilat rozë në dritën e parë të mëngjesit.
Ai nuk foli
Fqinjë jemi, i thashë duke miratuar kërkesën e pathënë. Duhet të ndajmë të mirën dhe të keqen mes vete.
Po, faleminderit, ma ktheu.
Pastaj, duke pirë kafe teksa rrezet e diellit thyheshin mbi sipërfaqet shumëngjyrëshe në kopsht, Malës, unë i rrëfeva ëndrrën për Trëndafilin dhe Pemën. / KultPlus.com
Të qëndisura nëpër mure Ata goblena Ngjyra ngjyra plot pupla të thara Të kafazit. Por aty ende një zog Sqepari sa një vegim Flet vetëmevete: Po, është koha për ta hapur Derën e këtij kafazi Por nuk ka kush të vdesë brenda As edhe një sekond Pa mua. / KultPlus.com
Na ka rënë të dëgjojmë se atje sipri kokave tona, dy qeniet më të dashura për ne të gjallët e kësaj bote, Dielli dhe Hëna, janë motër e vëlla. Nëpër bredhjet e tyre të përhershme, kërkojnë prehjen e cila, më në fund duhet të jetë e pambërritshme, sepse vetë bredhja e përcakton përhershmërinë e tyre, që i lë në kërkim të pafund motër e vëlla.
Sipas mitologjisë, Dielli, Hëna dhe Agimi ishin bijtë e Hyut Hyperjon-Zotit të Dritës dhe të Hyjneshes Theia (të Shndëritshmes).
“Hana asht e re, e vjeter, e plotë. Ndrrimet e saj thirren: hana zjarme, hana mbrend, hana jasht, hana ndej. Hana zjarm – asht hanë e re.”. (Don Ndoc Suma “L.E.K.A.”, 1932, f. 292).
…
“… hana me danga të kuqe bjen luftë”.( E. Koliqi, Vepra, Pr. f. 313).
“Por, Hana mbrendë e hana jashtë – asht hana e vjeter”.
Plaku me ledhatim i flet më të riut: Dil, biro e shiko hanën. Çka thotë? A dalim nesër në arë; në livadh; në mulli, në pazar!
“Nji bujk nuk nis punen pa e shikue hanen”.
Dita e premjes së postermave po kështu është caktuar në bazë të shikimit të hënës. Posterma është pre: “Në të hymë të hanës së vjetër mos me humb mishi gjatë zimjes në vekshë”.
Petkat e reja zakonisht është dashur të nisin të veshen me hënë të re.
Ngjymja e veshjeve (zhgunave, pëlhurërave, leshit etj.,) po kështu është bërë me hënë të re. Gati asnjë punë e madhe (as martesa) nuk bëhet pa shikuar Hënën, këtë motër të vetme të Diellit.
…
“Kur zehet hana populli thotë se ketë e kanë zanë shkambijt ase lubija, kulshedra, lugati e nuk e lanë me lëshuem dritën mbi tokë Të prishunit e hanës e mbajnë si nji shej shum të keq. Besojnë se do të ngjajnë ndodhje të këqija; lufta të mëdha, termete, shina, sëmundje, zi buke… Hana kur lëshon nji rreth të madh për qarkvehtes, atëherë koha prishet e bje shi”. (B.SH f.43, 1943).
…
” (Hana) e ngjyeme në nji të kuq të murrmë si m’u pasë çue njatëherë prej nji kënete gjaku…Kuku për gjithë botën qi ka m’u mbytë në gjak!“. (E. Koliqi. Vepra).
Cila hënë u rri sot mbi kokë shqiptarëve dhe a e lexojnë drejt mesazhin e saj? Një hënë të largët sipri hijes së errët të Shqipërisë e kishte lexuar aq vite më parë një intelektual shqiptar i vendosur në Amerikë që përmendet aq pak dhe kishte bërë aq shumë për kombin e tij. ” Shqiptarët e kan zakon – edhe ky asht nji faktor psikologjik – qe të mallkojnë Fuqitë e Mdhaja per intrigat dhe pabesitë e tyne, dhe të çthuren në sharje kundër fqinjëvet të tyre të “panginjur” dhe “gjakpirës”, sepse këta janë munduar të çdukin racën arbnore me planet e tyre “satanike”. Po shqiptarët harrojn se çdo komb e ka brenda në trupin e tij krymbin e lengimit dhe të vdirjes së vet. Prandaj, ndofta nuk u pëlqen të shkojnë në mendje faktin se ata vetë ose udhheqsat e tyre u japin shkak të huajve dhe fqinjëvet që të përfitojnë nga grindjet dhe mosmarrveshjet e një kombi të përçarë…”. ( A. Chekrezi).
…
Përsëri: “Tue kenë të gjithë të bashkuem, kini me kenë të sigurtë se Zoti i fitoreve ka me kenë me ju.” (Gjan. 25 prill 1880). / KultPlus.com
Pse ujë pa hije, gjithë ky ujë Në kashtën e frymëmarrjes? Aromë e ngrirë në copa të murit, baltë A jemi më të mëdhenj se zogjtë e pavërejtur? Rrënjë e ngulur në peshë boshllëku Ti a je mungesë e dëshmuar? Apo, kush jemi ne? Dyshim i mbathur me potkonj kuajsh Në lamën e kalbur
Dele e zezë e fjalë pa zë Apo, kush jemi ne? Nuk ndryshon asgjë Edhe nëse jemi errësirë e djegur Në pambukun e dorës. Shiko më mirë: A jemi ende Lojë shpirtzbehtë në sytë e dhomës? Shiko ende më mirë. Nuk kuptoj pse nuk përgjigjesh Insektet e mbajnë në duar të thara Ditët e ardhme
Nëse është dikush pas shpinës së shtëpisë Të kujt janë hapat bojëqielli? Prandaj mos pyet: Pse nuk jemi zemër e tokës, apo Mëkatet pak para se të qajnë Të kujt janë? /KultPlus.com
Kur mungonte qetësia, ajo që vjen mbas zhurmës së papërfunduar, edhe kur duhej të binte heshtja për të mos më gjetur askush askund, unë ikja në tavan. Drunjtë e gjatë horiziontalë dhe vertikalë lidhnin kulmin si fije merimange të pashkëputshme me me plot nyja. Të tharë me çarje të thyera, ngjanin në vizatime të piktorëve naivë. Frymën e pluhurit e përballoja më lehtë, kur qitja nga xhepi i pantallonave shkrepsën me fije piriti në krye, cigaren Point për ta tymosur me pozitën krenare të një kauboji amerikan. Do të thoshte shumkush se atje qëndroja fshehur për të mos rënë në sy kur ikja dhe pija duhan. Unë kisha përvojë për të pirë duhan edhe në tokë pa më hetuar ndokush, prandaj, edhe sot mendoj, arsyeja kryesore pse ikja në tavan, ishte qetësia e plotë atje ku gjithçka mbushej me errësirë të brishtë pasi rrezet e diellit hynin nëpër hapësirat boshe dhe drita e tyre zbulonte përmasën e vërtetë të pluhurit. Shijoja vetminë që më kishte hyrë në mendje, prej muajsh, i patrazuar bëja plane për të ikur në Gjermani. Me vete mbaja pasqyrën e vogël, dhe krahnin për të parë veten kur tymosja dhe shkundja me duar pluhurin nga flokët. Nuk kam marrë me vete asnjëherë askënd, prandaj nuk kam ndonjë ngjarje për të treguar për tavanin. Aq më pak ngjarje të mirë. E vetmja që edhe sot nuk harrohet, nga të gjithë anëtarët e familjes, pasi përmendet në raste të papritura, ishte ajo ngjarja më e keqe që mund t’i ndodhte shtëpisë sonë. Mendimi për dinarët që duheshin për biletën Fushë- Kosovë Munih për trenin Akropolis, ma rëndonin kokën, aq sa peshonte qindra kilogramë. Nuk më kish shkuar në mendje për të marrë ndonjë libër, të gjeja një dritë në plasat e qeramidheve për të shfletuar ndodhitë brenda kopertinave. Nuk më kënaqte asgjë pos atij tymit të duhanit. Pasqyra reflektonte në një pikë me rrezet që hynin nga plasa ndërmjet qeramidheve. Rrezet fokusonin një tubë fshisash që duhej tharë për t’i kthyer në pajisje të përdorshme dhe të dobishme pastrimi. Duke shikuar rrezet që hynin dhe ktheheshin nga pasqyra si gërshëtim i fijeve të shumta e të holla të fshesës, më zuri dobësia që nuk e përballoja. Kur bija në këtë gjendje morfi, ëndërroja copa ngjarjesh të paimagjinueshme. Sikur fluturoja ulur në një buall të mbuluar nga balta humuse. Apo, sikur retë mbulonin tokën në vend të barit. Më zgjoi nga kotësia morfe era e rëndë dhe flaka që kishte nisur të shpërndahet nëpër trarë, pasi tashme fshesat e thata, gazetat dhe plot sepete ku thahej rrushi në vjeshtë të vonë, ishin bërë gati hi e pluhur. Kërceva me ngulfatje, duke mësyer dritaren e tavanit. Nga atje nuk dallova asgjë pos pamjen e bukur të ditës, e cila po merrte përmbajte fatale. Kur u largova duke zënë pamjen e plotë të kulmit, piskata me plot gulshimë. Zjarri! Po digjet shtëpia. Piskamat mbushën oborrin, duke u zgjeruar edhe në të gjitha oborret e lagjes. Uji i paktë veçsa shtonte flakën dhe tymin. Asgjë nuk është jona në këtë botë, tha gruaja që ishte nxirë nga tymi duke provuar të nxirrte plaçka nga tri dhomat. Kur u qetësua gjithçka, ende hiri shpërndahej nga era e lehtë duke mbushur ajrin me erën e rëndë. Tri javë nuk u hoq era që të ngulfatte organet e frymëmarrjes. Kallëzimet përsëriteshin nëpër javë, muaj, vite. Plotësoheshin me detaje të reja. Secili tregonte ku ishte kur shpërtheu zjarri. Në dhomë, në korridor, në çilar, duke pirë ujë, apo çfarë klithme kishte dëgjuar sa kish pa tymin mbi kulm. Ku i kishte shkuar më së pari mendimi. Unë, kurdo që hapej biseda për djegien e shtëpisë, nuk i ikja faktit, se isha i pari që e kisha vërejtur zjarrin. I pari e ka pa Leoni, kjo ishte fjalia e domosdoshme e fillimit për të hyrë pastaj në ngjarjen që na la pa shtëpi, përmendja e së cilës, aq sa më frikësonte, po aq edhe më bënte krenar të pandershëm. / KultPlus.com
Rrallë shkrimtarët e njohur drejtpërdrejt merren me politikë, ndërkohë që nuk pushojnë të jenë të angazhuar me idetë e tyre sociale e kulturore, që tërthortë e nxijnë apo e kundërta, e ndihmojnë humanizimin e politikës. Rasti i Kosovës është shumë i freskët, dëshmues për mosabstenim human, kur thuaja shkrimtarë të mëdhenj si Markes, Ljosa, Mihnik, Miler, Eco, Gordimer, Ruzhdi, Havell, Gras etj., ishin plotësisht të përfshirë në përkrahje të shqiptarëve dhe kundër politikës së krimit të regjimit të Millosheviqit. Idetë intelektuale-humane të shkrimtarëve ishin të fuqishme për të krijuar opinionin, eh, por dihet, jo edhe sa vetë goditja 78 ditëshe e NATO-s mbi forcat dhe qendrat e krimit serb.
Lexon dhe mendon se si shkrimtarët shohin me sytë e të tjerëve, kuptojnë botën me mendje të të tjerëve, tregojnë çfarë ka ndodhur, po ndodhë dhe do të ndodhë. Shih, këto vargje të poetit ukrainas, Serhiy Zhadan:
Gratë u ngjitën burrave të vet në valle sikur të kundërshtonin lejimin e nisjes së tyre në luftë.
Ukrainë Lindore, fundi i mijëvjeçarit të dytë.
Bota ding me muzikë e me zjarr.
Në errësirë zgjohen zërat e peshqve fluturues dhe të kafshëve që këndojnë.
…
Raporti shkrimtari shoqëria, shkrimtari politika dhe shkrimtari pushteti nuk hiqet nga tryeza publike e ditës. Rasti i sulmit të ushtrisë ruse në Ukrainë, sërish, trazon shkrimtarët kudo në botë. Shkrimtarët përmes një solidariteti universal me popullin ukrainas dhe kundër krimeve të ushtrisë ruse, qenë ndër më të zëshmit kudo që munden të ngrenë zërin. Letra e qindra shkrimtarëve nga gjithë bota, e PEN organizatës botërore të shkrimtarëve, dhe të PEN-eve nacionale, janë një tregim i ri për angazhimin e vjetër, nëse jo politik, por human dhe kulturor të tyre.
Do të jetë kështu, siç ishte, sa të ketë shkrimtarë dhe sa të ketë politikë. Edhe sa të ketë ambicie për të shkatërruar dhe zhdukur qytetërime bazuar në dallime.
…
Një burim i superioritetit të francezëve ndaj ne anglezëve qëndron në pozitën e shkrimtarëve tuaj. Unë në Paris kam takuar d’ Alamberin, Marmontelin, Bajian në sallonet e artistokrateve më të njohura ky ishte një respekt i madh edhe për shkrimtarët edhe për aristokratet. Shkrimtarët tanë anglezë jetojnë të vetmuar në kabinetet e tyre me pluhur. Kështu gjithë jeta e tyre kalon në të errët, e pikëlluar, plot punë, larg çdo shkëlqimi. Kur dikush te ne nis të merret me shkrimin e librit, mendohet se ka hequr dorë edhe nga shoqërimi me njerëz që e drejtojnë vendin edhe nga njerëzit që janë të gëzuar”. Ky është dialogu ndërmjet një anglezi dhe një francezi dhënë nga Stendali në esenë “Shkrimtari anglez dhe francez në raport me shoqërinë” që e botoi në fillim të shekullit 19. Ky raport social i shkrimtarit francez me atë anglez edhe sot e kësaj dite nuk ndryshon shumë.
Në këtë kontekst, ku është shkrimtari shqiptar? Në sallone, kabinete apo në mes salloneve dhe kabineteve. Në të tri ngapak. Apo në asnjërën nga këto tri sado që iluzionon se është dhe merr frymë në dritën e parfumeve, apo ushqehet nga konvertimi fiktiv publik d.m.th., politik.
…
Marrëdhënia sociale e shkrimtarit zakonisht vrojtohet në tre dimensione: raporti shkrimtari – shoqëria, së dyti shkrimtari- politika dhe së treti, shkrimtari- pushteti.
Numër i madh i shkrimtarëve, edhe sot nuk heqin dorë nga të qenit apo edhe nga identifikimi me shoqërinë, e kuptuar si zë i tyre, mes qytetar, etnik, religjioz, ekonomik, etj., i cili tregon si duket “njeriu i duhur”. Kosova është jo pak e mbuluar nga ky prodhim. Shkrimtarët, artistët mediokër përgjithësisht, duke u ndjerë superiorë në frikën dhe pasigurinë e tyre intelektuale, gjejnë armën e fuqishme, fjalën e madhe, atdheun dhe popullin, për të siguruar status respekti politik. Shtylla e kapjes dhe logjika e kategorisë së tillë të krijuesve bazohet në faktin se mungesën e elitizmit intelektual e mbulon me etnopatriotizëm, me zhurmë dhe piskamë, buçitje dhe arrogancë. Madje arroganca vyrtyt i qenësishëm i akademizmit dhe publikes. Burim statusi. S’ka ku shkon më keq se kjo.
….
Nisemi nga vlerësimi i filozofit Karel Kosik se “politika nuk është as art dhe as shkencë, por lojë për pushtet dhe me pushtetin. Kjo lojë nuk është argëtim, por një çështje deri në vdekje e rëndësishme dhe për këtë shkak shumë më tepër në të paraqiten vdekja, fanatizmi dhe kalkulimet se sa humori dhe qeshja”, atëherë raporti shkrimtari –politika është fare i ndryshëm nga ai raporti i përhershëm shkrimtari – shoqëria. Për një studim më të plotë dhe ekzakt gjithsesi duhet definuar vijën ndarëse ndërmjet raportit politika-shkrimtari dhe shkrimtari që mund të ketë veprimtari politikën, që është edhe politikan. Është vështirë të gjendet shkrimtar pa angazhimin shoqëror, madje ka fare pak edhe pa ndonjë referencë politike. Referenca politike shprehet edhe kur shkrimtari nuk thotë gjë për vlerat, proceset dhe ngjarjet shoqërore. Heshtja si e tillë, është shumë shpesh mesazhi i distancimit nga doktrina politike që zbatohet në një vend. Kjo ka ndodhur edhe në botën shqiptare dhe shembull ekzemplar janë Lasgushi, Kuteli etj.
Pastaj raporti më i komplikuar dhe më i vështirë social është ai shkrimtari-pushteti. Pushteti që është një formë e të disponuarit dhe manifestim i afërsisë dhe i forcës, madje edhe shoqërore, gjatë gjithë historisë së shkrimit. Ka tërhequr shkruesit dhe krijuesit me ofertën e gjerë në njërën anë dhe kërcënimin, shpesh të pakufishëm, në anën tjetër. Po më shumë tani mund të jetë interes hulumtimi raporti ndërmjet pushtetit si ofertë, benefit, çmim, privilegj, ligj oportun, honorar i dhënë drejtpërdrejt apo tërthortë se sa kërcënim, apo kufizim i lirisë së krijimit.
Nëse shkrimtari është pjesë e sistemit pushtetor, kjo jo rrallë ndodhë me konvertim të vazhdueshëm kur kontrollon kuletën e shtetit, ai atëherë është edhe pushtetar, zyrtar dhe mashtrues. Ndërkohë, nuk do harruar se një shkrimtar mund të jetë politikan pa qenë i përfshirë në organizime të drejtpërdrejta politike apo edhe duke qenë larg pushtetit.
…
Në rastin më pozitiv, për të referencuar këtë raport politika- shkrimtari do të shërbehemi me mendimin e filozofit gjerman, Sheling, i cili kishte vlerësuar se, nëse qytetërimi ka pasur një progres dhe ai është realizuar duke shfrytëzuar idetë që kanë prodhuar intelektualët, përvojat janë ndryshuar, mbasi shpirti dhe natyra, janë dy polet e një identiteti. Pra, gjithçka në këtë botë të kulturës politike zhvillohet larg moralitetit. Thënë më thjesht, raporti politika- shkrimtari është raporti kultura dhe moraliteti, i përkthyer jo rrallë, kur forca e pushtetit deformon në imoralitet.
Problemi tjetër është përmbajtja estetike. Kur vepra ka shumë politikë brenda përmbajtjes që pretendon estetiken, atëherë ka patjetër pak art letrar. Nëse ka shumë art letrar në angazhimin e shkrimtarit, atëherë ka patjetër pak politikë.
Një nga më të njohurit sociolog të letërsisë në shekullin XX, Lisien Goldman, ka mbrojtur pikëpamjen se për nga vetë natyra, shkrimtarët bëjnë pjesë në kategorinë e problematikëve, mbasi ata gjithherë synojnë vlera që ngrihen mbi standardet, jo vetëm letrare, por edhe shoqërore e politike. Andaj, si rrjedhojë e kësaj prore ekziston një konflikt që të shumtën mbetet në rrafshin e konfliktit të ideve me praktikën shoqërore, pushtetin.
….
Në kohët e politikës moderne, në vitet ’30-të tashmë të shekullit të kaluar, ka pasur një orientim më të madh të shkrimtarëve nga e majta. Ideali i humanizmit dhe i barazisë së proklamuar nga e majta, kishte joshur shumë shkrimtarë gjermanë, frëngë, spanjollë, italianë, latino-amerikanë etj. Kjo kishte filluar të ndodhë edhe me shkrimtarët shqiptarë. Madje, një identitet i tillë humano-politik, mendohej se e ndihmonte kundërvënien ndaj totalitarizmit, që atëherë si i padurueshëm shikohej kryesisht vetëm fashizmi në Gjermani, Itali dhe Spanjë. Kjo ndarje shkrimtarëve shqiptarë u kushtoi shumë shtrenjtë pas vitit 1944 kur pjesa dërrmuese e tyre me botëkuptim të djathtë ose u ekskomunikuan ose edhe u pushkatuan. Një pjesë madje iku jashtë atdheut.
Por, pas viteve ’50-të të shek. XX, praktika totalitare ende më e ashpër se fashizmit, praktika komuniste në Rusi dhe në vendet e okupuara nga ajo, nxiti shumë nga shkrimtarët e majtë të bëheshin revoltues dhe të ktheheshin nga e djathta politike. Iluzioni se po krijohej një shoqëri humane, pa të shfrytëzuar dhe pa represion, u zhduk kur u mor vesh për kampet e mëdha të përqendrimit nëpër të gjitha shtetet socialiste. Totalitarizmi komunist shkatërroi paragjykimet për mundësinë e “botës së drejtë”.
Intelektualët kryesisht i takonin të majtës politike, por tani është gjendje e ndryshuar, kur pjesa më e madhe e intelektualëve të Evropës Perëndimore dhe të Amerikës, i përkasin të djathtës politike, vlerësonte Botomore, duke u marrë me përcaktimet politike të intelektualëve në gjysmën e dytë të shekullit XX.
Të jesh sot shkrimtar i majtë apo i djathtë nuk paraqet asfare rëndësie dhe asfare përparësie a mangësie. Provohet megjithatë një kapitalizim edhe i situatave politike në letërsi. Por të jesh pushtetar dhe shkrimtarë, kjo është një çështje fare tjetër. Në një ambient atipik kulturor dhe publik, aq më kaotik intelektual, siç është Kosova, favoret për shkrimtarin rrjedhin nga përkatësia dhe afërsia me pushtetin, me klientelat politike. Një ndjekje kjo e vërejtshme ndaj të gjitha pushteteve dhe klientelave për të mbajtur favoret e ndërtuara mbi arritje e lavde fiktive.
…
Shekulli XX, ka shënuar dy praktika globale, në të cilat janë detyruar të punojnë dhe jetojnë shkrimtarët. Jeta dhe puna në shoqëri totalitare, ku shkrimtari domosdoshëm ka qenë i kufizuar qoftë drejtpërdrejt, qoftë tërthortë dhe ku gjithë hapësira publike dhe institucionale ishte e ideologjizuar. Në shtetet demokratike, shkrimtari kishte përparësinë e zgjedhjeve të ideve dhe temave që do t’i shkruajë dhe do t’i botojë duke qenë vetë krijues i teknikave që i përdorë. Përgjegjësia për veten e tij ishte shumë më e madhe.
Nëse i referohemi Kosovës në këtë thjerrëz, atëherë kohezioni publik ishte i diktuar për të parë shkrimtarët dhe intelektualët, si shpëtimtarë. Angazhimi i shkrimtarit dhe intelektualit në përgjithësi, është i shumë i fortë në shoqëritë me probleme, me thyerje, siç ishte Kosova. “Vetëm në vendet e pazhvilluara tashti intelektualët paraqesin elitën kohezive, me primesa radikale, dhe ata luajnë një rol në jetën politike”, shkruan Botomore. Pra, parë nga ky kënd, elitat kohezive, është paraqitje tipike për shoqërinë shqiptare dhe shkrimtarët e viteve ’90-të në Kosovë.
…
Çështja e veçantë e diskursit në shkrimin më të ri të letërsisë shqiptare, është një fenomen, që burimi mund t’i gjendet në refleksionet posdiktatoriale në Kosovë dhe postkomuniste në Shqipëri. Realizmi socialist, modernja, postmodernja?! Në thelbin e realizmit socialist, që ishte shumë i pranishëm në letrat shqipe, fatura poetike funksion primar kishte propagandën ideologjike. Edhe realiteti edhe historia u shtroheshin synimeve për të indoktrinuar politikisht. Calinescu tërë këtë prani letrare në botën e Lindjes e ka definuar si parodi të vetëdijes estetike.
Në këtë rast, sa ka qenë i dobishëm shkrimtarët, intelektualët, që janë marrë praktikisht me propagandën a politikën? Thuaja si një, kanë pasur probleme për t’i kuptuar drejt ata që dikur ishin lexues të tyre dhe në rrethanën e re i kanë të humbur po këta lexues.
Te shkrimtarët që synuan apo zunë poste shtetërore u pa hapur prirja që nga retorika mashtruese politike të zbritet në autoritarizëm, prandaj kjo nga sociologë të letërsisë është sqaruar si keqkuptim i ligjeve të artit që nuk mund të zbatohen dhe as nuk funksionojnë në politikë. Vetmia e artit dhe vetmia e shkrimtarit.
Fiksioni i shkrimtarit politikan është shumë herë larg realiteti. Injoranca e shkrimtarit, zakonisht është shumë më e madhe se injoranca që prodhon popullizmi, meny e zakonshme e shkrimtarëve dhe intelektualëve mediokër.
Stacioni më i preferuar ku ndalet treni i kësaj ambicie është kiçi. Madje, me fenomenin e kiçit politik nuk janë marrë vetëm sociologë dhe studiues të psikologjisë sociale, por edhe shkrimtarë dhe në këtë kontekst do përmendur Oruellin, veçmas veprën e tij shumë të njohur “Ferma e derrave”. Pushteti totalitar shërbehet plotësisht me kiçin, e hijeshon realitetin sa kjo hijeshi arrin ta bëjë ideal gjithë procesin ireal. Kiçi politik krijon iluzionin se tërë liria e një shoqërie është e lidhur me fatin e një, apo disa individëve – prijës. Iluzioni krijon kiç-karizmin e personalitetit, i cili pastaj nuk mund të pranojë kritikën, diskutimin racional dhe as ndryshimin e gjykimit se është më i mençuri i botës. Kiçi nuk mbetet vetëm në përkatësinë e prijësit, por edhe të strukturave të tjera duke bërë që individët, të kënaqen me vetveten, me shkathtësitë dhe bëmat, që i konsiderojnë të pamundura për t’u realizuar nga dikush tjetër.
…
Boris Akunjin, shkrimtar ruso-gjeorgjian, kaq mund të bëj për atë që po ndodhë në Rusinë e Putinit dhe në Ukrainën e sulmuar nga ai: E di që Putinlandia dhe Rusia nuk janë një dhe e njëjta gjë, por tani nuk ka asnjë ndryshim për gjithë botën. Ndihem i tmerrshëm për ukrainasit. Ndihem i tmerrshëm për rusët përgjegjës që janë nën sundimin e maniakëve. Ndihem i tmerrshëm edhe për rusët e mashtruar, të cilët tani do të gëzohen. Më 24 shkurt 2022 filloi një epokë e re për të gjithë. E tmerrshme. Sa do të zgjasë dhe sa viktima do të duhen?
Kështu ka ndodhur gjithmonë. Të përgjegjshmit janë ndier të tmerruar, dhe të pandërgjegjshmit krenarë me krimin, pushtimet dhe propagandën e luftënxitjeve.
Shqiptarëte kanë të freskët këtë propagandë të shkrimtarëve serbë zjarrvënës dhe strukturë aktive e krimit që viste shqiptarët, boshnjakët, kroatët, nisur nga Dobrica Qosiq, presidentit të Jugosllavisë së Millosheviqit, 1992/1993, kur ndodhi gjenocidi në Bosnje dhe dhuna masive shtetërore ndaj shqiptarëve në Kosovë. Madje në këtë kohë. Ky baba serb shkrimtar avokoi hapur për ndarjen e Kosovës.
…
Edhe kështu, shkrimtarët provojnë të tregojnë si ka qenë si është dhe si do të jetë bota. Këtë e bënë edhe poetja ukrainase, Natalka Bilotserkivets, kur shkruan për dashurinë në Kiev:
Është shumë më e tmerrshme dashuria në Kiev sesa
Pasionet e shkëlqyeshme veneciane. Fluturat
Fluturojnë lehtas me pika drite si qiriu-
Flatrat e shndritshme të vemjeve të vdekura ndizen!
Këtu nuk merr fund dashuria e tmerrshme e Kievit sot, sikur dje që nuk mori në Prishtinë, pardje në Sarajevë. E nesër, mund të mos marrë fund as në ndonjë kryeqytet tjetër të Evropës.
Shkrimtari postmodern rus, Vladimir Sorokin, e nxjerrë çmimin e krimit të një të marri, siç është Putin: Është turpi ynë, por fëmijët tanë, brezi i rusëve shumë të rinj dhe ende të palindur, fatkeqësisht do të duhet të mbajnë përgjegjësinë për të. Ne nuk duam që fëmijët tanë të jetojnë në një shtet agresor, të turpërohen sepse ushtria e tyre sulmoi një shtet fqinj të pavarur. Ne u bëjmë thirrje të gjithë qytetarëve të Rusisë që t’i thonë jo luftës.
Por, lufta vazhdon dhe do të vazhdojnë luftëra tjera, ndërsa shkrimtarët do të shkruajnë pa mundur të shlyejnë atë që kishte thënë George Santayana, poeti dhe prozatori spanjollo-amerikan se vetëm të vdekurit shohin fundin e luftës. / KultPlus.com
Dikush na e la zgjebën në derë, ndonjë mysafir. Shtëpia jonë është si han, si Hani i Dilit. Vijnë shumë mysafirë, flasin e tregojnë gjithçka që dëgjojnë, për t’u dukur sa më të ditur. Prandaj sëmundjet ndërrojnë njëra-tjetrën.
Por shteti ka mjaft ilaçe për zgjebën, qetëson ngado sillet, Lalli.
Më trishton kujtimi për zgjebën. As sot zgjebën nuk dua ta sjell ndërmend. Më ngjall përfytyrime të llahtarshme. M’u rrop lëkura.
Askush nuk vinte, nuk shkonim askund. U leçitëm. Na leçitën të gjithë rrethi i shëndoshë. U harruam, për besë. Dëshiroja të mbulohem me çergë. Të mbështetem për të. Të mbështillem si me lëkurë gjarpri. Nuk më lejonin. Nuk ma lejonin kënaqësinë e kruarjes. Mbi çergë shtrohej një basmë e mavijosur, e vjetëruar. Nuk e zotëroja vetveten, gjaku më dilte. Krejt i gjakosur dhe nuk kish askush që më ndalon. Kjo është, kur njeriu e gjakos vetveten, mendoja. Më ndryshoi edhe lëkura e fytyrës. E shihja humbjen time.
Por, po t’i humbja sytë, e kisha shpellën. Po t’i humbja këmbët, i kisha duart. Dhe anasjelltas. Pa lëkurë? Do të më dilte mbi mishtë e kuq. I lutja në tokë e qiell të mos më lyenin me gurkali. Oh, ai është një material i tmerrshëm. U thosha, është edhe i ndaluar të përdoret në këtë formën e pazakonshme, në lëkurën time. Nuk zija vend. Doja të bija në ujë. Më ndizej mishi. Doja të mbytem në lumë, të mos dilja kurrë më në breg.
Kur zgjeba u ra të gjithëve edhe në shkollë, m’u hoq mërzia. Atëherë nuk kisha problem. Jetoja plotësisht i barabartë në të gjitha pikëpamjet. Kisha përvojë solide. U jepja leksione mbi mënyrat e shërimit.
Ndodhi e mira. Ja, thashë, më në fund, ra një sëmundje që na mori të gjithëve. Nuk e ndau as fëmijën në djep as plakun në shtrat. Po pleqtë kishin lëkurë të regjur, e kalonin lehtë e pa vuajtje zgjebën. Megjithatë, zgjeba i mori me rend të gjithë. Sytë u mbetën nga ne. Në fillim na shikon me mëshirë, po mandej me përbuzje. Edhe na akuzonin. Na përgjonin me dyshime, të atillë që prodhojnë akuza të rënda.
Lalli i pari ishte i gatshëm të na qes në gjyq, të dënohemi si fajtorë të vërtetë. Si krijues edhe të zgjebës.
Në Bashkësinë tonë lokale ata e sollën zgjebën, fliste ngado Lalli. Armikun e madh të shëndetit dhe të zhvillimit të shoqërisë sonë socialiste vetëqeverisëse.
Sa mora veten e shkolla rihapi dyert, erdhën nga Bashkësia Vetëqeverisëse e Interesit për Arsim, e Komunës së Prishtinës. Ishte grupi për testimin e dëshirave fëmijërore.
Për t’i shënuar dëshirat tuaja, sqaroi mësuesja Igball ardhjen e papritur.
Testi qe i shkurtër. Udhëzimi: Shkruani qartë. Përgjigjuni shkurt.
Nën numrin katër, ku ishte pyetja, çfarë keni dëshirë të bëheni ( profesioni), u përgjigja ashtu si kërkohej, shkurt dhe qartë: Pilot! Pasi shkrova fjalën pilot, u pendova. Përgjigjja mund të keqkuptohej. Çfarë piloti? I aeroplanëve, motoçikletave i anijeve, i anijeve kozmike. I shkrova të gjitha. Prapë u mendova. E kërkova testin e sapodorëzuar.
Mësuesja Igball, pasi ia lëshoi një sy letrës, u shfry: Ani rrjepci, pilot i aeroplanëve!
Pastaj më shikoi me keqardhje e mëshirë, se ende e kisha lëkurën të dërmuar: E tash, pse e do letrën, më pyeti ajo.
Dua ta shkruaj edhe pilot i helikopterëve, i thashë.
Ajo, e dallova tash, nervozë plot, me përbuzje ma ktheu: Ani, moshën e ke. Ushqeji ëndrrat e kota.
Oh, ëndrrat! Të kota, por sa të bukura, mendova./ KultPlus.com
Mitet aktuale të disejnuara apo të futura dhunshëm në “memorien kolektive” institucionale, në fakt, janë surrogate të miteve, por që ushqehen nga një frikësim rinovues nga e kaluara ideologjike. Duan largim nga sistemi i vlerave me mundësi të barabarta konkurruese. Në vend të punës, fjalë, arrogancë dhe dhunë publike. Prandaj, në horizontin e tillë kaotik, folk-romantik, kanë shumë peshë: Fjalë pa vlerë, arrogancë dhe dhunë publike.
…
Prirja të fitohet e të merret dhe jo të humbet e të jepet është më se njerëzore. Për të krijuar baraspeshë për marrjen dhe dhënien, është ndërtuar rendi, norma, ligji dhe sistemi ligjor. Pastaj edhe sistemi i vlerave etike. Por, po kështu, sistemi jo rrallë mund të jetë burim taitjesh fatkeqe, mbasi krijohet jo mbi mundësi dhe liri të barabartë të qytetarit, intelektualit, por mbi abuzimin dhe pushtetin e pakufizuar të individit a grupit të interesit. Abuzimi rehatohet në monopolet që mund të jenë qeveritare apo për-qeveritarë, po edhe për opozitën klienteliste, por në këtë rast, koston e kësaj rehatie e paguan qytetari nga fëmija parashkollor e deri tek hulumtuesi dhe intelektuali kritik e kreativ.
Një shembull: Kur për-qeveria ka monopol mbi institucionet atëherë është fare e natyrshme të ketë kudo emra pro qeveritarësh në ballë të privilegjeve. Kështu ka ndodhur me të gjitha qeveritë e deritashme. Kështu, barazia në tregun e dijes nuk u përket të gjithë njerëzve dhe për këtë ka një arsyetim popullist, estetizues, ishte edhe në komunizëm është edhe në demokraci: Populli, sovrani! Në të dy sistemet populli është sovrani i pakontestueshëm. Natyrisht, në letër. Çdo gjë bëhet në emër të tij. Por, sa e bënë krenar kjo popullin që i përmendet kaq shpesh emri?
…
E vërteta, sa më shumë dhe e thellë të jetë pabarazia intelektuale, e stimuluar gjatë, aq më shumë njerëz do të jenë të barabartë politikanët dhe intelektualët politikë, do të ketë më pak mendime që nuk janë sikur të tjerëve. Pra, shumica janë të barabartë në pabarazi.
Estetizimi në shoqërinë komuniste niste nga kjo pikë: Të gjithë janë të barabartë, të gjithë janë popull. Lumturia dhe kënaqësia ishte popullore, sikur edhe dështimet dhe ndëshkimet ishin gravurë në lëkurë të popullit. Statusi përcaktohej nga shumë indikatorë, shumë prej tyre të padukshëm.
Po në demokraci: cilësia e mendimit nuk e përcakton cilësinë e statusit. Barazia e popullit është e garantuar. Privilegjet janë kënaqësi demokratike.
…
Pra, estetizimi publik ka një subjekt moral të pashtershëm, në thelb shterp, dhe ai është heroi politikan e intelektual. Secili i bën heronjtë e vet dhe nuk i pranon të tjetrit. Heronjtë e familjes, të lagjes, të fshatit, të provincës, të Akademisë, të fakulteteve, institucioneve etj, por se ka heronjtë të vlerave intelektuale, se ato edhe kur janë, nuk do t’i vërejë askush, sepse hapësira është zënë nga shkuma e publikëve politikë dhe klientelistëve institucionalë. Prandaj, nuk gjen në këto hapësira evropiane kaq shumë heronj të kulltukëzuar, mistikë e të lumtur që arsyetojnë profilin e këtyre pseudoheronjve të privilegjuar sa në këtë vend.
…
Në fund: Estetizimi publik për të qenë më efektiv duhet të jetë sa më enigmatik. Sa më i padukshëm, dhe sa më pak ofertues. Këto forma të mistifikimi kanë koston, pasi pengojnë krijimin e sistemeve reale konkurruese, tregun funksional të dijes, ambientin real të të rinjve, krijues të vlerave përmbajtësore, përkatësisht, kjo bën që surrogatet intelektuale të menaxhojnë plotfuqishëm amullinë dhe të varfërinë institucionale publike. /KultPlus.com
Edhe kur nuk ekziston armiku i dukshëm, për “akademikët” organikë, ai i padukshmi “është këtupari”, përherë, madje. Ky është veçse akademizëm pragamatik politik, dmth, një përvojë fatlume e komode e strehimit publik poskolonial.
…
Edgar Moren, duke bartur më tej formulën e Aronit për demokracinë, thekson se në një proces veprimi urgjent “aspirata demokratike” mbytet nga “iluzioni demokratik”. Aspirata demokratike e qytetarit, po edhe e intelektualit, mbytet nga transformimi dhe çintegrimi “jotradicional”, po i konzeruvuar në integritetin “famoz” tradicional. Prandaj, në mënyrë të natyrshme, procesi post-autoritar ballafaqon aspiratat me interesat shumëherë të injoruara duke ndikuar në sjelljen “neurotike” dhe paradoksale te një pjesë e intelektualëve. Këtë e dëshmojnë praktikat e shoqërive në procesin e ndryshimit, kur për intelektualët, aspirata e dikurshme me shumë ankth dhe ëndërr, ndryshe ai iluzioni demokratik, iluzion i fjalëve shumë të bukura (politike), u kthye në një zhgënjim dhe pakënaqësi reale. Përmasa e zhgënjimit imponon pozicionimin joformal të këtij grupi, o heshtje, një mes as rebelm dhe as revoltë kjo, në njërën anë dhe o ofrim të shansit që politika të bëhet interes “akademik” profesional dhe moral.
Politikanët kështu fituan shans shumë më të gjerë në tranzicion për të humbur shijuar fetishin që i kishte shoqëruar gjatë, duke mos pasur parasysh strehimin e intelektualëve në “kauza politike”. Kjo politikë-jo rrallë edhe parapolitikë, personifikon së paku në këtë fazë edhe për intelektualin, vetëm lumturi komoditeti, siç nuk do të ishte e natyrshme të ndodhë, duke ndikuar kështu edhe në ndryshimin e agjendës së prioriteteve. Aspirata e njerëzve të politikës për të qenë intelektualë, për t’u trajtuar dhe vlerësuar si intelektualë, dhe në anën tjetër, aspirata e intelektualëve për të qenë jo zë racional, por zë moral, i shndërron ata në elementë politikë të ngurtësuar, të identifikueshëm fundamentalisht me “krizë vlerash”.
Çka ndodh në të vërtetë me intelektualët që zbulojnë një cak të ri azili? Disidentët kishin një cak vërtetë të ri. Pjer Bordie shkruan në kontekstin e këtij veprimi se intelektualët paraqesin » kapitalin shoqëror«, mbasi gjithë dijen e vet, e riinvestuan në përpjekjet e opozitës (demokratike). Po a kanë cak intelektualët në periudhën e postdisidentizmit? Nuk është fjala më për substrat të qyetetërimit, një shtyllë e fuqishme e angazhimit të intelektualëve qoftë edhe në politikë. Surealizmi i intelektualëve i orientoi ata të pretendojnë marrjen e rolit madje edhe, të misionarëve. Emra të njohur, duke u bërë pjesë e politikave “historike”, “u kompromituan seriozisht, njëkohësisht duke rënë në zërin e patosit moral”.
Nuk është ky inercion vetëm në Kosovë, po është “një fenomen edhe në shtetet e tranzicionit – në shtetet e Evropës Lindore” .
E vetmja përvojë e e jospekualtive e këtyre viteve, është ajo se, politikës nuk i duhet dija e intelektualëve, por vetëm herë-herë i duhen intelektualët, sa për të krijuar iluzionin demokratik se elita është në politikë, intelektualët janë “politikanë” dhe kështu edhe politika është “intelektuale”.
Problemi ndërlikohet mbasi një numër intelektualësh nuk kanë ide politike dhe kështu ata nuk kanë më as shtylla të identifikueshme publike për të cilat luftojnë në tregun e dijes, po bëhen pjesë e luftës së ideve politike të politikanëve duke zbritur në shkallën e shërbyesit ditor (Filandra).
Shpesh shtrohet pyetja, cili është stimuluesi që ndikon në ecjen e intelektualit me ritmin e politikës së ditës? Dhe, është problemi tek brishtësia dhe pasiguria e intelektualëve apo tek fortësia dhe mosvlerësimi i politikanëve?
Së, pari nuk është fjala për një njeri më të mirë, që pretendon të jetë intelektuali, por për një njeri më të nevojshëm në politikë, në tregun e politikës. Nëse respektohen skemat, atëherë do pranuar se realiteti politik është evaziv dhe këtë evazion e shton moszhvillimi shoqëror, në njërën anë dhe glorifikimi i pengesave, utopizëm ky, në tjetrën. Leotar ka vërejtur se utopizimi i intelektualëve është jofunksional. Pazari politik ua shkatërron tregun e ideve intelektuale dhe kështu ata në politikë, nuk dalin më shumë se utopistë dhe ëndërrimtarë qesharakë.
Pra, intelektualët “vuajnë pasojat e prodhimeve të tyre në politikë”. Jo rrallë, kështu ka ndodhur, kur impulset e ideve të tyre janë marrë në dorë nga teknikët e privilegjeve, burokratët e veshur me petkun e vjetër akademik, injorancë, fanatizëm e arrogancë bashkë, dhe atëherë më, edhe shërbimi i tyre nuk ka pasur vlerë, dhe ata janë mënjnuar nga ”froni i parë qoftë me qejf qoftë me dhunë” duke lënë mbas shkretëtirën kulturore dhe publike. Po Leotar e arsyeton këtë veprim fare thjeshtë: Intelektualët nuk janë veçse utopistë, ndërsa vetëvetiu politikanët janë pragamtistë, se nuk merrem me projekte të së ardhmes, por me shfrytëzimin e të tashmes, kryesisht duke u thirrur në të kaluaren e vështirë apo në rrezikimin e e vazhdueshëm të së ardhmes. Nga kush? Edhe kur nuk ekziston armiku i dukshëm, për “akademikët” organikë, ai i padukshmi “është këtupari”. Përherë, madje. Ky veçse dekor vulgar publik i glorifikuar, prodhuar dhe “mbrojtur me ligje”. Ky është akademizmi pragmatik dmth, një praktikë fatlume e strehimit publik postkolonial. / KultPlus.com
Shkrimtari katalon, Alberto Espinoza: Dua t’ju them si djalë kam humbur shumë, por kam qenë i lumtur. E dija që nuk kisha këmbën e majtë, por zgjohesha duke menduar se e kam një të djathtë. Pse e përmend lumturinë. Sepse unë jam i lumtur me ju.
Albert Espinosa shkrimtar, regjisor, artist, skenarist katalon, veprat e të cilit shijohen me admirim.Si fëmijë e përballoi vuajtjen nga kanceri, duke kaluar 10 vjet nëpër spitale dhe në kurë të rëndë. Atëherë humbi këmbën e majtë.
Impresionon me artin e tij dhe qëllimin për të mos u ndalur, por me hapa të fortë shpejton për t’u ngritur edhe më shumë në tempullin “estetik”, që i dha aq respekt dhe famë. Po nuk ndalet duke parapëlqyer të tregojë betejën e tij dhe të njerëzve si ai, kundër sëmundjes së kancerit. Këtë e bëri edhe në romanin “Bota e verdhë”. E vërteta, këtë botë të verdhë, njerëzit e shohin kudo të jetojnë, po nuk e kuptojnë, e ndiejnë po nuk e njohin prapë, jo aq sa e ndiejnë vetë atë që gjenden në vorbull të dramës.
…
Mendimi dhe puna e Espinozës, janë të fokusuara në fatin e njerëzve katalonë edhe jokatalonë. Aq më shumë për fatin e fëmijëve. Shkruan: “Urrejtja ime ndaj dikujt që i heq një fëmije një pjesë të fëmijërisë është e madhe. Mendimi im, ky është një nga krimet më të mëdha që ekzistojnë, kjo grabitje e pafajësisë”. Por, i ndodhi vetë Espinozës përfshirë nga sëmundja, që për fat e përballoi. Fëmijët janë viktima të moshuarëve mizorë, ambiciozë të pafre, në emër të së ardhmes që rrënojnë të tashmen pamëshirshëm. Shih, kjo po u ndodh tash fëmijëve ukrainas, sikur u ndodhi nga krimi serb edhe fëmijëve shqiptarë këtu e 33 vjet më parë.
Përkushtimi i Espinozës për njerëzit dhuron vlerësimin e vërtetë për forcën e tij. Kjo duket e pastër edhe në rrëfimet për jetën. Aq më shumë, për veset bezditëse që dëgjohen paprajshëm. Ai urren ankimet e kota. Thotë: “Arsyet e këtyre njerëzve toksikë, tregojnë mosnjohjen e vetvetes. Puna është se, nëse dikush nuk e kupton veten, si do t’i kuptojnë të tjerët, pyet ai. Prandaj, unë nuk mund të ulem këtu dhe të ankohem për jetën time, pasi jam më i shqetësuar për jetën e njerëzve që nuk kanë zë – atyre që nuk kanë punë, sigurim shëndetësor – kështu që e kam të vështirë ta shikoj jetën që më është dhënë dhe të ankohem për çdo gjë”.
Edhe shqiptarët, referuar Mit’hat Frashërit, ankimin e kanë në gojë: “Gjithë vuajnë e qahen. Po kujtojnë se një fuqi e huaj, një krah prej qielli, do t’i nxjerrë nga e keqja”. Apo ka shumë ankesa për mungesë librash, dhe ato që janë në dorë, nuk i lexojnë.
…
“Kur shkoj për shëtitje me pantallona të shkurtër, njerëzit bëjnë sikur nuk shohin protezën që kam në këmbë”, tha me një rast Espinoza. “Dy sekonda më vonë, ata kthehen për ta parë më mirë, por edhe unë kthehem dhe i kap gjithmonë në këtë pikë. Njerëzit jetojnë me një ndjenjë frike dhe kanë frikë të pyesin. Megjithatë, vetëm biseda dhe tregimi mund t’iu ndihmojnë njerëzve të kapërcejnë, në të vërtetë, vështirësitë që i presin. Informacioni është shumë shërues”.
Pastaj vazhdon: “Dua t’ju them se si djalë kam humbur shumë, por kam qenë i lumtur. E dija që nuk kisha këmbën e majtë, por zgjohesha duke menduar se kisha një të djathtë. Pse e përmend lumturinë. Sepse unë jam ende i lumtur me ju”.
Për fund: Prandaj e mira dhe e keqja jonë është brenda vetes, dhe jo në ankim fiktiv. E keqja jonë vjen nga jashtë nesh, rrëfim ky rutinë, i ndërtuar gjerësisht dhe vazhdueshëm. Edhe nuk ke si të mos mendosh më shumë për këtë që thotë shkrimtari amerikan, William A. Ward: Pesimisti ankohet për erën. Optimisti pret që kjo të ndryshojë. Realisti vendos lundrën. / KultPlus.com
Vepra “Kultura e rezistencës” – shkrimtarët 1988, është një përmbledhje fjalimesh të shkrimtarëve të Kosovës që vë në dukje mendimet, idetë dhe gjykimet e tyre mbi autonominë e Kosovës, gjuhën, barazinë e popujve e mbi të gjitha që thekson qëndrimin e tyre mbi ndryshimet kushtetutese të propozuara nga Serbia.
Autori Ibrahim Berisha që në fillim thekson që rruga e shkrimtarëve të Kosovës domosdoshmërisht kalon nga paqja e letrave në konfliktin politik, përkatësisht në botën e politikës ku ata do të kontribuojnë për të ardhmen e vendit të tyre. Këtë vepër ai do ta realizojë sipas një rendi kronologjik të diskutimit, shkrimtarët me radhë do të shprehin idetë e tyre mbi ndryshimet e propozuara kushtetutese, mbi autonominë dhe gjykimet e tyre mbi propagandën serbe. Shkrimtarët paraqesin njëfarë uniteti brenda tekstit, kjo shihet jo vetëm në mendimet dhe qëndrimet e tyre, por edhe në konkluzion ku ata do të pajtohen mbi tri qëndrime të përbashkëta në raport me çështjet e diskutimit. Ai do të inkuadrojë edhe fusnota, ku shpesh do të ofrojë informacione, sqarime dhe fakte mbi gjendjen në Kosovës dhe do t’i paraqesë fjalimet e pjesëmarrësve në mënyrë që mendimet esenciale të tyre të vihen në pah si në formatin e veprës ashtu edhe në titujt që ai do të ia vendosë secilit tekst.
Ai do të përdorë termin shkrimtarë politikë si pasojë e gjendjes së Kosovës pas vitit ’66, pra si domosdoshmëri e të qenit i tillë si pasojë e situatës dhe nevojës së vendit në rrafshin kultururor, diplomatik e zhvillimor. Do të theksojë edhe qëndimin e shkrimtarëve serbë në gjendjen e krijuar dhe mospjesëmarrjen e tyre në takimin e shoqatës së shkrimtarëve duke vënë në pah humbjen e tyre karshi shkrimtarëve shqiptar sidomos në rrafshin kulturor. Berisha prandaj e quan veprën e tij “Kultura e rezistencës” sepse e di që vetëm përmes kulturës arrihet rezistenca, dhe përderisa me kulturën identifikohet shkrimtari, vetëm përmes shkrimtarëve arrihet ose të paktën tentohet të arrihet rezistenca ndaj së keqes, ndaj asaj që është regresive për vendin në përgjithësi.
Diskutimi mbi ndryshimin e Kushtetutës
Çështja e ndryshimit të Kushtetutës, do jetë preokupimi kryesor i shkrimtarëve në këtë vepër, përkatësisht arsyeja kryesore e realizimit të mbledhjes së tyre. Ky diskutim fillon me shkrimtarin Ibrahim Rugova, i cili do të hapë mbledhjen duke zgjedhur kryesinë dhe duke kërkuar nga pjesëmarrësit të shprehin lirshëm mendimet dhe qëndimet e tyre edhe përkundër etiketimit të mundshëm të debatit.
Ibrahim Berisha do ta hapë këtë debat duke dhënë disa informacione që qarkullonin në atë kohë në shtypin serb të tilla që Kosovën e paraqesin vetëm si plaçkë tregu, ku ajo nga krahinë shndërrohet në pjesë të shtetit të Serbisë i cili potencon që Kosovën e ka fituar në luftë kurse e ka humbur në paqe. Ai thekson pozitën e Kosovës në raport me Serbinë dhe propagandën që paraqet Kosovën si refuzuese të bashkësisë socialiste, kurse Serbinë si të pafajshme.
Të gjithë shkrimtarët dalin kundër ndryshimeve kushtetuese që dalin të jenë imponuese nga një shtet që dëshiron të shkatërroi unitetin e krijuar në Jugosllavi. Ata janë të vetëdijshëm që Kushtetuta e fituar me luftë nuk mund të ndërrohet me presione e shantazhe, por edhe për rëndësinë e saj në jetën e tyre dhe në të ardhmen e shtetit (shpesh e përkufizojnë Kushtetutën, ashtu që për shumicën ajo nënkupton sovranitetin dhe të ardhmen e vendit). Ata janë të vetëdijshëm poashtu edhe për kërkesën e Serbisë që të dalë mbi tjetrin duke refuzuar demokracinë për të afirmuar shkrirjen e territoreve krahinore në tërësinë e vet, prandaj e shohin si obligim të shfaqin mendimin e tyre mbi këtë çështje. Të gjithë dalin pro Kushtetutës së 1974- tës e cila përcakton për të gjitha vendet jetesë të barabartë, afirmon gjuhën e kombësive dhe mundësinë e vetëqeverisjes përkatësisht vllazërimin mes vendeve përbërëse, e jo epërsinë mbi tjetrin që e nënkupton Kushtetuta e re e propozuar nga Lidhja Socialiste e Serbisë.
Shkrimtarët janë të bindur që ndryshimet e propozuara nuk nënkuptojnë progresin, por të kundërtën sepse ato cenojnë autonominë e fituar me luftë për të ofruar vetëm nënshtrimin ndaj Serbisë. Prandaj nuk pranojnë ndryshimet e propozuara që nënkuptojnë mosekzistencën që deri diku ia ofron Kushtetuta në fuqi si në rrafshin kulturor ashtu edhe në atë ekonomik. Prandaj, edhe Rrustem Berisha do të kërkojë që të gjitha zgjedhjet që nuk janë më të mira se të Kushtetutës së 1974 – shit, të mbesin zgjedhjet e 74 –shit. Duke pranuar ndryshimet e propozuara ata janë të vetëdijshëm që kthehen në të kaluarën e errët, në luftën këmbëngulëse për liri, prandaj e refuzojnë si mundësi duke shprehur dëshirën për të qëndruar në të tashmen, por edhe për ta arritur të ardhmen. Kushtetuta sipas Azem Shkrelit nuk krijohet për tjetrin, për armikun në rastin konkret, por për veten, për njeriun punonjës, për ndërtuesin e jo për prishësin, prandaj është e rëndësishme të mos ndryshohet. Rugova amandamentet e propozuara i sheh si unitare (vuajnë nga një gjuhë unitare do të thotë) pra si përjashtuese sidomos të krahinave, dhe regresive në raport me lirinë e njerëzore, për këto arsyje të papranueshme. Ky refuzim këmbëngulës nga të gjithë lidhet edhe me qëllimin përparimtar të shkrimtarit, i cili mbi të gjitha është pro harmonisë dhe qetësisë si të brendshme ashtu edhe të jashtme.
Shkrimtarët do të japin mendimet e tyre edhe mbi debatin përkatësisht mbi diskutimin që po realizojnë, ata shpesh theksojnë pasojat që mund të ketë, por edhe ndërhyrjen e të tjerëve, përkatësisht të atyre lart, të cilët e politizojnëpor edhe e shfrytëzojnë debatin dhe sidomos nga serbët që të agravojë edhe më shumë situata, përkundër qëllimit të pastër demokratik që e ka ky diskutim. Autori Berisha argumenton se shkrimtarët shqiptarë ndryshe nga ata serbë dalin kundër maskës publike, asaj që tjetërson faktet dhe acaron situatën, janë kundër ndërhyrjeve të jashtme në çështjet e brendshme dhe për unitetin midis popujve.
Barazia si kusht i autonomisë së Kosovës
Barazia ndërlidhet me demokracinë, të cilën e synojnë pothuajse të gjitha vendet progresive, por edhe Lidhja e Komunistëve të Jugosllavisë, prandaj shkrimtarët kosovarë tentativën e Serbisë për të krijuar shtetin që nënkupton pushtetin mbi tjetrin e shohin si anakronizëm në raport me zhvillimin e botës në këtë aspekt. Sipas shkrimtarit Rexhep Zogaj, Serbia tentontë prishësintezën jugosllave, për të forcuar anën shtetërore të veten në dëm të bashkëjetesës dhe bashkëpunimit. Kjo shprishje e rendit të afërsisë dhe harmonisë shprishë barazinë që deri në momentin e propozimit të amandamenteve nga Serbia ekzistonte. Barazia që kërkon me ngulm kjo Republikë dhe që përmes propagandës arrin t’a paraqesë sikurse i takon epërsia mbi tjetrin, rrezikon autonominë e Kosovë. Kosova por edhe Vojvodina sipas Din Mehmetit janë krahina të pavarura, nuk janë në kuadër të Serbisë, prandaj duhet të kenë të drejta të barabarta me të gjitha republikat e tjera. E kaluara kushtëzon veçantinë përkatësisht kohën kur është njohur vetëm një shtet, kurse e tashmja dhe ardhmja bashkësinë dhe harmoninë që ndërtohet mbi barazinë dhe mosdallimin mes shteteve/krahinave të ndryshme.
Ata do të insistojnë në mendimin që populli shqiptar nuk është qiraxhinj, por është zot në territorin e vet, prandaj nëse është e nevojshme duhet t’a bëjmë të qartë autonominë e fituar me gjak shprehet Beqir Musliu, i cili do të rrëfejë një ngjarje që shërben si analogji e çështjes së autonomisë që i cenohet Kosovës: “Ti je Hasan Hyseni, por duhet me ta hekë një sy, me ta pre një dorë… – thotë prapë ti je Hasan Hyseni”. Pra, ndonëse si krijesë nuk i shuhet ekzistenca, ai cungohet nga tjetri, njëjtë sikurse tentohet t’i bëhet Kosovës. Ibrahim Rugova në emër të të gjithëve do të shprehet “kërkuam të realizohet barazia për ne e për të gjithë të tjerët”.
Barazia si kërkesë për bashkëjetesën në Jugosllavi është shumë e rëndësishme për popullin shqiptar, ky qëndim i popullit shqiptar që e karakterizon atë si popull paqësor theksohet nga shumë shkrimtarë në tekst, Zogaj do të thotë që qëllimi i shqiptarëve nën Jugosllavi nuk ka qenë bashkimi kombëtar – krijimi i një territori të vetëm të përbashkët, por krijimi dhe ruajtja e bashkësisë jugosllave ku çdo vend/popull do të gëzonte autonominë e vet. Ali Podrimja do të theksojë dallimin midis popullit shqiptar dhe atij serb, ai thotë se populli shqiptar gjithmonë ka qenë i kënaqur madje edhe me varfërinë e vet, duke mos pasur synime sulmin por vetëm mbrojtjen e tjetrit: Serbët dhe malazezët mund t’i mbrojnë vetëm shqiptarët, siç i kanë mbrojtur edhe në të kaluarën. E në anën tjetër Berisha për shqiptarët pohon “Shqiptarët nuk kanë qenë në anën e luftës, e as të idelogjisë fashiste, madje janë ndër të vetmit në Jogusllavi që kanë pasur më së pakti kuislingë në shërbim”. Nga faktet që paraqiten shohim se shqiptarët janë të parët në Jugosllavi që kanë hapur shkolla në gjuhët e tjera edhe përkundër që fajësohen nga propaganda serbe për rrezikimin e gjuhës serbokroate.
Barazia mes gjuhëve si kusht për harmoninë mes popujve
Në kuadër të kërkesës për barazi, shkrimtarët shqiptarë shtrojnë çështjen e gjuhës shqipe, përkatësisht shenjtërinë e gjuhës në përgjithësi, moscenimin e saj. Ata madje do të bëjnë edhe propozime në këtë drejtim, duke kërkuar përdorim të barabartë të gjuhëve ashtu edhe siç e ka përcaktuar kushtetuta e vitit ’74. Serbët kanë krijuar tezën e gjuhës së dorës së dytë, aty përfshijnë edhe gjuhën shqipe, kjo tezë sipas shkrimtarëve shqiptarë është e papranueshme sepse shprish barazinë e synuar dhe njëkohësisht autonominë e secilit. Cilësimin si gjuhë e dorës së dytë pasi që është gjuhë krahinore e hedhë poshtë Agim Vinca, i cili argumenton se gjuha shqipeështë gjuha e dytë apo e tretë për kah numri i njerëzve që e flasin në Jugosllavi. Ata dëshmojnë që gjuha shqipe nuk ka penguar askënd në Jugosllavi, madje edhe që janë lexuar tekste në këtë gjuhë dhe janë përkthyer edhe në mbledhje të rëndësishme jashtë Kosovës. Behram Hoti e sheh absurde tezën serbe dhe e ironizon duke thënë që përkudër respektit që kanë pasur gjuhët e tjera brenda territorit shqiptar vetëm “gjuhës serbe i është zënë fryma prandaj duhet të bëhen ndryshime në Kushtetutë”. Vehap Shita thekson se në ndryshimet që parashihen në lidhje me gjuhën, krahinat futen në rajonet ku flitet gjithçka, prandaj autonomia kulturore e Kosovës është në rrezik, ai do të përmend kohën e paraleleve të përziera, ku mësimi mbahej në gjuhën që e fliste profesori dhe masa duhej t’iu përshtatej vetëm një individi, prandaj edhe këtë kërkesë të Serbisë e sheh në të njëjtin nivel, prandaj e refuzon duke theksuar rëndësinë e zhvillimit të vendit përmes gjuhës së nënës, njëjtë mendon edhe Azem Shkreli, i cili pohon se “Gjuha është ose e barabartë ose e pabarabartë, zgjidhje të tretë nuk ka”, ai vlerëson gjuhën e barabartë duke thënë që asnjëherë nuk më ka pëlqyer të shoh gjuhën time përfundri një tjetre e as përsipër tjetrës. Të gjithë dalin pro barazisë në të gjitha fushat, prandaj edhe nuk pranojnë ndryshimet e propozuara që çthurin unitetin e tërësisë si në raport me gjuhën, territorin, qeverisjen por edhe në raport me mëvetësinë e secilit.
Në këtë vepër janë mbledhur refleksionet e shkrimtarëve në lidhje me ndryshimet e propozuara kushtetuese, e gjithë vepra sillet rreth çështjes së refuzimit të propozimeve kushtetuese, ata përmes argumentimit do të arsyetojnë qëndrimet e tyre. Shohim që çdo gjë që imponohet shkatërron rendin ekzistues, prandaj përderisa propozimet nuk janë më të mira sesa ato ekzistuese, shkrimtarët pajtohen që ato duhet të refuzohen sepse nuk parashohin të ardhmen as në rrafshin kulturor e as në atë ekzistencial duke rrezikuar kështu zhvillimin e vendit në përgjithësi.
Shënim: Punimi është paraqitur në lëndën “Letërsi aktuale shqipe”, që ligjërohet nga Prof. Dr. Sali Bashota, në studimet e nivelit master, dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë.
Optimizmi nuk është as i mirë as i keq. Është edhe i mirë edhe i keq. Optimizmi i shprehur i shqiptarëve në Kosovë në fillim të shekullit XXI do parë në kontekstin e tendencës së largimit nga e kaluara trishtuese dhe jo si vizion i qartë për të ardhmen. Po, sot optimizmi për të lënë masivisht Kosovën?
Nuk ishte gjithaq befasi kur në krye të piramidës së optimizmit botëror, menjëherë mbas luftës (2000), u ngjit “populli” i Kosovës. Cili ishte ky “popull”? Një popull, të cilit po i hapej dritarja e plotë e lirisë së shpresuar, kësaj mungese të përhershme. Por, kuptohet se edhe atëherë nuk do të thotë se e gjitha ishte një vlerësim i përpiktë, apo se të gjithë e kuptonin se çfarë do të thoshte optimizmi dhe çfarë pesimizmi. Apo e tëra ishte vetëm një lojë përqindjesh bërë nga hulumtues e metodologjistë, siç bëhet shpesh me nxjerrjen e rezultateve të vlerësimit të opinionit sipas trendit. Rezultati atëherë u përpi nga shumica “entuziaste” si një realitet frymëzues që korrespondonte aktivisht me të ardhmen “më të bukur në këtë rruzull”. Mbas pak vitesh, populli më optimist i botës, ia lëshoi vendin një lideri tjetër dhe ra në të dytin vend duke befasuar edhe të gjithë ata që dinë çfarë është habia, sepse ende provonte krenarinë post-robëri, çlirimin edhe më shumë, dimension ky ekzistencial. Thënë shkurt: nuk kishte shumë faktorë që e bënin një shqiptar në Kosovë të jetë më optimist se një amerikan, një gjerman apo një japonez, madje as menjëherë mbas luftës dhe nuk ka as sot njëzetë e sa vjet mbas saj. Kuptohet, sociometria e amerikanit për optimizmin është diç tjetër nga ajo e shqiptarit, por jo aq e ndryshkur sa të përziej kaq shumë idealitetin me realitetin.
…
Botëkuptimi i dikurshëm folkloriko-patriotik i njerëzve që ishin të lidhur aq shumë për vendin dhe i besonin tepër të ardhmes së tyre në te, ka ndryshuar kaq shumë. Aq sa sot nga Kosova qytetarët çdo minutë në të gjitha format provojnë të ikin nga kryet këmbët në Perëndim, Amerikë, Australi, Kanada… Çfarë do të thotë kjo? Mijëra kërkesa për vizë në Ambasadën Gjermane në Prishtinë, pastaj në Ambasadën Zvicerane – këta numra tregojnë gjendjen e pritjes për të lëvizur. Do kujtuar, se trendi është i kahershëm: nga tetori 2014 deri në mars 2015, shifrat zyrtare të Agjencisë së Statistikave të BE-së, Eurostat, kanë shënuar se rreth 75,000 qytetarë nga Kosova kanë migruar në BE. Optimizmi, pra, ka edhe një përbërës, dhe ai është ardhja e çastit për të ikur nga ai – edhe nga vendi. Është optimizmi specifik apo keqkuptimi i kuptimit të drejtë të fjalës për të cilën lidhet ky përcaktim?
…
Po, çfarë në të vërtetë është optimizmi? Ua ka sqaruar të intervistuarve dikush përpara se t’ua kërkojë përgjigjen? Të mos rrahesh, të mos burgosesh kot, të ecësh i lirë, a është kjo masë e vlerësimit për optimizmin? Natyrisht, jo. Studiuesja Lauren Berlant në librin Cruel Optimism, e përkufizion optimizmin si ambicie, edhe pritje, diçka që njeriu e dëshiron. Kjo dëshirë lehtë mund të bëhet pengesë për perspektivën e optimistit. Këto lloje të marrëdhënieve optimiste, sipas saj, në thelb nuk janë të poshtra. Ato bëhen të poshtra vetëm atëherë kur objekti që ju tërheq aktivisht kthehet në pengesë. Optimizmi mund të përjetohet si gjithçka përfshirë edhe si asgjë.
Fjala ka prejardhje nga latinishtja (optimus- më i miri). Sqarimi i këtij qëndrimi jetësor d.m.th. se optimisti sheh me sy të mirë gjithçka që ndodh përreth tij dhe lidhur me të. I sheh dhe i konsumon të gjitha me syzet më të mira. Por, filozofët kanë ecur më tej duke kërkuar zvogëlimin e dhimbjes në botëkuptimin se struktura e jetës është në esencën e saj e mirë. Kundrejt tyre, filozofi Niçe shkruan se optimizmi psikologjik është “belbëzim i cekët”, është “shenjë e shkatërrimit”. A është vërtetë optimizmi i pabazuar “belbëzim i cekët” apo “shenjë e shkatërrimit”? Shenjë e shkatërrimit gjithsesi, se të shikosh me optimizëm dhe të shkosh poshtë, kjo është e keqe. Ende më e keqe është kur ti e sheh se shkon teposhtë dhe ata në sociograme të thonë, jo, ti nuk je në rregull, se nuk shkon poshtë, por po ngrihesh, ne e shohim ngritjen tënde të rrufeshme, madje je i pari ndër më të parët! Dhe mbahu se kështu është mirë- ti je optimist, je më i miri, në fakt. Këtu duket është problemi i kënaqjes së blerë me pak iluzion.
…
Se, optimizmi do të bie në mënyrë drastike në popullin lider optimist kjo nuk do të jetë befasi. Befasia është se çfarë do ta zëvendësojë optimizmin e popullit lider. Kontradiktat për optimizmin ishin thënë që më 2004, kur: « Afro 33 % të njerëzve (në Kosovë) mendojnë se gjatë 6 muajve të ardhshëm, situata ekonomike e familjeve të tyre do të përkeqësohet, ndërsa vetëm 10% mendojnë se situata e tyre ekonomike do të përmirësohet. Vetëm 3 % të respondentëve mendojnë se mundësitë aktuale për punësim janë të kënaqshme, ndërsa 79 % mendojnë se ato nuk janë të kënaqshme ». Kjo është e mjaftueshme për të definuar dimensionin antropologjik të optimizmit shqiptar-kosovar. Nuk ka mundësi përcaktimi, nuk ka alternativë, ka vetëm një trend. Pritje për të ndryshuar, por si e çka? Pa ndonjë shenjë se diç shpejt mund të ndryshojë dhe e tëra në një çast të kthehet në pesimizëm dhe pesimizmi ka mbas revoltë dhe revolta ka mbas pasojën dhe pasoja ka mbas sërish objektin e fundit-optimizmin fatkeq. Por, çfarë ka ndodhur ndërkohë. Në hulumtimin e fundme 2007 lidhur me optimizmin e popujve për vitin 2008 përpara Kosovës ishte vetëm Hong-Kongu. Në vitin 2016 “Kosova nuk është askund ndër vendet më optimiste”. Madje në vitin 2019 ka vazhduar humbja e shijes optimiste duke ia lëshuar vendin shijes pesimiste: nga 90 për qind optimist, në 56 për qind, edhe tutje vazhdoi me këtë trend.
…
Informacioni e përcakton besueshmërinë e gjykimit. Pikërisht qasja antropologjike e optimizmit. Po kështu, edhe shkallën e besimit dhe të vlerësimit për vetveten – çfarë je dhe çfarë dëshiron të jesh: optimist – më i miri apo pesimist – më i keqi. Sa më pak përgjegjësi të kesh për të ardhmen tënde, aq më optimist mund të jesh. Kjo është një e thjeshtë sqaruese. Duke parë nga e kaluara “populli” flet për të ardhmen. Jemi më mirë seç kemi qenë dhe vetë ky krahasim, i bënë të trishtohen po menduan se bëhet më keq, d.m.th.se bëhet më keq se tani. E kur më keq dihet çfarë mund të jetë, kurrsesi as nuk mund e paramendojnë.
Prandaj, mund të jetë një nga përgjigjet: Optimizmi nuk është as i mirë as i keq. Është edhe i mirë edhe i keq. Optimizmi i shprehur i shqiptarëve në Kosovë në fillim të shekullit XXI do parë në kontekstin e tendencës së largimit nga e kaluara trishtuese dhe jo si vizion i qartë për të ardhmen. Madje do parë si konfuzion idesh dhe ndjenjash për të ardhmen. Një ndrojtje më shumë, se sa heqje dorë për të marrë gjithë përgjegjësinë e plotë për veten. Është vështirë të sqarohet dimensioni politik, qytetar, antropologjik etj. i mos-optimizmit pasues, përkatësisht i lëvizjes kaq drastike, rënie kjo nga lartë-poshtë. Pse të jesh realist a pesimist? Pesimisti shikon nga dritarja e së sotmes të ardhmen (ky është populli pesimist i edhe i së ardhmes së Kosovës). Optimisti e shikon nga e nesërme të kaluarën. Nuk çanë shumë krye për të ardhmen (ky duket është populli optimist i djeshëm i Kosovës) që po do t’ia lë vendin “popullit realist“, i cili të ardhmen edhe e koncepton si përgjegjësi të plotë për vetëveten. / KultPlus.com
Projekti më i ri i titulluar titulluar “Debati për Kulturën dhe Letërsinë në kohë pandemie” i cili po zhvillohet për herë të parë nën organizimin e PEN Qendrës së Kosovës, po vazhdon serinë e diskutimeve në ambientet e KultPlus Caffe Gallery, ku së fundmi është biseduar për Komunikimin Ndërkulturor, shkruan KultPlus.
Me këtë projekt origjinal, nata e katërt solli pranë të pranishmëve debatin rreth temës ‘Komunikimit ndërkulturor’, ku për të diskutuar më thellësisht, në panel të ftuar ishin: shkrimtari Avni Spahiu, shkrimtari dhe publicisti, Ibrahim Berisha si dhe moderatori Artan Krasniqi.
Këto ngjarje të cilat gjithmonë nisin fiks në orën 17:00, kanë mbajtur pranë vetes edhe një numër të vogël të publikut i cili gjithmonë qëndron besnik ndaj këtyre aktiviteve. Andaj, për të diskutuar më gjerë për temën ‘Komunikimi ndërkulturor’, në bashkëbisedim janë bashkangjitur edhe të pranishmit.
Ndërsa, kujtojmë se të gjitha punimet e pjesëmarrësve në panel do të botohen në një libër kur të përfundojë i gjithë projekti. Në këtë projekt të përfshirë janë gjithsej 22 intelektualë që do të flasin nga kontekste të ndryshme për tema të caktuara përgjatë muajit janar dhe shkurt.
Krasniqi ia dha fjalën Spahiut, por ky i fundit e “dorëzoi” tek Ibrahim Berisha, i cili filloi që të fliste i pari rreth kësaj teme.
“Në politikat kulturore edhe në Kosovë, sikur në Shqipëri, mungon kombinimi i tre elementëve themelorë: krijimtari, politikë kulturore dhe menaxhim kulturor, këto, që do të krijonin një koncept funksional dhe kreativ ndërkulturor brenda shqiptarëve po edhe të shqiptarëve në raport me kulturat tjera”, u shpreh Berisha.
Ai tutje shtoi se Kultura identifikohet me komunikimin, ndërsa komunikimi ndërkulturor me qytetërimet apo qytetërimin.
“Qytetërimi, një përkufizim: Është kulturë, arsimim, harmoni shoqërore. Është dhënie dhe marrje vlerash materiale dhe jomateriale të qëndrueshme dhe të dobishme rritë hapësirën e kësaj harmonie. Tashti zhvillimi i teknologjive komunikuese, krijon mundësi të gjera komunikimi ndërkulturor dhe këtë fare qartë e tregoi edhe një gjendje jo e natyrshme, krijuar nga Pandemia e dy viteve të fundit, shkaktuar nga Kovid 19. Botë që në një përmasë globale, hoqi dorë theksueshëm nga lëvizjet fizike, dhe gjeti strofull brenda hapësirës kulturore virtuale. Në këtë virtualitet, u ritheksua dhe ridimensionua edhe më shumë, komunikimi ndërkulturor, duke ndryshuar psikologjinë, kërkesat, dhe dukshëm, edhe përmbajtjet e konsumit, madje edhe ushqimor. Kjo ishte hapësira e përbashkët, e qasshme, e lirë dhe me ofertë të gjerë”.
Publicisti gjithashtu thotë se komunikimi ndërkulturor në Kosovë, nuk është gjë e re, por është i lënduar. Kufizime dhe vetëkufizime ka plot.
“Shembull në Kosovë është libri. Qarkullimi i librit ndërmjet Kosovës dhe Shqipërisë, vazhdon të jetë i sanksionuar me tatime. Botuesit e librarët kosovarë paguajnë tvsh 14 për qind për import të librit. Libri i importuar në Kosovë tatimohet 8 për qind dhe po ky libër që merret nga Shqipëria atje tatimohet 6 për qind, dmth ky libër i importuar tatimohet 14 për qind. Kjo tregon si e koncepton logjika politike një segment kaq jetik për shqiptarët, komunikimin e librit. Nuk do harruar se bazuar në të gjitha hulumtimet, blerja e librit dhe leximi i librit nga shqiptarët në Kosovë është më i ulëti në Evropë. Ende ka pak libra në gjuhën shqipe për të ndërtuar edhe te planifikimi, aq sa mund të shihet në politikat kulturore edhe në Kosovë, sikur në Shqipëri, mungon kombinimi i tre elementëve themelorë: krijimtari, politikë kulturore dhe menaxhim kulturor, këto, që do të krijonin një koncept funksional dhe kreativ ndërkulturor brenda shqiptarëve po edhe të shqiptarëve në raport me kulturat tjera”.
Sipas tij, mundësitë që ofrojnë teknologjitë komunikuese janë shfrytëzuar fare pak për të bërë pjesë të tregut global kulturën shqiptare, por në anën tjetër, hapësira kulturore në Kosovë, veçmas përmes medias është e mbushu me përmbjajtje kulturore e universale.
“Duke mos qenë as përafërsisht të barabartë në raportin e dhënie-marrjes, ka një orientim masiv të shfrytëzimit të prodhimeve globale kulturore, veçmas nga të rinjtë. Dilemat që shtrohen lidhur më përmasën e kësaj marrëdhënieje komunikuese, fokusohen në nevojën e promovimin e e nacionales dhe lokales, veçmas duke pasur parasysh presionin e madh nga vërshimi i prodhimeve të qendrave koorporative multinacionale. Në këtë kontekst, edhe kultura shqiptare në Kosovë i shtrohet procesit konvergjues, ashtu siç edhe e kishte parë studiuesi Michael Buraëy kur theksonte se në këtë betejë vlerash, normash, gjykimesh, shijesh, lokalja, mund të luftojë duke synuar të mbetet me elementet identitare, por edhe mund të adaptohet apo thjesht edhe të shkatërrohet. Ajo që do të ndodhë, padyshim, nuk varet vetëm nga politikat kulturore, po edhe nga vetë ne, krijuesit, artistët, shkrimtarët”.
Për rëndësinë e komunikimit ndërkulturor foli edhe Avni Spahiu, i cili tha se përmes mediave ndërkombëtare dhe internetit, ky komunikim është bërë më i lehtë në mbarë botën.
“Miliarda informacionë kalojnë për do minutë në kokat e njerëzvë në atë që është quajtur autostradë informativë të ngritur nga revolucioni teknologjik informativ. Kjo gjë, përmës mediave ndërkombëtare dhe internetit e ka bërë të lehtë komunikimin mes njerëzvë në mbarë botën. Procesi i globalizimit ka krijuar një realitët të ri sipas të cilit ne nuk mund të funksionoimë më të izoluar, por duhët të ndërvëprojmë më pjësën tjëtër të botës për të mbijëtuar si kulturë relativisht e vogël dhë më hapësirë të kufizuar”.
Sa i përket botës aktuale, Spahiu thotë se mesazhi kulturor është gjithnjë e më i pranishëm.
“Në botën aktuale është gjithnjë më i pranishëm mesazhi kulturor dhe përdorimi i gjuhës diplomatike që mund të çojë në një kuptim më të mirë të mënyrës se si funksionon diplomacia de disa procese diplomatike”.
Rreth kësaj teme, profesori Spahiu shton edhe pjesën e rolit të përkthyesit në komunikimin ndërkulturor.
“Në një sërë fushash si ajo shkencore, kërkimi akademik, arsimi ,shëndetësia, kultura, politika dhe diplomacia, zhvillimi etj, rëndësia e komunikimit ndërkulturor nuk mund të mohohet. Komunikimi përmes letërsisë së shkruar ,sidomos, kërkon një ndërmjetësues, një përkthyes që është gjithashtu një ekspert në komunikimin ndërkulturor, detyra e të cilit është të krijojë një urë dhe të ndihmojë të tjerët të kalojnë kufijtë kulturorë dhe gjuhësorë”.
Pas përfundimit të fjalimeve nga të dyja palët, moderatori Krasniqi hapi edhe pjesën e diskutimit, në të cilën u inkuadruan publiku dhe realisht u zhvillua një debat parësor mbi atë se çfarë në realitet është komunikimi ndërkulturor dhe si po mundohet Kosova të paraqitet më mirë në skenat ndërkombëtare, gjë të cilën Shqipëria e ka bërë shumë më mirë, kjo për faktin se ka vendosur ambasadorë të kalibrit të lartë dhe njohës të kulturës në radhë të parë.
Ndërkaq, projekti “Debati për Kulturën dhe Letërsinë në kohë pandemie” do të mbahet deri në fund të muajit shkurt, ku çdo të martë dhe të enjte në KultPlus Caffe Gallery, duke filluar nga ora 17:00, do të debatohet rreth temave si: Gjuha e shkrimit letrar sot, Letërsia dhe teknologjia, Letërsia e gruas, Roli i letërsisë në periudha krizash dhe Letërsia e përkthyer.
Kujtojmë se deri më tani janë trajtuar dy tema si: Liria dhe e drejta e autorit. Botimi dhe vlerësimi i letërsisë sot, Leximi dhe biblioteka, Krijmtaria letrare në periudhën e pandemisë dhe Komunikimi ndërkulturor.. / KultPlus.com
