Më 28 shkurt të vitit 1903, ndërroi jetë ideologu i Rilindjes Kombëtare, Jeronim De Rada.
Jeronim de Rada u lind më 19 nëntor 1814, në një katund të vogël të Kalabrisë të quajtur Macchia Albanese. Pasi kreu kolegjin e San Benedeto Ullanos, studioi për drejtësi në Universitetin e Napolit.
Në vitin 1836, kur ishte 22 vjeç botoi “Milosaon”, librin e tij të parë. Milosao është një përrallë historike me vjersha në gjuhën shqipe. Jeronim de Rada e arriti kulmin e krijimtarisë së tij në vitin 1866 kur botoi në Firence “Këngët e Milosaos”. Ky libër përmban rapsoditë më të bukura shqiptare, të cilat autori i kishte mbledhur në kolonitë shqiptare të Kalabrisë dhe të Napolit. Këto këngë i patën sjellë me vete të shpërngulurit (arbëreshët) dhe u transmetuan gojë më gojë nga brezi në brez për katër shekuj.
Më 1840 botoi poemën “Serafina Topia“, e cila më tepër se një himn dashurie është një himn për bashkimin e shqiptarëve. Gjatë viteve 1847-1848 botoi “Rrëfimet e Arbrit”, e cila përbëhet nga katër novela romantike.
Më 1861 botoi “Parimet e estetikës”, më 1864 “Lashtësia e kombit shqiptar” dhe më 1866 “Rapsodi e një poeme arbëreshe”.
Veprën e fundit Jeronim de Rada e shkroi në vitin 1900 në moshën 86 vjeçare. Jeronim de Rada u martua më 1850 me arbëreshen Madalena Melkji, me të cilën pati katër djem. Fatkeqësitë familjare, vdekja e gruas dhe e djemve nuk e mposhtën atë, por dhimbjen e ktheu në forcë duke vazhduar veprimtarinë krijuese. Në këtë kohë shkroi poemën “Skënderbeu i pafat“.
Më 28 shkurt të vitit 1903, vdiq ideologu i Rilindjes Kombëtare, Jeronim De Rada.
Jeronim de Rada ka lindur më 19 nëntor 1814, në një katund të vogël të Kalabrisë të quajtur Macchia Albanese.
Pasi kreu kolegjin e San Benedeto Ullanos, studioi për drejtësi në Universitetin e Napolit. Në vitin 1836, kur ishte 22 vjeç botoi “Milosaon”, librin e tij të parë. Milosao është një përrallë historike me vjersha në gjuhën shqipe.
Jeronim de Rada e arriti kulmin e krijimtarisë së tij në vitin 1866 kur botoi në Firence “Këngët e Milosaos”. Ky libër përmban rapsoditë më të bukura shqiptare, të cilat autori i kishte mbledhur në kolonitë shqiptare të Kalabrisë dhe të Napolit. Këto këngë i patën sjellë me vete të shpërngulurit (arbëreshët) dhe u transmetuan gojë më gojë nga brezi në brez për katër shekuj.
Më 1840 botoi poemën “Serafina Topia“, e cila më tepër se një himn dashurie është një himn për bashkimin e shqiptarëve. Gjatë viteve 1847-1848 botoi “Rrëfimet e Arbrit”, e cila përbëhet nga katër novela romantike. Më 1861 botoi “Parimet e estetikës”, më 1864 “Lashtësia e kombit shqiptar” dhe më 1866 “Rapsodi e një poeme arbëreshe”.
Veprën e fundit Jeronim de Rada e shkroi në vitin 1900 në moshën 86 vjeçare. Jeronim de Rada u martua më 1850 me arbëreshen Madalena Melkji, me të cilën pati katër djem. Fatkeqësitë familjare, vdekja e gruas dhe e djemve nuk e mposhtën atë, por dhimbjen e ktheu në forcë duke vazhduar veprimtarinë krijuese. Në këtë kohë shkroi poemën “Skënderbeu i pafat“. / KultPlus.com
Me rastin e 120 vjetorit të vdekjes së Jeronim de Radës, Muzeu Historik Kombëtar si institucioni më i madh i memories kombëtare organizon një cikël me leksione të hapura me temë trashëgiminë kulturore dhe historinë, të cilat do të vijojnë për ta kthyer muzeun në një qendër kërkimore dhe shkencore për të rinjtë, përcjell KultPlus.com
Në këtë kuadër është menduar të organizohet një bisedë me temë “Erdhi dita e arbërit”. I ftuar është prof. Sadik Bejko.
Ky aktivitet përkujtimor përkon me 120 vjetorin e vdekjes së Jeronim de Radës. Aktiviteti zhvillohet më 28 shkurt 2023, ora 11:00 në sallën “Kostandin Shpataraku”. / KultPlus.com
Në vitin 1848 De Rada boton gazetën “L’Albanesi d’Italia”, e cila konsiderohet e para gazetë shqiptare,… Vepra e tij e parë, që i dha famë është poema liriko-epike “Këngët e Milosaos” (1836),… Vepra e dytë e De Radës është Kënga e Serafina Thopisë, princesës së Zadrimës në gjysmën e dytë të shekullit 15,… Në gjuhën italiane ka botuar tragjedinë “Humidi”,… Në vitin 1883 De Rada botoi në shqip revistën “Flamuri i Arbërit”,… Me rëndësi të madhe është edhe vepra e De Radës “Skënderbeu i pafat”,… De Rada ndërtoi të parën gramatikë të gjuhës shqipe dhe u përpoq për të futur në përdorim alfabetin pellazgo/etrusk në gjuhën shqipe, e cila në atë kohë shkruhej me shkronjat te ndryshme arabe etj….
De Rada gjatë gjithë jetës së tij ka punuar nën botëkuptimin e tij të thellë për lidhjen e shqiptarëve me pellazgët, popullin më të vjetër të identifikuar në Europë… De Rada ka mbrojtur me prova të plota faktin, se gjuha shqipe rrjedh nga gjuha e lashtë pellazge dhe shqiptarët janë pasardhës të tyre… De Rada që në rininë e tij ka pasur miqësi dhe marrëdhënie mjaft të ngushta me dijetarin tjetër të madh arbëresh Zef Krispin… Nga idetë revolucionare të Krispit mbi prejardhjen pellazgjike të gjuhës shqipe, i riu De Rada u përfshi shpejt dhe u bë një përkrahës i zjarrtë mbi lashtësinë pellazge të gjuhës shqipe… De Rada në vitin 1840 botoi të parën vepër të tij mbi këtë problem të madh gjuhësor dhe historik nën emërtimin “Divinazioni Pelasghe” (Hyjnitë Pellazge)… Më 1844 De Rada botoi veprën tjetër të tij në këtë fushë “Identita degli Albanesi con i Pelasghi” (Identiteti i shqiptarëve me pellazgët)… Në vitin 1864 De Rada e zgjeroi më tej këtë tematikë me njohuri më të thella në librin mm“Antichita della Nazione Albanese” (Lashtësia e Kombit Shqiptar)… Një studim mjaft i rëndësishëm i De Radës është edhe studimi “Pelasghi ed Elleni” (Pellazgët dhe helenët), që doli në vitin 1885… De Rada është studiuesi i parë, që ka mbështetur mendimin se të gjitha perënditë e lashta kanë prejardhje pellazge… Megjithë se pellazgët kanë qenë aspekt mjaft i rëndësishëm i veprimtarisë së De Radës, me të cilët ai ka lidhur shqiptarët dhe gjuhën shqipe, nga studiuesit e ndryshëm, që merren me veprimtarinë e këtij njeriu të madh, qëllimisht ose nga padija, ky aspekt mjaft i rëndësishëm është lënë në harresë…. Në mënyrë anti shkencore është hequr nga jetëshkrimi i dijetarit të madh arbëresh, e gjithë veprimtaria shkencore, ku De Rada bën fjalë mbi pellazgët, gjuhën dhe hyjnitë e tyre dhe i lidh ata me gjuhën shqipe dhe shqiptarët me pellazgët….
Viti 2014 është dyqind vjetori i lindjes së Jeronin De Radës, njeri nga studiuesit më të mëdhenj të kulturës sonë të shekullit 19. De Rada paraqitet si mësues, poet, publicist e studiues i famshëm arbëresh dhe njëra prej figurave më të shquara të letërsisë së Rilindjes sonë Kombëtare. De Rada në të gjithë qenien e tij na shfaqet sot një atdhetar i shquar, studiues mjaft i thellë dhe përkrahës i zjarrtë i luftës për liri të popullit shqiptar. Ai përkrahu me gjithë forcën e vet Lidhjen Shqiptare të Prizrenit (1878 – 1881) dhe kundërshtoi me forcë vendimet e Kongresit të Berlinit, për copëtimin e trojeve shqiptare, sepse ka qenë i lidhur ngushtë me fatet e popullit të vet dhe një luftëtarë i paepur për lirinë e tij.
De Rada lindi në vitin 1840 në Macia Albanese, krahina e Kozencës në Kalabri (Itali) në familjen e një prifti katolik. Arsimin e filloi në vendlindje dhe më pas ndoqi Universitetin e Napolit për drejtësi, duke ndjekur këshillat e të jatit. Megjithë këtë drejtimi i tij në jetë ka qenë gjuha dhe letërsia shqipe. Ai vdiq në vitin 1903.
Shpejt De Rada u bë mbledhës i folklorit shqiptar midis krahinarëve të tij, që i dhanë vrullin e parë në drejtimin e gjuhës shqipe. Në vitin 1848 De Rada boton gazetën “L’Albanesi d’Italia”, e cila konsiderohet e para gazetë shqiptare, që shërbeu për përhapjen e kulturës ndër shqiptarët e Italisë.
Veprimtaria e De Radës mund të ndahet në dy drejtime kryesore:
1- drejtimi artistik i punës së tij e rendit De Radën midis poetëve dhe publicistëve më të shquar arbëresh. Vepra e tij e parë, që i dha famë është poema liriko-epike “Këngët e Milosaos” (1836), përmbledhje e poezisë shqipe të shekullit 15, birit të sundimtarit të Shkodrës. Kjo vepër letrare është vlerësuar shumë lart, të cilën shkrimtari i famshëm francez i kohës Viktor Hygo e ka quajtur “vepër e përkryer romantike”. Pasi u prek nga sëmundja e rëndë e kolerës, që kaloi në këtë kohë, i la studimet dhe u kthye në vendlindje, por shpejt e mori veten.
Vepra e dytë e De Radës është Kënga e Serafina Thopisë, princesës së Zadrimës në gjysmën e dytë të shekullit 15, botuar në Napoli në vitin 1843. Në gjuhën italiane ka botuar tragjedinë “Humidi”, që u pasua më pas nga vepra të tjera letrare. Në vitin 1883 De Rada botoi në shqip revistën “Flamuri i Arbërit”, e cila u përhap në të gjitha trevat shqip folës në Itali dhe Ballkan dhe luajti rol të madh në zgjimin e ndërgjegjes kombëtare.
Me rëndësi të madhe është edhe vepra e De Radës “Skënderbeu i pafat”, për të cilën harxhoi shumë kohë dhe mundë, ku përshkruan heroin kombëtar Gjergj Kastriotin, Iskanderbeun dhe bëmat e tij në betejat me turqit.
2 – Drejtimi shkencor është fushë tjetër e rëndësishme e veprimtarisë së De Radës, që e bëjnë atë mendimtar dhe historian të madh të gjuhës shqipe. De Rada ndërtoi të parën gramatikë të gjuhës shqipe dhe u përpoq për të futur në përdorim alfabetin pellazgo/etrusk në gjuhën shqipe, e cila në atë kohë shkruhej me shkronjat greke, arabe etj. Abecedari ose alfabeti pellazgo / etrusk është më i lashti në botë dhe e ka zanafillën qysh nga qytetërimi Vinkë-Turdos, i mijëvjeçarit të 6 p.e.s., kur shfaqet për herë të parë. Ashtu si i gjithë qytetërimi romak lindi dhe u zhvillua nga qytetërimi më i lashtë etrusk edhe abecedari pellazgo/etrusk është përdor nga latinët për të shkruajtur gjuhën e tyre, por që gabimisht u quajt alfabeti latin. Në të njëjtën mënyrë ky abecedar është huazuar edhe nga grekët dhe ai që quhet alfabeti cirilik nuk është gjë tjetër vetëm se kopje e abecedarit pellazgo/etrusk. Bashkë me gjuhën latine abecedari pellazgo/etrusk u përhap në të gjithë botën perëndimore dhe përdoret edhe sot.
De Rada gjatë gjithë jetës së tij ka punuar nën botëkuptimin e tij të thellë për lidhjen e shqiptarëve me pellazgët, popullin më të vjetër të identifikuar në histori. Nën këtë botëkuptim shumë të qartë De Rada ka mbrojtur me prova të plota faktin, se gjuha shqipe rrjedh nga gjuha e lashtë pellazge dhe shqiptarët janë pasardhës të tyre. Ky është boshti filozofik i trashëgimisë kulturore që ka lënë De Rada, nga e cila duhet të mësojmë të gjithë.
De Rada që në rininë e tij ka pasur miqësi dhe marrëdhënie mjaft të ngushta me dijetarin tjetër të madh arbëresh Zef Krispin. Zef Krispi ka qenë profesor në Universitetin e Palermos, ku ligjëronte mbi gjuhën shqipe, latine dhe greke. Në vijim të studimit të Iliasit te Omerit dhe të veprave të tjera antike, Krispi në “Ilias”, që përbën veprën e parë letrare te letersise perendimore, zbuloi shumë fjalë dhe shprehje, që gjenin kuptimin në gjuhë shqipe. Në librin e tij të famshëm “Shqipja-nëna e gjuhëve” (Palermo, 1831), Krispi jep shumë fjalë shqipe të ndeshura në Iliasin e 0merit. Kështu Krispi hapi një dritare të re në botën shkencore botërore lidhur me Iliasin, që më pas do të thellohej nga studiues të tjerë, që vepra e parë e letërsisë perendimore “Iliasi” është shkruar fillimisht në gjuhën e lashtë pellazge/shqipe dhe në fakt përbën veprën e parë të letërsisë shqipe.
Krispi i pari ka shquar dhe ka nxjerrë nga Iliasi I Omerit dhe shkrimet e autorëve te tjere antikë shumë fjalë pellazge dhe ndërtoi fjalorin e parë pellazgjisht-shqip. Disa prej këtyre fjalëve janë.ImageFOTO GALERI
Nga idetë revolucionare të Krispi’t mbi prejardhjen pellazgjike të gjuhës shqipe, i riu De Rada u përfshi shpejt dhe u bë një përkrahës i zjarrtë mbi lashtësinë pellazge të gjuhës shqipe.
A nuk duhet, që këto fjalë të bekuara të gjuhës shqipe, të zbuluara në Ilias, ti vlerësojmë lart dhe ti kemi në themel të gjuhës sonë?
Pse gjuhtarët shqiptarë këto nuk i vlerësojnë?
Duke u marrë disa dekada me problemin pellazgjik, jemi mahnitur me këto ide të reja në shkencë të këtyre studiuesve arbëresh, të mbështetura në njohuri të thella shkencore. Këto njohuri të reja të kohës u përqafuan shpejt nga dijetarë të tjerë europianë si Von Han, J. Pokorny, Kreçmer etj., si dhe rilindësit tanë të shquar Abdyl Frashëri, Naim Frashëri, Vaso Pasha etj.
Në këtë rrugë të re studimore De Rada në vitin 1840 botoi të parën vepër të tij mbi këtë problem të madh gjuhësor dhe historik nën emërtimin “Divinazioni Pelasghe” (Hyjnitë Pellazge). Autori të gjitha hyjnitë e lashtësisë, me në krye Zeusin Pellazg dhe që përmenden si perëndi greko-romake, i quan perëndi pellazge. Më 1844 De Rada botoi veprën tjetër të tij në këtë fushë “Identita degli Albanesi con i Pelasghi” (Identiteti i shqiptarëve me pellazgët).
Në vitin 1864 De Rada e zgjeroi më tej këtë tematikë me njohuri më të thella në librin “Antichita della Nazione Albanese” (Lashtësia e Kombit Shqiptar). Në këtë vepër të re De Rada lashtësinë e popullit shqiptar e lidhe ngushtë me pellazgët e lashtë, banorët më të hershëm të identifikuar në histori.
Një studim mjaft i rëndësishëm i De Radës është edhe studimi “Pelasghi ed Elleni” (Pellazgët dhe helenët), që doli në vitin 1885. Në këtë studim De Rada vuri në dukje se të gjithë emrat e perëndive greko-latine shpjegohen vetëm me gjuhën shqipe. Kjo, sipas autorit, ka një domethënie të madhe, sepse të gjitha këto perëndi së pari janë perëndi të popullit pellazg, që është para grek dhe para latin, por që më pas u huazuan nga popullsitë më të reja greke dhe latine dhe u tjetërsuan si perëndi të tyre.
De Rada është studiuesi i parë, që ka mbështetur mendimin se të gjitha perënditë e lashta kanë prejardhje pellazge. Gjatë shekullit të kaluar dhe sot shumica e studiuesve e kanë pranuar këtë fakt, por ende ka falsifikatorë, që perënditë pellazge ja atribuojnë grekëve apo latinëve.
Pellazgët janë populli më i lashtë, që është identifikuar në histori, qysh gjatë gurvonit (neolit) në kulturën pellazge në Vinkë-Turdas-Dispilio, gjatë mijëvjeçarit të 6 p.e.s. Pellazgët janë të parët që përdorën gurin dhe baltën, prodhuan poçerinë e tyre të famshme, ata të parët filluan përdorimin e arave dhe ngritjen e fermave, me të cilat fillon bujqësia. Rruga e ngritje së farmave, qe forma e re dhe më e përparuar, ku në arat e punuara mbillej fara e bimëve (nga fjala pellazge/shqipe FARA erdhi edhe emërtimi i organizimit të ri farma), në krahasim me formën e vjetruar mbledhës-gjuetarit, që kërkonte më shumë forca dhe kohë. Pellazgët të parët bënë tjerrjen e fijes dhe endjen e pëlhurës me vegjët e ndërtuar prej tyre, keshtu u shpik rrota e pare ne histori, përpunuan të parët lëkurën dhe qumështin, prodhuan verën. Ata përmenden se kanë shfrytëzuar të parët mineralin nga MINE (minierat) dhe shkrirjen e metalit-bakrin, më pas arin dhe argjendin, me të cilët bënë jo vetëm armë dhe vegla pune, por edhe zbukurime për gratë e tyre të bukura. Me anijet e tyre Direme dhe Trireme (me dy dhe tri radhë rremash) pellazgët zotëruan detin, prandaj quhen shpesh edhe “Njerëz të Detit”.
Shpikja e shkrimit është një arritja me e madhe e këtyre njerzve të talentuar, me të cilin shkruan gjuhën e tyre: fjalët e para të shkruara në botë janë “UIJ” dhe “DOR”, dy fjalë të zakonshme të gjuhës pellazge/shqipe, ndeshur në enët prej balte në Vinkë dhe Turdas. Prandaj këta njerëz nga Omeri dhe pasues të tij janë quajtur “Pellazgë Hyjnorë”, si njerëz të ardhë nga qielli, të dërguar nga zoti-Zeusi. Me këto dije të mëdha dhe guximin e pa parë, pellazgët pushtuan të gjitha kontinentet e botës dhe i emërtuan sipas gjuhës së tyre.
Megjithë se pellazgët kanë qenë aspekt mjaft i rëndësishëm i veprimtarisë së De Radës, me të cilët ai ka lidhur shqiptarët dhe gjuhën shqipe, nga studiuesit e ndryshëm, që merren me veprimtarinë e këtij njeriu të madh, qëllimisht ose nga padija, ky aspekt mjaft i rëndësishëm është lënë në harresë. Duke mos vlerësuar veprimtarinë shkencore të De Radës mbi prejardhjen e gjuhës shqipe dhe të shqiptarëve nga pellazgët dhe të hyjnive pellazge të botë së lashtë, këta autorë e ulin shumë vlerën e veprës së De Radës dhe rolin e saj në botën e dijes. Përgjegjësia kryesore për këtë cungim të veprës së dijetarit të madh De Rada bie mbi studiuesit arbëresh, që në mënyrë antishkencore e kanë cunguar veprën e tij dhe padrejtësisht me këtë veprim i kanë zvogëluar shumë meritat e këtij dijetari të madh. De Rada nuk mund të quhet dijetar i madh, siç është në fakt, po ti heqësh këtë veprimtari, që përbën thelbin e veprës së tij.
Francesko Altimari, profesor dhe shef i katedrës së gjuhës shqipe në Universitetin e Kalabrisë, ka shkruar emërtimin “De Rada” në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar (vëll. 1, 2008, f. 421-422, bashkë me K. Kodrën dhe J. Kastratin). Në mënyrë anti shkencore është hequr nga jetëshkrimi i dijetarit të madh arbëresh, e gjithë veprimtaria shkencore, ku De Rada bën fjalë mbi pellazgët, gjuhën dhe hyjnitë e tyre dhe i lidh ata me gjuhën shqipe dhe shqiptarët me pellazgët. Altimari kështu i ofron një të pavërtetë publikut mbi përmbajtjen e veprës së De Radës, duke zvogëluar shumë rolin e këtij dijetari të famshëm në fushën e dijes. Nga ana tjetër me këtë akrobaci antishkencore gjuhës shqipe i hiqet privilegji i natyrshëm i gjuhës më të vjetër midis gjuhëve të lashta europiane dhe origjinën e saj natyrale pellazgjike. Kjo i sjell dëm të madh gjuhës shqipe dhe historisë së popullit shqiptar.
Në të njëjtën rrugë jo shkencore vazhdon edhe akademiku shqiptar Kolec Topalli. Në shkrimin e tij “De Rada dhe historia e gjuhës shqipe” (gazeta Telegraf, dt. 10 nëntor 2014) e përmend De Radën si shkrimtar të madh “me kontribut të çmuar edhe në historinë e shqipes”, por ka hequr nga vepra e tij thelbin pellazgjik me marifetin antishkencor. Duke vepruar në këtë rrugë antishkencore edhe në këtë rast De Radës i është hequr thelbi historik i veprës së tij.
Në se të dy profesorët i quajnë të papranueshme tezat pellazgjike në veprën e De Radës, rregullisht duhet të shpreheshin dhe ta kritikonin këtë pjesë të veprës, por rruga e ndjekur nga ata, duke mos e përmendur këtë anë të rëndësishme në veprën e De Radës, përbën shkelje të disiplinës shkencore dhe sjellje të padenjë me veprimtarinë e këtij dijetari të madh arbëresh.
Përgjegjësi mban edhe Akademia Shqiptare e Shkencave, që ka lejuar të botohet në FESh jetëshkrimi i cunguar i De Radës, gjë që duhet rregulluar në ribotimet e kësaj enciklopedie.
Këta lloj vlerësimesh të një anshme të veprës së De Radës vijnë nga mungesa e shikimit profesional të problemit dhe mos njohja e shkoqitjeve të shumta të bëra nga Z. Krispi, J. Han, I. Thomopollo, Z. Majani, N. Vlora, A. Kola, Dh. Pilika dhe shumë autorë të tjerë të shekullit të kaluar dhe bashkëkohorë për historinë e gjuhës shqipe dhe të lidhjes së saj me pellazgët.
Është e çuditshme ndër ne shqiptarët: ata që duhet ta mbrojnë dhe zhvillojnë me shumë fanatizëm gjuhën shqipe, bëjnë të kundërtën: e luftojnë atë me mjete jashtë shkencore, që ajo të mos njihet nga shkenca botërore si gjuha e parë në botë. Vetë asnjë herë nuk e studiuan origjinën e gjuhës shqipe, nuk treguan zotësi as me ilirët ta lidhin atë me provat e duhura, pa le pastaj me pellazgët. Provat që paraqesin studiuesit e tjerë ata as nuk i pranojnë, por as nuk i kundërshtojnë, por në heshtje sabotojnë futjen e të rejave të shkencës në dobi të gjuhës shqipe dhe historisë së popullit shqiptar. Në vendet e tjera këta “lloj studiuesish” do ti kishin larguar prej kohësh nga qendrat studimore, si të mefshtë dhe pa brumë. Shkenca ka rregullat e veta, të cilat secili detyrohet ti zbatojë: një mendim ose tezë e paraqitur ose pranohet ose kundërshtohet dhe hidhet poshtë me prova bindëse. Rrugë të mesme nuk njeh shkenca.ImageFOTO GALERI
Lista e veprave të Jeornim De Radës, mungojnë titujt e librave për pellazgët!
Ata në një kohë, që janë studiues profesionistë të gjuhës shqipe, me veprimin e tyre antishkencor i kanë sjellë dëm të madh gjuhës sonë dhe historisë së popullit shqiptar: gjuhës shqipe i është hequr, me qëllim të keq ose nga padija, rrënja e saj natyrale pellazgjike dhe popullit shqiptar i janë mohuar padrejtësisht stërgjyshat e tij, pellazgët. Me prova bindëse këto janë sprovuar nga mjaft dijetarë dhe mohimi i tyre në rrugën antishkencore, përbën krim të dyfishtë ndaj gjuhës sonë të bekuar.
Se ku e marrin të drejtën të veprojnë në mënyrë antishkencore me veprën e De Radës këta studiues unë nuk e di, por mendoj se problemi duhet të diskutohet thellë në qendrat përkatëse shkencore, ku ata bëjnë pjesë, për tu prerë rrugën abuzimeve të tjera. Le të shpresojmë, që institucionet do të kryejnë detyrën tyre para popullit, që i paguan dhe shkencës, nga e cila kanë marrë gradat dhe titujt e lartë.
Studiuesit e mbledhur këto ditë në Tiranë në Simpoziumin e tretë Ndërkombëtarë: “10 mijë vjet histori: nga Pellazgët tek Shqiptarët”, organizuar për nder të albanologëve të shquar Zef Krispi dhe Spiro Konda, sollën mbështetje të plotë të përkufizimit që: gjuha shqipe është vazhdimi i gjuhës pellazge dhe nga kjo shqiptarët janë të vetmit pasardhës të pellazgëve të lashtë.
Ka qenë ngritur një bust i De Radës në Tiranë, pranë sheshit të sotëm Uillson, në mes të një lulishte të bukur, por nuk është më. Në lulishte u ngrit një pallat i madh. I propozojmë Qendrës Albanologjike të ndërmarrë hapat e duhura për ti ngritur albanologëve të shquar Zef Krispi, Spiro Konda dhe De Radës përmendore, në sheshet e qyteteve të Tiranës dhe Korçës. /LUFTULLA PEZA/KultPlus.com
Jeronim De Rada, një ndër figurat më të ndritura të botës arbëreshe, themeluesi i Rilindjes Shqiptare Kombëtare, mësues, botues, folklorist, filolog dhe poet i shquar lindi më 29 dhjetor të vitit 1814 në Kozenca të Italisë, shkruan KultPlus.
De Rada që herët iu përkushtuar çështjes shqiptare. Aktivitetet e tij publicistike, letrare dhe politike, ishin thelbësore jo vetëm për ndërgjegjësimin rreth minoritetit Arbëresh në Itali, por edhe për vendosjen e themeleve të një letërsie kombëtare shqiptare.
Veprat e tij, në të cilat mbizotëron dashuria e zjarrtë për prejardhjen e tij, janë një dëshmi e mbijetesës së identitetit shqiptar, i vënë përballë sfidave të shumta gjatë historisë. Në tetor të 1934-s, me dëshirë të babait të tij, u regjistrua në Fakultetin e Drejtësisë së Napolit, por fokusi kryesor i tij mbeti mbledhja e materialeve folklorike dhe letërsia.
Pikërisht në Napoli, më 1836 nxori botimin e parë të poemës së tij më të njohur në shqip “Këngët e Milosaos”, me titullin Poezi shqiptare të shekullit XV. Vepra e tij e dytë, Këngë historike shqiptare të Serafina Topisë, grua e princit Nikollë Dukagjini, Napoli 1839 nuk u la të qarkullojë nga autoritetet burbone nën pretekstin se De Rada kishte lidhje me grupet komplotiste gjatë të ashtuquajturit ‘Risorgimento’ në Itali.
Në vitin e revolucioneve në Evropë, më 1848 De Rada themeloi gazetën “Shqiptari i Italisë” (L’Albanese d’Italia), ku u përfshinë artikuj në gjuhën shqipe. Kjo gazetë dygjuhëshe, me karakter ‘politik, moral e letrar’ e me një tirazh prej 3200 kopjesh, ishte i pari periodik në gjuhën shqipe i botuar ndokund. Më 1883 themeloi revistën mujore dygjuhëshe “Fiamri Arbërit”.
Ky periodik, i botuar në fillim në Macchia e më pas në Kozencë, zgjati deri në nëntor të vitit 1887 dhe me gjithë censurën turke e greke, lexohej gjerësisht edhe nga shqiptarët në Ballkan. Më 1892 De Rada u riemërua mësues i gjuhës dhe i letërsisë shqiptare në kolegjin e Shën Adrianit në Shën Mitër dhe më 1895 organizoi të parin kongres gjuhësor arbëresh në Koriliano Kalabro.
Kishte vdekur më 28 shkurt të vitit 1903./ KultPlus.com
Jeronim De Rada e përshkruante kështu, kësulën e veshjes së gruas arbëreshe: “Keza është diadema që vërehet në krye të vashës shqiptare ditën e martesës dhe të cilën e mban mandej si nënë në familje, si grua burri dhe si zonjë shtëpie”.
Në kulturën arbëreshe, veshjet e ceremonialit dhe elementet shoqëruese janë një pasuri e rrallë. Secilit detaj i kushtohet një vëmendje e madhe, si në krijim ashtu dhe në mirëmbajtje.
Një element i tillë i rrallë për etnografinë është edhe kësula ose siç njihet gjerësish tek arbëreshët: “Keza”.
Keza, është zakonisht një kësulë në ngjyrë të kuqe ose të gjelbër, prej mëndafshi a prej kadifeje, e qëndisur me fije ari, që e vënë nuset arbëreshe ditën e dasmës dhe në raste festash. / Hejza / KultPlus.com
Sami Frashëri, (1850-1910) , një nga rilindasit dhe nacionalistët më të flaktë për çështjen shqiptare në shekullin e XIX është një figurë qendrore e kombit shqiptar.
Është një personalitet dhe funksionar i perandorisë osmane, por njëkohësisht përparimtar me ide perëndimore bashkëkohore që mendonte për një Shqipëri të pavarur si komb-shtet.
Në kohën kur ‘’E sëmura e Bosforit’ po bëhej gati të përdorte akoma levat e saj mbi Ballkanin, kur shtetet e Ballkanit mendonin më shumë të zhvasnin sesa të jetonin në paqe, shumë personalitete shqiptare që jetonin jashtë atdheut u vunë në lëvizje.
Samiu ishte një personalitet në fushën e kulturës që përdorte 9 gjuhë të huaja, dije të gjera në shumë fusha të shkencave shoqërore si dhe të natyrës, enciklopedist dhe publicist.
Në lidhjet e shumta dhe letrat epistolare që ka me shumë personalitete të kohës ai ka një letër shumë interesante me një personalitet tjetër të mendimit dhe iluminizmit shqiptar, Jeronin de Radës.
Më poshtë janë shprehur mendimet e Sami Frashërit për situatën e krijuar në ato vite, lufta për bashkimin e shqiptarëve, problemin themelor të gjuhës dhe fesë si dhe problemi i Shqipërisë për ndarjen dhe luftën nga shtetet ballkanike, ndikimin e Turqisë.
Ndë Kostandinupojë më 20 të shkurtitë 1881
Zot i nderçur’ e vëlla i dashurë
Përgjigjemi në dy letra të zotërisë sate, njera shkruarë më 28 të sht Mërtirit (novembre), tjatra më 2 të shkurtit (fevrier) 1881. Edhe të lutemi të na ndjejsh që mënuamë të përgjigjeshimë mbë kohë në të parët.
Kemi kënduarë, që motit, këngëtë që ke mbledhurë e punëratë që ke bërë zotëria Jote në gjuhët tënë e për kombinë tënë edhe i kemi pëlqyerë shumë, sikundrë edhe gramatikënë e zotit të nderçurë djalit zotërisë satë z Giussep Radësë, të cilit i gëzohemi edhe e përqafojmë vëllazërisht.
Të përgjigjemi përpara për punët t’allfabetësë: Allfabeta, që ka bërë shoqëria jonë na duketë se është shum’ e leht e e plotë, edhe gjuha jonë shkruehtë me të fort mirë.
Kjo allfabetë ësht’ edhe e pëlqyerë e e dheksurë prej gjithë shqiptarëvet, e sot është e përhapurë nëpër gjithë Shqipërinë. P’andaj na duketë që s’është nevojë të kërkojmë tjetërë alfabetë.
Për punët të fletësë (a ditaresë) jemi menduarë që kohët, edhe shumë herë kemi kërkuarë pandaljenë (la permission) nga kuvern’ e turkutë, po s’na është dhënë; e turku nukë do xjuarjenë e shqiptarëvet edhe lindjen e Shqipërisë përsëri, po do t’e ketë fjetur’e të verbërë.
Kemi shumë nevojë po do t’e sjellë puna që t’e nxjerëm (le publier) në Shqipëri, nukë me gjuhëra shumë po vetëm në gjuhët shqip të pandemë e të njëjtë, sikundrë duhetë të jetë edhe Shqipëria, se shumë gjuh’ë e shumë djalekta sjellinë, ndarje e mërgimi.
Vërtet sot kemi disa djalekta, po këto nukë janë të huaja njera nga jatera; po ca nga fraset edhe nga fjalët e gjuhësë kanë humburë më ca anë të Shqipëris’e të kolonivet e kanë rojturë më ca anë të tjera, shumë fjalë, pase e mbrujtime të fjeshta e të mira që rojnë në Shqipëri janë humburë nëpër kolonit, shumë të tjera janë humburë në Shqipëri e rojnë nëpër koloni(a kolonjat), kshu edhe në mest të Gegërisë e të Toskërisë edhe të gjithë këtyre fjalëve e fraseve bashkë, edhe gjuha shqip do të bëhetë e begatë (riche), e gjerë e do të shpëtonjë nga të pasurit nevojë më fjalë të huaja, edhe gjithë djalektatë do të gjendenë të gjitha të bashkuara e të përzjera.
Të vimë në punët e ndarjes Shqipërisë më tri degë të bashkuara (a trois etats confederes). Kjo punë as e mirë na duketë, as mund të bënetë kurrë në Shqipëri; se e para nukë duamë të ndahemi, po duamë të bashkohemi satë muntmë më teprë; e dyta, Shqipëria nuk ësht’ ndarë pas fevet, edhe shqiptarët e çdo feje nukë janë të ndarë më vet’he po gjendenë të bashkuarë më çdo anë, përveç në Shqpëri të poshtërme që s’ka katolikë.
Shumë fara e fise janë që pushtojnë muhametanë e të krishterë, edhe një i krishterë është m’i aftrë me një muhamentan që ka në farët të ti, se nga një i krishterë që është nga një farë e tjatërë; edhe me të gjithë të pjekurit të huajët, do-me-thënë të turqet, të krekërvet, të shqehet (des slaves) e të tjerëve, që rahana nat- e ditë të na ndajn’ e të na çajnë, vëllazëria në mest tënë nukë na është prishurë, edhe të gjithë shqiptarëtë duanë të quhenë vëllezërë edhe djemt’ e një mëmëdhethi të dashurë; edhe në ka më nonjë anë ndarje duhet t’e çkulim e t’e hedhimë poshtë, duke lënë fetë për në kish’ë për në xhami, e duke bërë gjithë vëllezërë sikundrë n aka bërë natura e sikundrë kemi qënë të moti.
Pun’ e vëllazërisë shqiptarëvet edhe e bashkimit e e ngjalljes Shqipërisë është pun’ e Lidhjesë (de la Ligue) që e ka zënë punënë shëndoshë edhe po vete gjithënjë mbarë; pun’ e të ngjallurit të gjuhësë shqip edhe të bashkuarit të djalektavet t’asaj e të ndritësuarit të kombit tënë që është një pun’ë e shenjtëruarë t’e mbaronjë pa ndihmën e burave si zotëria Jote e si të tjerë djem e të ndrituarë të mëmëdhethit tënë që janë në kolonjat e Italisë e gjetëk.
Po tani nuk po vemi përpara si duamë se gjendemi në një vënt që s’ka dliri(liberte) e papengim për të këtilla punëra, edhe më teprë sot që mbretëri e turkut ka zën’ e s’zë besë më shqiptarët, po i vështron si armiqt e saj.
Punërat që po bën lidhja e Shqipërisë në Gegëri, që nonjë muaj e tëhu, mbase nuk i kini dëgjuarë, se fletët e Evropesë nukë bëjnë shumë fjalë , duk me qënë që më nj’anë Turqia nukë le të dëgjohenë nëpër botët më nj’anë armiqtë tanë greqt’ e shqehtë, duanë t’i tregojnë të vogëla e të mosgjëjta.
Lidhja e shqiptarëvet që ka kërthizën në Pizdren, në Gegëri, ka kërkuarë shumë herë që nga tre vjet e tëhu, bashkim’i i Shqipërisë më një provincë me otonomi po mbretëria gjer më sot e kish gënjyerë me fjalë, edhe s’ka dashurë të bënjë gjë farë për Shqipërinë.
Këtë herë shqipëtarëtë e kupëtuanë fort mirë që mbretëria nukë do të bënjë gjë kurrë për ta, edhe Lidhje e Pizdrenit pa nevojë të bashkojë Shqipërin’ e t’ë bënjë një me otonomi, e mbase me ç’këputje (indepedance) fare, pas punës, kështu Lidhja mori emërin e kuvernos të përdorme (gouvernement provisoire) edhe përzuri kuvernatorëtë turq nga gjithë vilajet i Kosovësë edhe nga Pizdreni, nga Djakova, nga Tetova, nga Dibra etj.
10000 shqipëtarë të armatosurë kanë zënë Ysqypnë (Shqupnë) edhe udhënë e hekurtë; 10000 të tjerë bëhenë gati për të unjurë në Toskëri.
Për pakë kohë do të dëgjoni një ngritje (revolution) të madhe në Shqipëri. Në u bëftë dot Shqipëria më vet’he, nukë do të kemi nevojë për prensër, as të krishten’ as muhametanë, që të na rjepën e të na pinë gjaknë’ vëndi ynë munt edhe do të kuvernohetë prej një farë dhmokratije prej pleqet, sikundrë kanë qenë prindët tanë që motit, edhe sikundrë jan’ edhe sot malësit’ e Shqipërisë, që janë thuase të dlirë e më vetehë.
Po të mbarohetë kjo punë, atëherë [krijohen mundësi] edhe për fletët edhe për të shkelurit e këngëvet të zotërisë s’ate e të tjera. Të falemi me nder e me shumë dashuri.
Sami Frashëri (marrë nga vepra 2 e Sami Frashërit)
Një nga përfaqësuesit më të mëdhenj të elitës arbëreshe është padyshim Jeronim De Rada, që ndryshe nga paraardhësit e vet, jo vetëm pati meritën që hapi siparin e Romantizmit në letërsinë shqipe me veprën e tij “Këngët e Milosaos” 1836, por për herë të parë e integroi letërsinë e një komuniteti të vogël në rrjedhat europiane të kohës.
Këngët e Milosaos, si tekst letrar, kanë si motiv kryesor dashurinë e Milosaos me Rinën, bijën e Kalogresë. Gjithandej ndihet atmosfera e dashurisë së tyre, si në takimet në vende të ndryshme në fshat, që mund të quhet një fejesë apo dhe më vonë në martesën e tyre. Kangjelet duket sikur janë ilustrim i ndjenjës së tyre. Motivi që vë De Rada në bazë të kësaj vepre ashtë dashuria fatkeqe e dy të rinjve, që i pengon mjedisi. Përzgjedhja e një të dashure dhe rrethanat që të jenë të lumtur, është shfrytëzuar dhe në letërsinë romantike sentimentale, por poeti i ka dhënë një freski e origjinalitet të jashtëzakonshëm. Poema nuk pati sukses vetëm mes kolonisë arbëreshe në Itali. Duke qenë se vetë De Rada dëshironte të njihej në qarqet letrare të kohës, shpesh herë ndërmerrte takime, u dërgonte librat e vet apo mbante korrespodenca me njerëz të shquar të letrave në Francë, Itali e Gjermani. Dhe kështu u njoh në disa qarqe europiane letrare. Një takim i paharruar për të ka qenë me shkrimtarin e madh romantik francez Alfonse De Lamartine, në shtator të vitit 1844. De Rada në kujtimet e veta shkruan se:
“Ai ishte në kulm të karrierës së vet të shkëlqyer e të brohoritur. I shtyrë nga padurimi për të ditur (për të kuptuar) se nëse ndjenja krenare që kisha për veten ngrihej mbi ndonjë bazë të shëndoshë, kur Ai (Lamartine) kaloi nga Iskia, i dërgova, me anë të një marinari, një kopje të “Milosaos” me “Këngët e Serafinës”.
U fol në rrethin e miqve të mi për këtë guxim (thuhej se kishte pritur letrarët e Napolit me mirësjelljen e një njeriu që nuk i njeh) dhe shumë nga familjarët e mi prisnin që mendjemadhësia ime të merrte dënimin e merituar. Unë kisha zënë shtratin nga dhimbjet e shpirtit, kur pas pesë ditësh, marinari u kthye me këtë letër:
“Zotni, Jam i lumtur për këtë shenjë vëllazërie politike mes jush dhe meje. Poezia ka ardhur nga brigjet tuaja dhe aty duhet të kthehet. Unë nuk kam pasur asnjë meritë tjetër veçse e kam parandjerë dhe që kam shprehur dëshirat e para për rilindjen dhe ringjalljen e Shqipërisë. Ju më shpërblyet së tepërmi. Më vjen keq për shkakun që më pengon t’ju shoh, dhe ju lutem të pranoni falënderimet dhe përgëzimet e mia.” Lamartine Iskia, 8 shtator 1844
Më andej, De Rada vazhdon me kujtimet kur u kthye nga Iskia: “I bëra një vizitë në Hotelin e të Huajve në bregdetin e Kiarias. Më tha fjalë që do të ngjallnin një farë krenarie në zemrën e cilitdo. Pastaj, disa ditë më vonë, ndërsa po largohesha nga vila bashkë me dy miq të mi, na kaloi pranë me familjen e Kontit Le Fevre, në karrocë. Hoqa kapelën dhe e përshëndeta. Ndërsa karroca ngjitej në të përpjetën e rrugës, vura re se zonjushat Le Fevre u ngritën në karrocë, kthyen kokat nga unë e më panë, duke m’i ngulur sytë. Gëzimi i madh ma dehte shpirtin.”
Korrespodenca, takimi dhe vlerësimi i poezisë së De Radës nga Lamartine, një nga shkrimtarët më të mëdhenj të kohës, nuk mund të shënohen në analet e kohës si rastësi të bukura mes dy njerëzve të letrave, por si një afinitet poetik i bekuar, që bënte të mundur prezantimin e vlerave të një vendi të panjohur në momentet më vendimtare të tij, kur po përpiqej të ringjallej. De Rada, ashtu si pothuajse gjithë shkrimtarët dhe poetët e mëdhenj shqiptarë, ka pasur fatin e mirë (apo të keq) që të mos përfaqësojë vetëm veten, por edhe fatin e trishtë të vendit të tij. Bota mesjetare arbëreshe kish trokitur kështu në kujtesën e vjetër të kontinentit, kur trekëndëshi Greqi-Itali-Shqipëri me qytetërimet e tyre të vjetra kishin shërbyer si mëndesha të qytetërimit europian.
Shënim: Kjo ese është botuar fillimisht me disa ndryshime në titull dhe text në blogun e autorit./ KultPlus.com
Këngetari Pino Kakoca (1957), është një arbëresh nga katundi Shënd Dimitër Koroni në Kalabri, prej nga ishte edhe shkrimtari e poeti, Jeronim de Rada. Fakti se kjo pjesë e ka ruajtur më shumë fanatizëm traditën shqiptare dëshmohet edhe përmes kësaj këngë arbëreshe e cila është e lashtë po aq sa gjuha shqipe, shkruan KultPlus.
Kjo këngë flet për martesën e Jurendinës, ndërsa fton burra, gra e vasha të stolisura që të jenë pjesë e këtij ahengu për ta përcjellur martesën e saj me dhurata, valle, daulle, çifteli e dolli. KultPlus po ju përcjellë këtë këngë arbëreshe të shoqëruar me pamje të jetës dhe kulturës arbëreshe në Itali, atje ku ata ruajtën traditën për 600 vite me radhë.
“Ngini (ngitni, ngani), oj gjindë të mira Me dhurat’ e me dafina Se martohet Jurendina E ju, gra më të mëdha Vjershëroni ju në dasmë Lumturinë e Jurendinës E ju, vashës të stolisur Dridhni vallet të nisur Me daull e çifteli Ngrëni qelqet për dolli Më fund e helqni këta raki Për harenë e Jurendinës Dehëni burra se na ndodhet Një ditë çë s’mënd harrohet Na martohet Jurendina Qesh, oj më’, pa lot ndër sy Nusja vete në Venetì E Kostandini është besnik”.
Arbëreshët e Italisë Jugore (pjesa më e madhe) janë me prejardhje nga Shqipëria Jugore nga emigrimet e viteve 1400-1500-ës, si dhe nga viset arvanite të Greqisë jugore të po atyre viteve (pjesa më e madhe e tyre nga Labëria/Viset Çame nën Sarandë (Xarra, Butrinti, Markati apo Konispoli). / KultPlus.com
Më 23 shkurt të vitit 1848, njëri ndër shkrimtarët më të shquar shqiptar Jeronim de Rada, botoi në Napoli të Italisë gazetën e parë shqiptare, shkruan KultPlus.
Gazeta mbane emrin ‘L’Albanese D’Italia’ (Shqiptarët e Italisë)
Me këtë ai themeloi hapat e parë të shtypit kombëtar. Gjithashtu më 1883, ai botoi revistën e parë në gjuhën shqipe “Flamuri i Arbërit”. / KultPlus.com
Jeronim De Rada, një ndër figurat më të ndritura të botës arbëreshe, themeluesi i Rilindjes tonë Kombëtare, mësues, botues, folklorist, filolog dhe poet i shquar kishte vdekur më 28 shkurt të vitit 1903.
Ai kishte lindur më 29 dhjetor 1814 në komunën e Maqit, (Macchia) në Kozenca të Italisë.
De Rada që herët iu përkushtuar çështjes shqiptare. Aktivitetet e tij publicistike, letrare dhe politike, ishin thelbësore jo vetëm për ndërgjegjësimin rreth minoritetit Arbëresh në Itali, por edhe për vendosjen e themeleve të një letërsie kombëtare shqiptare.
Veprat e tij, në të cilat mbizotëron dashuria e zjarrtë për prejardhjen e tij, janë një dëshmi e mbijetesës së identitetit shqiptar, i vënë përballë sfidave të shumta gjatë historisë. Në tetor të 1934-s, me dëshirë të babait të tij, u regjistrua në Fakultetin e Drejtësisë së Napolit, por fokusi kryesor i tij mbeti mbledhja e materialeve folklorike dhe letërsia.
Pikërisht në Napoli, më 1836 nxori botimin e parë të poemës së tij më të njohur në shqip “Këngët e Milosaos”, me titullin Poezi shqiptare të shekullit XV. Vepra e tij e dytë, Këngë historike shqiptare të Serafina Topisë, grua e princit Nikollë Dukagjini, Napoli 1839 nuk u la të qarkullojë nga autoritetet burbone nën pretekstin se De Rada kishte lidhje me grupet komplotiste gjatë të ashtuquajturit ‘Risorgimento’ në Itali.
Në vitin e revolucioneve në Evropë, më 1848 De Rada themeloi gazetën “Shqiptari i Italisë” (L’Albanese d’Italia), ku u përfshinë artikuj në gjuhën shqipe. Kjo gazetë dygjuhëshe, me karakter ‘politik, moral e letrar’ e me një tirazh prej 3200 kopjesh, ishte i pari periodik në gjuhën shqipe i botuar ndokund. Më 1883 themeloi revistën mujore dygjuhëshe “Fiamri Arbërit”.
Ky periodik, i botuar në fillim në Macchia e më pas në Kozencë, zgjati deri në nëntor të vitit 1887 dhe me gjithë censurën turke e greke, lexohej gjerësisht edhe nga shqiptarët në Ballkan. Më 1892 De Rada u riemërua mësues i gjuhës dhe i letërsisë shqiptare në kolegjin e Shën Adrianit në Shën Mitër dhe më 1895 organizoi të parin kongres gjuhësor arbëresh në Koriliano Kalabro. / KultPlus.com
Në vitin 1848 De Rada boton gazetën “L’Albanesi d’Italia”, e cila konsiderohet e para gazetë shqiptare,… Vepra e tij e parë, që i dha famë është poema liriko-epike “Këngët e Milosaos” (1836),… Vepra e dytë e De Radës është Kënga e Serafina Thopisë, princesës së Zadrimës në gjysmën e dytë të shekullit 15,… Në gjuhën italiane ka botuar tragjedinë “Humidi”,… Në vitin 1883 De Rada botoi në shqip revistën “Flamuri i Arbërit”,… Me rëndësi të madhe është edhe vepra e De Radës “Skënderbeu i pafat”,… De Rada ndërtoi të parën gramatikë të gjuhës shqipe dhe u përpoq për të futur në përdorim alfabetin pellazgo/etrusk në gjuhën shqipe, e cila në atë kohë shkruhej me shkronjat te ndryshme arabe etj….
De Rada gjatë gjithë jetës së tij ka punuar nën botëkuptimin e tij të thellë për lidhjen e shqiptarëve me pellazgët, popullin më të vjetër të identifikuar në Europë… De Rada ka mbrojtur me prova të plota faktin, se gjuha shqipe rrjedh nga gjuha e lashtë pellazge dhe shqiptarët janë pasardhës të tyre… De Rada që në rininë e tij ka pasur miqësi dhe marrëdhënie mjaft të ngushta me dijetarin tjetër të madh arbëresh Zef Krispin… Nga idetë revolucionare të Krispit mbi prejardhjen pellazgjike të gjuhës shqipe, i riu De Rada u përfshi shpejt dhe u bë një përkrahës i zjarrtë mbi lashtësinë pellazge të gjuhës shqipe… De Rada në vitin 1840 botoi të parën vepër të tij mbi këtë problem të madh gjuhësor dhe historik nën emërtimin “Divinazioni Pelasghe” (Hyjnitë Pellazge)… Më 1844 De Rada botoi veprën tjetër të tij në këtë fushë “Identita degli Albanesi con i Pelasghi” (Identiteti i shqiptarëve me pellazgët)… Në vitin 1864 De Rada e zgjeroi më tej këtë tematikë me njohuri më të thella në librin mm“Antichita della Nazione Albanese” (Lashtësia e Kombit Shqiptar)… Një studim mjaft i rëndësishëm i De Radës është edhe studimi “Pelasghi ed Elleni” (Pellazgët dhe helenët), që doli në vitin 1885… De Rada është studiuesi i parë, që ka mbështetur mendimin se të gjitha perënditë e lashta kanë prejardhje pellazge… Megjithë se pellazgët kanë qenë aspekt mjaft i rëndësishëm i veprimtarisë së De Radës, me të cilët ai ka lidhur shqiptarët dhe gjuhën shqipe, nga studiuesit e ndryshëm, që merren me veprimtarinë e këtij njeriu të madh, qëllimisht ose nga padija, ky aspekt mjaft i rëndësishëm është lënë në harresë…. Në mënyrë anti shkencore është hequr nga jetëshkrimi i dijetarit të madh arbëresh, e gjithë veprimtaria shkencore, ku De Rada bën fjalë mbi pellazgët, gjuhën dhe hyjnitë e tyre dhe i lidh ata me gjuhën shqipe dhe shqiptarët me pellazgët….
Viti 2014 është dyqind vjetori i lindjes së Jeronin De Radës, njeri nga studiuesit më të mëdhenj të kulturës sonë të shekullit 19. De Rada paraqitet si mësues, poet, publicist e studiues i famshëm arbëresh dhe njëra prej figurave më të shquara të letërsisë së Rilindjes sonë Kombëtare. De Rada në të gjithë qenien e tij na shfaqet sot një atdhetar i shquar, studiues mjaft i thellë dhe përkrahës i zjarrtë i luftës për liri të popullit shqiptar. Ai përkrahu me gjithë forcën e vet Lidhjen Shqiptare të Prizrenit (1878 – 1881) dhe kundërshtoi me forcë vendimet e Kongresit të Berlinit, për copëtimin e trojeve shqiptare, sepse ka qenë i lidhur ngushtë me fatet e popullit të vet dhe një luftëtarë i paepur për lirinë e tij.
De Rada lindi në vitin 1840 në Macia Albanese, krahina e Kozencës në Kalabri (Itali) në familjen e një prifti katolik. Arsimin e filloi në vendlindje dhe më pas ndoqi Universitetin e Napolit për drejtësi, duke ndjekur këshillat e të jatit. Megjithë këtë drejtimi i tij në jetë ka qenë gjuha dhe letërsia shqipe. Ai vdiq në vitin 1903.
Shpejt De Rada u bë mbledhës i folklorit shqiptar midis krahinarëve të tij, që i dhanë vrullin e parë në drejtimin e gjuhës shqipe. Në vitin 1848 De Rada boton gazetën “L’Albanesi d’Italia”, e cila konsiderohet e para gazetë shqiptare, që shërbeu për përhapjen e kulturës ndër shqiptarët e Italisë.
Veprimtaria e De Radës mund të ndahet në dy drejtime kryesore:
1- drejtimi artistik i punës së tij e rendit De Radën midis poetëve dhe publicistëve më të shquar arbëresh. Vepra e tij e parë, që i dha famë është poema liriko-epike “Këngët e Milosaos” (1836), përmbledhje e poezisë shqipe të shekullit 15, birit të sundimtarit të Shkodrës. Kjo vepër letrare është vlerësuar shumë lart, të cilën shkrimtari i famshëm francez i kohës Viktor Hygo e ka quajtur “vepër e përkryer romantike”. Pasi u prek nga sëmundja e rëndë e kolerës, që kaloi në këtë kohë, i la studimet dhe u kthye në vendlindje, por shpejt e mori veten.
Vepra e dytë e De Radës është Kënga e Serafina Thopisë, princesës së Zadrimës në gjysmën e dytë të shekullit 15, botuar në Napoli në vitin 1843. Në gjuhën italiane ka botuar tragjedinë “Humidi”, që u pasua më pas nga vepra të tjera letrare. Në vitin 1883 De Rada botoi në shqip revistën “Flamuri i Arbërit”, e cila u përhap në të gjitha trevat shqip folës në Itali dhe Ballkan dhe luajti rol të madh në zgjimin e ndërgjegjes kombëtare.
Me rëndësi të madhe është edhe vepra e De Radës “Skënderbeu i pafat”, për të cilën harxhoi shumë kohë dhe mundë, ku përshkruan heroin kombëtar Gjergj Kastriotin, Iskanderbeun dhe bëmat e tij në betejat me turqit.
2 – Drejtimi shkencor është fushë tjetër e rëndësishme e veprimtarisë së De Radës, që e bëjnë atë mendimtar dhe historian të madh të gjuhës shqipe. De Rada ndërtoi të parën gramatikë të gjuhës shqipe dhe u përpoq për të futur në përdorim alfabetin pellazgo/etrusk në gjuhën shqipe, e cila në atë kohë shkruhej me shkronjat greke, arabe etj. Abecedari ose alfabeti pellazgo / etrusk është më i lashti në botë dhe e ka zanafillën qysh nga qytetërimi Vinkë-Turdos, i mijëvjeçarit të 6 p.e.s., kur shfaqet për herë të parë. Ashtu si i gjithë qytetërimi romak lindi dhe u zhvillua nga qytetërimi më i lashtë etrusk edhe abecedari pellazgo/etrusk është përdor nga latinët për të shkruajtur gjuhën e tyre, por që gabimisht u quajt alfabeti latin. Në të njëjtën mënyrë ky abecedar është huazuar edhe nga grekët dhe ai që quhet alfabeti cirilik nuk është gjë tjetër vetëm se kopje e abecedarit pellazgo/etrusk. Bashkë me gjuhën latine abecedari pellazgo/etrusk u përhap në të gjithë botën perëndimore dhe përdoret edhe sot.
De Rada gjatë gjithë jetës së tij ka punuar nën botëkuptimin e tij të thellë për lidhjen e shqiptarëve me pellazgët, popullin më të vjetër të identifikuar në histori. Nën këtë botëkuptim shumë të qartë De Rada ka mbrojtur me prova të plota faktin, se gjuha shqipe rrjedh nga gjuha e lashtë pellazge dhe shqiptarët janë pasardhës të tyre. Ky është boshti filozofik i trashëgimisë kulturore që ka lënë De Rada, nga e cila duhet të mësojmë të gjithë.
De Rada që në rininë e tij ka pasur miqësi dhe marrëdhënie mjaft të ngushta me dijetarin tjetër të madh arbëresh Zef Krispin. Zef Krispi ka qenë profesor në Universitetin e Palermos, ku ligjëronte mbi gjuhën shqipe, latine dhe greke. Në vijim të studimit të Iliasit te Omerit dhe të veprave të tjera antike, Krispi në “Ilias”, që përbën veprën e parë letrare te letersise perendimore, zbuloi shumë fjalë dhe shprehje, që gjenin kuptimin në gjuhë shqipe. Në librin e tij të famshëm “Shqipja-nëna e gjuhëve” (Palermo, 1831), Krispi jep shumë fjalë shqipe të ndeshura në Iliasin e 0merit. Kështu Krispi hapi një dritare të re në botën shkencore botërore lidhur me Iliasin, që më pas do të thellohej nga studiues të tjerë, që vepra e parë e letërsisë perendimore “Iliasi” është shkruar fillimisht në gjuhën e lashtë pellazge/shqipe dhe në fakt përbën veprën e parë të letërsisë shqipe.
Krispi i pari ka shquar dhe ka nxjerrë nga Iliasi I Omerit dhe shkrimet e autorëve te tjere antikë shumë fjalë pellazge dhe ndërtoi fjalorin e parë pellazgjisht-shqip. Disa prej këtyre fjalëve janë.ImageFOTO GALERI
Nga idetë revolucionare të Krispi’t mbi prejardhjen pellazgjike të gjuhës shqipe, i riu De Rada u përfshi shpejt dhe u bë një përkrahës i zjarrtë mbi lashtësinë pellazge të gjuhës shqipe.
A nuk duhet, që këto fjalë të bekuara të gjuhës shqipe, të zbuluara në Ilias, ti vlerësojmë lart dhe ti kemi në themel të gjuhës sonë?
Pse gjuhtarët shqiptarë këto nuk i vlerësojnë?
Duke u marrë disa dekada me problemin pellazgjik, jemi mahnitur me këto ide të reja në shkencë të këtyre studiuesve arbëresh, të mbështetura në njohuri të thella shkencore. Këto njohuri të reja të kohës u përqafuan shpejt nga dijetarë të tjerë europianë si Von Han, J. Pokorny, Kreçmer etj., si dhe rilindësit tanë të shquar Abdyl Frashëri, Naim Frashëri, Vaso Pasha etj.
Në këtë rrugë të re studimore De Rada në vitin 1840 botoi të parën vepër të tij mbi këtë problem të madh gjuhësor dhe historik nën emërtimin “Divinazioni Pelasghe” (Hyjnitë Pellazge). Autori të gjitha hyjnitë e lashtësisë, me në krye Zeusin Pellazg dhe që përmenden si perëndi greko-romake, i quan perëndi pellazge. Më 1844 De Rada botoi veprën tjetër të tij në këtë fushë “Identita degli Albanesi con i Pelasghi” (Identiteti i shqiptarëve me pellazgët).
Në vitin 1864 De Rada e zgjeroi më tej këtë tematikë me njohuri më të thella në librin “Antichita della Nazione Albanese” (Lashtësia e Kombit Shqiptar). Në këtë vepër të re De Rada lashtësinë e popullit shqiptar e lidhe ngushtë me pellazgët e lashtë, banorët më të hershëm të identifikuar në histori.
Një studim mjaft i rëndësishëm i De Radës është edhe studimi “Pelasghi ed Elleni” (Pellazgët dhe helenët), që doli në vitin 1885. Në këtë studim De Rada vuri në dukje se të gjithë emrat e perëndive greko-latine shpjegohen vetëm me gjuhën shqipe. Kjo, sipas autorit, ka një domethënie të madhe, sepse të gjitha këto perëndi së pari janë perëndi të popullit pellazg, që është para grek dhe para latin, por që më pas u huazuan nga popullsitë më të reja greke dhe latine dhe u tjetërsuan si perëndi të tyre.
De Rada është studiuesi i parë, që ka mbështetur mendimin se të gjitha perënditë e lashta kanë prejardhje pellazge. Gjatë shekullit të kaluar dhe sot shumica e studiuesve e kanë pranuar këtë fakt, por ende ka falsifikatorë, që perënditë pellazge ja atribuojnë grekëve apo latinëve.
Pellazgët janë populli më i lashtë, që është identifikuar në histori, qysh gjatë gurvonit (neolit) në kulturën pellazge në Vinkë-Turdas-Dispilio, gjatë mijëvjeçarit të 6 p.e.s. Pellazgët janë të parët që përdorën gurin dhe baltën, prodhuan poçerinë e tyre të famshme, ata të parët filluan përdorimin e arave dhe ngritjen e fermave, me të cilat fillon bujqësia. Rruga e ngritje së farmave, qe forma e re dhe më e përparuar, ku në arat e punuara mbillej fara e bimëve (nga fjala pellazge/shqipe FARA erdhi edhe emërtimi i organizimit të ri farma), në krahasim me formën e vjetruar mbledhës-gjuetarit, që kërkonte më shumë forca dhe kohë. Pellazgët të parët bënë tjerrjen e fijes dhe endjen e pëlhurës me vegjët e ndërtuar prej tyre, keshtu u shpik rrota e pare ne histori, përpunuan të parët lëkurën dhe qumështin, prodhuan verën. Ata përmenden se kanë shfrytëzuar të parët mineralin nga MINE (minierat) dhe shkrirjen e metalit-bakrin, më pas arin dhe argjendin, me të cilët bënë jo vetëm armë dhe vegla pune, por edhe zbukurime për gratë e tyre të bukura. Me anijet e tyre Direme dhe Trireme (me dy dhe tri radhë rremash) pellazgët zotëruan detin, prandaj quhen shpesh edhe “Njerëz të Detit”.
Shpikja e shkrimit është një arritja me e madhe e këtyre njerzve të talentuar, me të cilin shkruan gjuhën e tyre: fjalët e para të shkruara në botë janë “UIJ” dhe “DOR”, dy fjalë të zakonshme të gjuhës pellazge/shqipe, ndeshur në enët prej balte në Vinkë dhe Turdas. Prandaj këta njerëz nga Omeri dhe pasues të tij janë quajtur “Pellazgë Hyjnorë”, si njerëz të ardhë nga qielli, të dërguar nga zoti-Zeusi. Me këto dije të mëdha dhe guximin e pa parë, pellazgët pushtuan të gjitha kontinentet e botës dhe i emërtuan sipas gjuhës së tyre.
Megjithë se pellazgët kanë qenë aspekt mjaft i rëndësishëm i veprimtarisë së De Radës, me të cilët ai ka lidhur shqiptarët dhe gjuhën shqipe, nga studiuesit e ndryshëm, që merren me veprimtarinë e këtij njeriu të madh, qëllimisht ose nga padija, ky aspekt mjaft i rëndësishëm është lënë në harresë. Duke mos vlerësuar veprimtarinë shkencore të De Radës mbi prejardhjen e gjuhës shqipe dhe të shqiptarëve nga pellazgët dhe të hyjnive pellazge të botë së lashtë, këta autorë e ulin shumë vlerën e veprës së De Radës dhe rolin e saj në botën e dijes. Përgjegjësia kryesore për këtë cungim të veprës së dijetarit të madh De Rada bie mbi studiuesit arbëresh, që në mënyrë antishkencore e kanë cunguar veprën e tij dhe padrejtësisht me këtë veprim i kanë zvogëluar shumë meritat e këtij dijetari të madh. De Rada nuk mund të quhet dijetar i madh, siç është në fakt, po ti heqësh këtë veprimtari, që përbën thelbin e veprës së tij.
Francesko Altimari, profesor dhe shef i katedrës së gjuhës shqipe në Universitetin e Kalabrisë, ka shkruar emërtimin “De Rada” në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar (vëll. 1, 2008, f. 421-422, bashkë me K. Kodrën dhe J. Kastratin). Në mënyrë anti shkencore është hequr nga jetëshkrimi i dijetarit të madh arbëresh, e gjithë veprimtaria shkencore, ku De Rada bën fjalë mbi pellazgët, gjuhën dhe hyjnitë e tyre dhe i lidh ata me gjuhën shqipe dhe shqiptarët me pellazgët. Altimari kështu i ofron një të pavërtetë publikut mbi përmbajtjen e veprës së De Radës, duke zvogëluar shumë rolin e këtij dijetari të famshëm në fushën e dijes. Nga ana tjetër me këtë akrobaci antishkencore gjuhës shqipe i hiqet privilegji i natyrshëm i gjuhës më të vjetër midis gjuhëve të lashta europiane dhe origjinën e saj natyrale pellazgjike. Kjo i sjell dëm të madh gjuhës shqipe dhe historisë së popullit shqiptar.
Në të njëjtën rrugë jo shkencore vazhdon edhe akademiku shqiptar Kolec Topalli. Në shkrimin e tij “De Rada dhe historia e gjuhës shqipe” (gazeta Telegraf, dt. 10 nëntor 2014) e përmend De Radën si shkrimtar të madh “me kontribut të çmuar edhe në historinë e shqipes”, por ka hequr nga vepra e tij thelbin pellazgjik me marifetin antishkencor. Duke vepruar në këtë rrugë antishkencore edhe në këtë rast De Radës i është hequr thelbi historik i veprës së tij.
Në se të dy profesorët i quajnë të papranueshme tezat pellazgjike në veprën e De Radës, rregullisht duhet të shpreheshin dhe ta kritikonin këtë pjesë të veprës, por rruga e ndjekur nga ata, duke mos e përmendur këtë anë të rëndësishme në veprën e De Radës, përbën shkelje të disiplinës shkencore dhe sjellje të padenjë me veprimtarinë e këtij dijetari të madh arbëresh.
Përgjegjësi mban edhe Akademia Shqiptare e Shkencave, që ka lejuar të botohet në FESh jetëshkrimi i cunguar i De Radës, gjë që duhet rregulluar në ribotimet e kësaj enciklopedie.
Këta lloj vlerësimesh të një anshme të veprës së De Radës vijnë nga mungesa e shikimit profesional të problemit dhe mos njohja e shkoqitjeve të shumta të bëra nga Z. Krispi, J. Han, I. Thomopollo, Z. Majani, N. Vlora, A. Kola, Dh. Pilika dhe shumë autorë të tjerë të shekullit të kaluar dhe bashkëkohorë për historinë e gjuhës shqipe dhe të lidhjes së saj me pellazgët.
Është e çuditshme ndër ne shqiptarët: ata që duhet ta mbrojnë dhe zhvillojnë me shumë fanatizëm gjuhën shqipe, bëjnë të kundërtën: e luftojnë atë me mjete jashtë shkencore, që ajo të mos njihet nga shkenca botërore si gjuha e parë në botë. Vetë asnjë herë nuk e studiuan origjinën e gjuhës shqipe, nuk treguan zotësi as me ilirët ta lidhin atë me provat e duhura, pa le pastaj me pellazgët. Provat që paraqesin studiuesit e tjerë ata as nuk i pranojnë, por as nuk i kundërshtojnë, por në heshtje sabotojnë futjen e të rejave të shkencës në dobi të gjuhës shqipe dhe historisë së popullit shqiptar. Në vendet e tjera këta “lloj studiuesish” do ti kishin larguar prej kohësh nga qendrat studimore, si të mefshtë dhe pa brumë. Shkenca ka rregullat e veta, të cilat secili detyrohet ti zbatojë: një mendim ose tezë e paraqitur ose pranohet ose kundërshtohet dhe hidhet poshtë me prova bindëse. Rrugë të mesme nuk njeh shkenca.ImageFOTO GALERI
Lista e veprave të Jeornim De Radës, mungojnë titujt e librave për pellazgët!
Ata në një kohë, që janë studiues profesionistë të gjuhës shqipe, me veprimin e tyre antishkencor i kanë sjellë dëm të madh gjuhës sonë dhe historisë së popullit shqiptar: gjuhës shqipe i është hequr, me qëllim të keq ose nga padija, rrënja e saj natyrale pellazgjike dhe popullit shqiptar i janë mohuar padrejtësisht stërgjyshat e tij, pellazgët. Me prova bindëse këto janë sprovuar nga mjaft dijetarë dhe mohimi i tyre në rrugën antishkencore, përbën krim të dyfishtë ndaj gjuhës sonë të bekuar.
Se ku e marrin të drejtën të veprojnë në mënyrë antishkencore me veprën e De Radës këta studiues unë nuk e di, por mendoj se problemi duhet të diskutohet thellë në qendrat përkatëse shkencore, ku ata bëjnë pjesë, për tu prerë rrugën abuzimeve të tjera. Le të shpresojmë, që institucionet do të kryejnë detyrën tyre para popullit, që i paguan dhe shkencës, nga e cila kanë marrë gradat dhe titujt e lartë.
Studiuesit e mbledhur këto ditë në Tiranë në Simpoziumin e tretë Ndërkombëtarë: “10 mijë vjet histori: nga Pellazgët tek Shqiptarët”, organizuar për nder të albanologëve të shquar Zef Krispi dhe Spiro Konda, sollën mbështetje të plotë të përkufizimit që: gjuha shqipe është vazhdimi i gjuhës pellazge dhe nga kjo shqiptarët janë të vetmit pasardhës të pellazgëve të lashtë.
Ka qenë ngritur një bust i De Radës në Tiranë, pranë sheshit të sotëm Uillson, në mes të një lulishte të bukur, por nuk është më. Në lulishte u ngrit një pallat i madh. I propozojmë Qendrës Albanologjike të ndërmarrë hapat e duhura për ti ngritur albanologëve të shquar Zef Krispi, Spiro Konda dhe De Radës përmendore, në sheshet e qyteteve të Tiranës dhe Korçës. /LUFTULLA PEZA/KultPlus.com
138 vjet më parë, pikërisht me 20 korrik të vitit 1883, nisi botimin “Fiamuri i Arbrit”.
Kjo revistë u botua në Koriliano-Kalabro nga 1883 deri më 20 gusht 1885 dhe në Kozencë nga 20 shtator 1885 deri më 15 nëntor 1887. Në këtë të përkohshme, u pasqyruan probleme mbi të kaluarën historike të popullit shqiptar, mbi luftën për autonomi kombëtare, mbi përpjekjet e atdhetarëve në lidhje me zgjimin e ndërgjegjes kombëtare.
“Fiamuri i Arbrit” ka rëndësi jo vetëm se ka hyrë në historinë e shtypit shqiptar si e përmuajshmja e parë letraro-politike, por sepse shprehu pikëpamjet politike të rilindasve.
E përmuajshme e De Radës, megjithë censurën, arriti të shtrihej tej Italisë, në Shqipëri, në Ballkan deri edhe në Amerikë.
Tri të përkohshmet e De Radës: “L’Albanese d’Italia” (l848), “La Bandiera Dell’Albania”(l883) dhe “Arbri i Rii” (l887) përbëjnë themelet e fletorarizmit arbëresh. / KultPlus.com
De Rada: Origjina e panjohur e emrit krejt latin ”Greci” ose ”Grai” është ”Grau” (Grua) në pellazgo-shqipe.
Kam dyshimet e mia, se origjina e panjohur e emrit krejt latin “Greci” ose “Grai”, është “Grau” (grua) në pellazgo-shqipe: duke na bërë që të supozojmë mbi ndjenjën plot armiqësi të pellazgëve titanikë, të ashpër e të sertë, të thyer e të larguar nga vendet e tyre, nga helenët aziatikë, me forma dhe gjuhë të butë dhe me kulte delikate. (Thënie për shqiptarët)
Shkëputur nga: Poesie albanesi di Girolamo De Rada: 2 parte, Volume 2 Autori: Jeronim de Rada Botuesi: Stamperia del Fibreno, Napoli, 1847 / Konica.al / KultPlus.com
Në dosjet e shumta të Jeronim de Radës në Arkivin e Shtetit, që i shfletoja në fillim të viteve 1980 ndërsa përgatitesha për romanin “Shtrati i Prokustit”, bien në sy disa dorëshkrime të rinisë së tij të mbushura anash me formula matematikore.
Askush nuk qe marrë ndonjëherë me to. Kështu ndodhi që pak kërkime të mëtejshme na njohën me një pasion krejt të pazakonshëm të poetit të Makjes.
E vërteta është që në fillimet e tij ai nuk u shqua në asgjë. Madje, në fund të vitit të parë në kolegj (pasi ngeli në klasë), Mikel Belushi, drejtori i Shën Adrianit, e këshilloi të atin ta hiqte fare nga shkolla dhe ta mbante në shtëpi që të merrej me punët e bujqësisë (shkurt, të ruante delet). I ati kërkoi edhe një vit provë, që të bindej për paaftësinë e të birit. Pikërisht, vitin që përsëriti, De Rada pati ecuri mjaft të mirë dhe në përfundim të Kolegjit cilësohej si krenaria e tij. Drejtori, ai që donte ta çonte të ruante delet, e mbante gjithnjë pranë vetes.
Së pari të bie në sy kujtesa dhe aftësia e tij për të kryer veprime të ndërlikuara krejt përmendesh. Bashkëkohësit thonë se poeti ynë i ardhshëm, gjatë viteve të shkollës, ishte në gjendje të shumëzonte përmendësh edhe numra natyralë prej shtatëmbëdhjetë shifrash dhe të nxirrte saktësisht shumën e tyre prej disa milionësh.
Të dhëna të tjera më tregonin se ai kishte fuqi kujtuese ende më fenomenale, për veprime mjaft më të ndërlikuara, siç do të shohim.
Këto zhvillime nuk mund të kuptohen të shkëputura nga ajo vatër dijesh siç ishte seminari i Shën Adrianit. Ndryshe nga shumë shkolla tradicionale të kohës, ku mësimdhënia e matematikës përqendrohej në njohuritë që jepnin kryesisht matematikanët e lashtësisë (sot nuk e kujtoj nga e kam nxjerr këtë përfundim), në Shën Adrian futeshin në programet shkollore mjaft prej koncepteve matematikore moderne që kishin marrë zhvillim të madh, veçanërisht me punimet e Gausit.
Tamam në ato vite De Radës i lindi pasioni i fuqishëm për matematikën që, siç thotë vetë, ishte “jo më pak i zjarrtë se ai për letërsinë”. Dhe, pati mëdyshje të fortë për të zgjedhur midis poetit e matematikanit.
Me sa del nga shënimet e tij autobiografike, dashurinë për matematikën atij do t’ia ketë ngjallur profesor Gaetano Çerri nga Marturano, i cili kishte dhënë lëndën e matematikës në Institutin Nunciatello të Napolit. Duke qenë i ushqyer me idetë e Revolucionit Francez dhe madje si pjesëmarrës në Revolucionin e vitit 1821 (i cili pati si forcë lëvizëse organizatën konspirative të karbonarëve) që dështoi në gjak, Çerri u detyrua t’ia mbathë nga kryeqyteti i Mbretërisë së dy Siçilive dhe të gjejë strehim në Kalabri, ku jepte mësim në Shën Adrian.
Si mêsimdhênës pasionant, ai mbante lidhje me matematikanët më në zë të kohës. Madje, në disa raste ua merrte që në dorëshkrim studimet të cilat ua paraqiste nxënësve të tij të Shën Adrianit. Në një rast, pas gjeometrisë plane të Euklidit dhe gjeometrisë së trupave të ngurtë, ai u shpjegoi nxënësve të tij leksionet konike të Karavelit (mbase duhet të jetë fjala për leksionet sferike të Vito Caravellit), që e kishte pasur mik, siç thuhet.
Nxënësit hasnin vështirësi në të kuptuarit e tyre, sepse nuk kishin njohuri të mëparshme për teoritë e tij. Për këtë ngjarje De Rada shkruan: “Në nëntor 1832, profesor Çerri, thuajse i dëshpëruar më thirri në dërrasë të zezë dhe pasi e shpjegoi lëndën në mënyrë të shkoqur, si mjeshtër që ishte, kërkoi që ta përsërisja edhe unë. Unë e përsërita, por me disa pasaktësi të vogla. Këtë pastaj e hodha në të pastër në sallën e studimit dhe ua kalova shokëve për ta mësuar”.
Është tamam kjo periudhë kur ai vazhdon ta studiojë në mënyrë më të ethshme matematikën dhe nuk ngurron të mbushë anët e fletoreve të tij me figura gjeometrike dhe formula matematike. Këtu përmendim se ai arriti kulme të tilla saqë mund të nxirrte përmendësh rrënjën katrore të një numri me njëzet e katër shifra numër ky që, po të shkruhet, i bie të jetë prej disa biliardësh.
Një rast i tillë mbase nuk është unik në botë, por ama mbetet tejet i rrallë.
Biografi bashkëkohës i de Radës, M. Markianoi (që ishte edhe kushëri i tij), përmend dy tre raste të tilla, gjë që provon se ai kishte me të vërtetë talent të rrallë në këtë fushë.
Thamë në fillim se De Rada dikur ka ndjerë mëdyshje për të zgjedhur midis matematikës dhe poezisë. Por, mbase kontradikta do të ketë qenë vetëm në dukje.
Nuk janë të rrallë ata që shohim mjaft poezi te matematika. / KultPlus.com
Prej pesë shekujsh, në çdo Pashkë, vallja mbush e zbukuron rrugët e çdo katundi arbëresh. Periudha e Pashkëve në këtë komunitet përkon me një kalendar artistik të mbushur me manifestime folkloristike, aktivitete kulturore, panaire enogastronomike. Më e shumëpritura është “Festa e Valles”. Vallja, një nga takimet më të rëndësishme e kuptimplote të traditës arbëreshe është shprehja folkloristike e një populli që nuk ka harruar historinë e tij, rrënjët e tij. “Vallja” lindi gjatë shek XV me një karakter ritual e historik siç ka mbërritur deri më sot.
Një melodi e ëmbël të fton të kthehesh në shtëpinë tënde, harmonia e trupave në lëvizje thërrasin një të kaluar antike, mendimet fluturojnë e përcjellin detin, humbasin pas maleve të ashpra, drejt formave të largëta që horizonti i fal një ngjyrë ylberi. Është toka që kurrë se ke parë, janë trojet për të cilat gjyshërit kanë dëgjuar të flitet nga gjyshërit e tyre. Dëgjohet një vaj i ëmbël nga i cili s’mund të fshihesh, fton ta dëgjosh, kthehet në një thirrje të ëndshme që se tradhton dot. Mëndja, trupi, ritmi i kohës rilindin në të njëjtin moment krenarinë se i përket një bote antike. Ndoshta e gjithë kjo është Vallja.
“Më shumë unik se sa i rrallë duhet të konsiderohet fenomeni i këtyre njerëzve, që pas pesë shekujsh jete në një toke të huaj, qëndrojnë kokëfortësisht të lidhur me gjuhën, traditat dhe kostumet e tokës së origjinës”, shkruante Ernest Koliqi në veprën e tij “Studime te letërsisë shqiptare” duke iu referuar komunitetit Arbëresh, popullsisë shqiptare e cila prej shek. XV jeton në brigjet italiane duke ruajtur një gjuhë amtare të pastër antike, plot tradita e zakone që breza shqiptarësh, banorë të sotëm në trojet kombëtare i kanë humbur ose nuk i kanë mësuar kurrë. Prej pesë shekujsh, në çdo të martë të Pashkëve, vallja mbush e zbukuron rrugët e çdo katundi arbëresh.
Periudha e Pashkëve në këtë komunitet përkon me një kalendar artistik të mbushur me manifestime folkloristike, aktivitete kulturore, panaire enogastronomike. Më e shumëpritura është Festa e Valles. Vallja, një nga takimet më të rëndësishme e kuptimplote të traditës arbëreshe është shprehja folkloristike e një populli që nuk ka harruar historinë e tij, rrënjët e tij. “Vallja” lindi gjatë shek XV me një karakter ritual e historik siç ka mbërritur deri më sot. Ky kërcim popullor evokon me krenari një nga fitoret më të rëndësishme të Heroit tonë Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeut ndaj turqve, të zhvilluar pikërisht në të martën e Pashkëve të vitit 1467.
Veçanërisht në Civita, Frascineto, Ejanina, San Basile, Fermo, San Benedetto Ulliano, Fallkonarë ruan origjinalitetin etnografik të lindjes, e konsiderohet si një nga vallëzimet më antike folkloristike kolektive.
Dhe pse e lidhur me një kujtim lufte, Vallja është simbol vëllazërie mes arbëreshëve, që mes këtij manifestimi ndjehen më të bashkuar, flasin një gjuhë, kanë të njëjtat kostume veshur, këndojnë e vallëzojnë me një ritëm.
Me një dramacitet spektakolar ajo paraqet një skenar unik, gjatë të cilit etnia arbëreshe rijeton me kërcimin gjithë historinë e saj. Vallja është një ndërthurje e mrekullueshme midis të djeshmes e të sotmes, në një popullsi kaq të vetëdijshme për identitetin e saj. Të martën e Pashkëve burra e gra, të rinj e fëmijë stolisen me kostumet më të mira tradicionale e zbukurojnë rrugët e katundeve. Dorë për dore në grupe valltarësh ekzekutojnë koreografinë e kërcimit. Në ekstremitete qëndrojnë dy flamurmbajtës që me lëvizjet apo rrotullimet e tyre të papritura e ritmike mimëzojnë skema të betejave të Skënderbeut. Herë pas here “rrëmbejnë” persona nga publiku i cili e paguan lirimin e tij me një gotë vere. E Hëna dhe e Marta e Pashkëve janë konteksti historik i formave më origjinale të përfaqësimit të identitetit të tyre, përfaqësuar koreografisht nga Ushtria e Skënderbeut dhe Vallja. Vajzat të veshura me kostumin e çmueshëm tradicional, të udhëhequra nga “kapurelët”, vallëzojnë duke vizatuar spirale të pazgjidhshme e duke kënduar vjershat e rapsodive që himnizojnë vlerat e popullit arbëresh dhe heronjtë të tij. Vallja, me një koreografi në formën e patkoit, ecën hijerëndë nëpër rrugët e katundit, rrethon dhe zë “rob” pas shpërblesës simbolike (pije ose bonbone), “fitojnë” lirinë. Rreth valles, “ata ç’nxijnë”, me blozë fytyrën e çdo kujt që nuk flet arbërisht.
Këngët gjatë ekzekutimit të valles janë në gjuhën arbëreshe, mjaft antike e pa te cilat Festa e Valles nuk do të kishte kuptim. Këndohet rapsodia “Kostantini e Jurendina” (Kostandini e Doruntina, tek arbëreshet Doruntina njihet si Jurendina) apo ajo kushtuar betejës së Krujës, por dhe mjaft vargje për prijësin e tyre Skënderbe, ndaj të cilit arbëreshet nuk lodhen kurrë së qeni krenar. Momenti i fundit i ekzekutimit te Valles lidhet me improvizimin e rimave dhe këngëve të nisura nga pijetorja deri natën vonë, mes humorit e serenatave, nga një shtëpi në tjetrën. Vallja për ta nuk është veç një motiv folklorik apo evokim historik, por mbi të gjitha një identitet ekzistues social, etnik e kulturor.
Vallja arbëreshe kthehet unike e merr një nur mbretëror në ekzekutimin e saj dhe falë kostumeve të mrekullueshme të grave e vajzave, burrave e djemve .
“Kostumi i festës me stofat e çmuara prej atllasi, pëlhurat e mëndafshta, me një kombinim harmonik ngjyrash e qëndisjesh me ar, dëshmojnë ashtu si dhe këngët, mirëqenien e Shqipërisë kur emigrantët e braktisën”, shkruan Ernest Koliqi.
Minoriteti arbëresh në Itali ka një popullsi mbi 80 000 banorë e që nga koha kur janë vendosur në këto toka e deri më sot ligji i gjakut u ka bërë të ndjehen përherë shqiptarë, pasardhës të Skënderbeut, Heroit të tyre të përditshëm. / Diaspora shqiptare / KultPlus.com
Në vitin 1952 shteti shqiptar “nuk do të kursente lekët” për të pasur në fondin e tij një nga kryeveprat e letërsisë Arbëreshe, dorëshkrimin origjinal të ”Këngëve të Milosaos” të Jeronim De Radës. Në një procesverbal të vitit 1952, ku merret në dorëzim arkivi i Jeronim De Radës jepen të dhënat për çmimet, fletët nga dorëshkrimi i veprës “Këngët e Milosaos”. Materialet i kanë kushtuar qeverisë shqiptare të asaj kohe 3 milionë lireta.
Një “urdhër-ngarkimi”, me numër protokolli 18, drejtuar nga Instituti i Shkencave, seksioni i historisë, njofton për një listë “materialesh” që në llogaritje të fundit shkon mbi 3 milionë lireta. Është një dokument origjinal ku shënohet se blerja është kryer në vitin 1952 dhe përmban këto materiale të shënuara në dokument: vepra materiale letrare të De Radës, valixhe, arkë, bileta, transportimi me tren Cosenza- Romë, hamallëke, dhe nënshkrimi i fundit, të ndryshme.
Si duket pjesa më e madhe i përket veprës në dorëshkrim të poetit, dhe çmimi prej 3 milionë lireta është paguar nga qeveria shqiptare në ’52. Në fotografitë e publikuar janë: procesverbali i marrjes në dorëzim të arkivit të Jeronim De Radës, ku përmenden edhe kostot e blerjes dhe të transportit, dhe fletë nga dorëshkrimi i veprës “Këngët e Milosaos”.
Jeronim De Reda u lind në vitin 1814 në Maki të Kalabrisë, mësimet e para i kreu në kolegjin e Shën Adrianit të Shën Mitri Koronës.
Më 1834 shkoi për të studiuar drejtësi në Napoli, ku mori pjesë gjallërisht në lëvizjen politike dhe kulturore të kohës. Më 1848 nxori të parën gazetë shqiptare “L’Albanese d’Italia”, në të cilën shprehu pikëpamjet e tij për ngjarjet e kohës. Pas dështimit të revolucionit më 1848 e mbylli gazetën dhe i zhgënjyer u tërhoq në fshatin e tij të lindjes deri në fillim të viteve ‘60 të shek. XIX. Duke nisur nga v. 1861, në jetën e De Radës nisi një fazë e re, kur ai shfaqet si një nga figurat më në zë te Rilindjes sonë Kombëtare.
Pas traktatit Parimet e estetikës (Principii di estetica, 1861) botoi veprën Lashtësia e kombit shqiptar (“Antichità della nazione albanase”, 1864) dhe Rapsodi të një poeme arbëreshe (“Rapsodie d’un poema albanese”, 1866), që luajtën një rol të rëndësishëm për propagandimin e çështjes kombëtare shqiptare. Hyri në korrespondencë me patriotët shqiptarë dhe me personalitetet kulturore evropiane, dashamirë të Shqipërisë, ndoqi me interes të gjallë ngjarjet në Shqipëri.
Më 1878 përkrahu Lidhjen Shqiptare të Prizrenit dhe ngriti zërin kundër gjymtimit tokësor të Shqipërisë. Një ndihmesë të çmuar çështjes kombëtare i dha me revistën “Flamuri i Arbrit”, që botoi në vitet 1883-1885. Në “Testamentin politik” (1902) shprehu optimizmin në të ardhmen e Shqipërisë dhe pakënaqësinë e tij ndaj politikës imperialiste të Italisë ndaj atdheut të të parëve. / Diaspora Shqiptare / KultPlus.com
Jeronim De Rada, një ndër figurat më të ndritura të botës arbëreshe, themeluesi i Rilindjes tonë Kombëtare, mësues, botues, folklorist, filolog dhe poet i shquar kishte vdekur më 28 shkurt të vitit 1903.
Ai kishte lindur më 29 dhjetor 1814 në komunën e Maqit, (Macchia) në Kozenca të Italisë.
De Rada që herët iu përkushtuar çështjes shqiptare. Aktivitetet e tij publicistike, letrare dhe politike, ishin thelbësore jo vetëm për ndërgjegjësimin rreth minoritetit Arbëresh në Itali, por edhe për vendosjen e themeleve të një letërsie kombëtare shqiptare.
Veprat e tij, në të cilat mbizotëron dashuria e zjarrtë për prejardhjen e tij, janë një dëshmi e mbijetesës së identitetit shqiptar, i vënë përballë sfidave të shumta gjatë historisë. Në tetor të 1934-s, me dëshirë të babait të tij, u regjistrua në Fakultetin e Drejtësisë së Napolit, por fokusi kryesor i tij mbeti mbledhja e materialeve folklorike dhe letërsia.
Pikërisht në Napoli, më 1836 nxori botimin e parë të poemës së tij më të njohur në shqip “Këngët e Milosaos”, me titullin Poezi shqiptare të shekullit XV. Vepra e tij e dytë, Këngë historike shqiptare të Serafina Topisë, grua e princit Nikollë Dukagjini, Napoli 1839 nuk u la të qarkullojë nga autoritetet burbone nën pretekstin se De Rada kishte lidhje me grupet komplotiste gjatë të ashtuquajturit ‘Risorgimento’ në Itali.
Në vitin e revolucioneve në Evropë, më 1848 De Rada themeloi gazetën “Shqiptari i Italisë” (L’Albanese d’Italia), ku u përfshinë artikuj në gjuhën shqipe. Kjo gazetë dygjuhëshe, me karakter ‘politik, moral e letrar’ e me një tirazh prej 3200 kopjesh, ishte i pari periodik në gjuhën shqipe i botuar ndokund. Më 1883 themeloi revistën mujore dygjuhëshe “Fiamri Arbërit”.
Ky periodik, i botuar në fillim në Macchia e më pas në Kozencë, zgjati deri në nëntor të vitit 1887 dhe me gjithë censurën turke e greke, lexohej gjerësisht edhe nga shqiptarët në Ballkan. Më 1892 De Rada u riemërua mësues i gjuhës dhe i letërsisë shqiptare në kolegjin e Shën Adrianit në Shën Mitër dhe më 1895 organizoi të parin kongres gjuhësor arbëresh në Koriliano Kalabro. / KultPlus.com
Më 23 shkurt të vitit 1848, njëri ndër shkrimtarët më të shquar shqiptar Jeronim de Rada, botoi në Napoli të Italisë gazetën e parë shqiptare, shkruan KultPlus.
Gazeta mbane emrin ‘L’Albanese D’Italia’ (Shqiptarët e Italisë)
Me këtë ai themeloi hapat e parë të shtypit kombëtar. Gjithashtu më 1883, ai botoi revistën e parë në gjuhën shqipe “Flamuri i Arbërit”. / KultPlus.com
Sami Frashëri, (1850-1910) , një nga rilindasit dhe nacionalistët më të flaktë për çështjen shqiptare në shekullin e XIX është një figurë qendrore e kombit shqiptar.
Është një personalitet dhe funksionar i perandorisë osmane, por njëkohësisht përparimtar me ide perëndimore bashkëkohore që mendonte për një Shqipëri të pavarur si komb-shtet.
Në kohën kur ‘’E sëmura e Bosforit’ po bëhej gati të përdorte akoma levat e saj mbi Ballkanin, kur shtetet e Ballkanit mendonin më shumë të zhvasnin sesa të jetonin në paqe, shumë personalitete shqiptare që jetonin jashtë atdheut u vunë në lëvizje.
Samiu ishte një personalitet në fushën e kulturës që përdorte 9 gjuhë të huaja, dije të gjera në shumë fusha të shkencave shoqërore si dhe të natyrës, enciklopedist dhe publicist.
Në lidhjet e shumta dhe letrat epistolare që ka me shumë personalitete të kohës ai ka një letër shumë interesante me një personalitet tjetër të mendimit dhe iluminizmit shqiptar, Jeronin de Radës.
Më poshtë janë shprehur mendimet e Sami Frashërit për situatën e krijuar në ato vite, lufta për bashkimin e shqiptarëve, problemin themelor të gjuhës dhe fesë si dhe problemi i Shqipërisë për ndarjen dhe luftën nga shtetet ballkanike, ndikimin e Turqisë.
Ndë Kostandinupojë më 20 të shkurtitë 1881
Zot i nderçur’ e vëlla i dashurë
Përgjigjemi në dy letra të zotërisë sate, njera shkruarë më 28 të sht Mërtirit (novembre), tjatra më 2 të shkurtit (fevrier) 1881. Edhe të lutemi të na ndjejsh që mënuamë të përgjigjeshimë mbë kohë në të parët.
Kemi kënduarë, që motit, këngëtë që ke mbledhurë e punëratë që ke bërë zotëria Jote në gjuhët tënë e për kombinë tënë edhe i kemi pëlqyerë shumë, sikundrë edhe gramatikënë e zotit të nderçurë djalit zotërisë satë z Giussep Radësë, të cilit i gëzohemi edhe e përqafojmë vëllazërisht.
Të përgjigjemi përpara për punët t’allfabetësë: Allfabeta, që ka bërë shoqëria jonë na duketë se është shum’ e leht e e plotë, edhe gjuha jonë shkruehtë me të fort mirë.
Kjo allfabetë ësht’ edhe e pëlqyerë e e dheksurë prej gjithë shqiptarëvet, e sot është e përhapurë nëpër gjithë Shqipërinë. P’andaj na duketë që s’është nevojë të kërkojmë tjetërë alfabetë.
Për punët të fletësë (a ditaresë) jemi menduarë që kohët, edhe shumë herë kemi kërkuarë pandaljenë (la permission) nga kuvern’ e turkutë, po s’na është dhënë; e turku nukë do xjuarjenë e shqiptarëvet edhe lindjen e Shqipërisë përsëri, po do t’e ketë fjetur’e të verbërë.
Kemi shumë nevojë po do t’e sjellë puna që t’e nxjerëm (le publier) në Shqipëri, nukë me gjuhëra shumë po vetëm në gjuhët shqip të pandemë e të njëjtë, sikundrë duhetë të jetë edhe Shqipëria, se shumë gjuh’ë e shumë djalekta sjellinë, ndarje e mërgimi.
Vërtet sot kemi disa djalekta, po këto nukë janë të huaja njera nga jatera; po ca nga fraset edhe nga fjalët e gjuhësë kanë humburë më ca anë të Shqipëris’e të kolonivet e kanë rojturë më ca anë të tjera, shumë fjalë, pase e mbrujtime të fjeshta e të mira që rojnë në Shqipëri janë humburë nëpër kolonit, shumë të tjera janë humburë në Shqipëri e rojnë nëpër koloni(a kolonjat), kshu edhe në mest të Gegërisë e të Toskërisë edhe të gjithë këtyre fjalëve e fraseve bashkë, edhe gjuha shqip do të bëhetë e begatë (riche), e gjerë e do të shpëtonjë nga të pasurit nevojë më fjalë të huaja, edhe gjithë djalektatë do të gjendenë të gjitha të bashkuara e të përzjera.
Të vimë në punët e ndarjes Shqipërisë më tri degë të bashkuara (a trois etats confederes). Kjo punë as e mirë na duketë, as mund të bënetë kurrë në Shqipëri; se e para nukë duamë të ndahemi, po duamë të bashkohemi satë muntmë më teprë; e dyta, Shqipëria nuk ësht’ ndarë pas fevet, edhe shqiptarët e çdo feje nukë janë të ndarë më vet’he po gjendenë të bashkuarë më çdo anë, përveç në Shqpëri të poshtërme që s’ka katolikë.
Shumë fara e fise janë që pushtojnë muhametanë e të krishterë, edhe një i krishterë është m’i aftrë me një muhamentan që ka në farët të ti, se nga një i krishterë që është nga një farë e tjatërë; edhe me të gjithë të pjekurit të huajët, do-me-thënë të turqet, të krekërvet, të shqehet (des slaves) e të tjerëve, që rahana nat- e ditë të na ndajn’ e të na çajnë, vëllazëria në mest tënë nukë na është prishurë, edhe të gjithë shqiptarëtë duanë të quhenë vëllezërë edhe djemt’ e një mëmëdhethi të dashurë; edhe në ka më nonjë anë ndarje duhet t’e çkulim e t’e hedhimë poshtë, duke lënë fetë për në kish’ë për në xhami, e duke bërë gjithë vëllezërë sikundrë n aka bërë natura e sikundrë kemi qënë të moti.
Pun’ e vëllazërisë shqiptarëvet edhe e bashkimit e e ngjalljes Shqipërisë është pun’ e Lidhjesë (de la Ligue) që e ka zënë punënë shëndoshë edhe po vete gjithënjë mbarë; pun’ e të ngjallurit të gjuhësë shqip edhe të bashkuarit të djalektavet t’asaj e të ndritësuarit të kombit tënë që është një pun’ë e shenjtëruarë t’e mbaronjë pa ndihmën e burave si zotëria Jote e si të tjerë djem e të ndrituarë të mëmëdhethit tënë që janë në kolonjat e Italisë e gjetëk.
Po tani nuk po vemi përpara si duamë se gjendemi në një vënt që s’ka dliri(liberte) e papengim për të këtilla punëra, edhe më teprë sot që mbretëri e turkut ka zën’ e s’zë besë më shqiptarët, po i vështron si armiqt e saj.
Punërat që po bën lidhja e Shqipërisë në Gegëri, që nonjë muaj e tëhu, mbase nuk i kini dëgjuarë, se fletët e Evropesë nukë bëjnë shumë fjalë , duk me qënë që më nj’anë Turqia nukë le të dëgjohenë nëpër botët më nj’anë armiqtë tanë greqt’ e shqehtë, duanë t’i tregojnë të vogëla e të mosgjëjta.
Lidhja e shqiptarëvet që ka kërthizën në Pizdren, në Gegëri, ka kërkuarë shumë herë që nga tre vjet e tëhu, bashkim’i i Shqipërisë më një provincë me otonomi po mbretëria gjer më sot e kish gënjyerë me fjalë, edhe s’ka dashurë të bënjë gjë farë për Shqipërinë.
Këtë herë shqipëtarëtë e kupëtuanë fort mirë që mbretëria nukë do të bënjë gjë kurrë për ta, edhe Lidhje e Pizdrenit pa nevojë të bashkojë Shqipërin’ e t’ë bënjë një me otonomi, e mbase me ç’këputje (indepedance) fare, pas punës, kështu Lidhja mori emërin e kuvernos të përdorme (gouvernement provisoire) edhe përzuri kuvernatorëtë turq nga gjithë vilajet i Kosovësë edhe nga Pizdreni, nga Djakova, nga Tetova, nga Dibra etj.
10000 shqipëtarë të armatosurë kanë zënë Ysqypnë (Shqupnë) edhe udhënë e hekurtë; 10000 të tjerë bëhenë gati për të unjurë në Toskëri.
Për pakë kohë do të dëgjoni një ngritje (revolution) të madhe në Shqipëri. Në u bëftë dot Shqipëria më vet’he, nukë do të kemi nevojë për prensër, as të krishten’ as muhametanë, që të na rjepën e të na pinë gjaknë’ vëndi ynë munt edhe do të kuvernohetë prej një farë dhmokratije prej pleqet, sikundrë kanë qenë prindët tanë që motit, edhe sikundrë jan’ edhe sot malësit’ e Shqipërisë, që janë thuase të dlirë e më vetehë.
Po të mbarohetë kjo punë, atëherë [krijohen mundësi] edhe për fletët edhe për të shkelurit e këngëvet të zotërisë s’ate e të tjera. Të falemi me nder e me shumë dashuri.
Sami Frashëri (marrë nga vepra 2 e Sami Frashërit)
Një udhëtim interesant në të shkuarën dhe të tashmen propozon cikli i radhës me foto reportazhe realizuar nga gazetari shqiptar në Zvicër, Rexhep Rifati për portalin “Prointegra”.
Duke kaluar dhe dokumentuar historinë në 52 katunde arbëresh Rifati synon të sjellë një pasqyrë të plotë të asaj çka është dhe çfarë është trashëguar nga kultura jonë në komunitetin arbëresh.
Udhëtimi do të nisë me vendlindjen e De Radës, katundin Maqi, vendin ku gazetari thotë se për herë të parë u gjend në mesin e vëllezërve arbëresh. “Këtu 50 vjet më parë bashkë me gjeneratën e studentëve të vitit të katërt të studimeve në Albanologjikun e Prishtinës, në cilësinë e absolventit, sikur mu ngulit diç në shpirt e në zemër, sa edhe tani kur po hyj në të 79-tat sikur edhe më tej jetoj me atë ndjenjë. Pra këtu e 50 vjet më parë, në pranverë të vitit 1971, kur shkova për të parën herë në ngulimet arbëreshe të Kalabrisë, pash se ndonëse kishin kaluar mbi 5 shekuj nga ndarja fizike, se jetonte edhe më tej mes nesh të ndarë nga Adriatiku apo Joni, ndjenja e pashkëputshme shpirtërore, se ajo lidhje ishte fut si ndërlidhje e brendshme në vetëdijen tonë, ndonëse arbëreshët më thanë se edhe ju që nuk po jetuakëshit në Shqipëri qenkeni “gjak i shprishur”, por unë duke mos e kuptuar mirë këtë shprehje u thash se as ju e as ne nuk jemi “gjak i prishur”, shkruan Rifati.
“Macchia Albanese”, një fshat antik mes ullishtave të argjendta në jug të Pollinos
Sa i përket vet Maqit (Macchia Albanese) është një fshat antik që ngrihet midis kodrave të ulëta dhe dhe ullishtave të argjendta, në jug të Pollinos. Vetëm disa kilometra nga qendra e kulturës arbëreshe Shën Dhimitri. Historia e Maqit, karakterizohet nga një sërë ngjarjesh që variojnë nga rreth vitit 1400, të tilla siç ishte eksodi i madh i shqiptare të cilët u zhvendosën në Italinë e Jugut, ish-mbretëria e Dy Sicilive. Një pjesë e popullsisë u vendos në Maqi ( Macchia Albanese) duke krijuar një komunitet të vërtetë. Karakteristike është se në një rrip shumë të vogël toke të këtij katundi të lashtë arbëresh, kanë lindur dhe janë zhvilluar personalitete të shquara të artit dhe kulturës shqiptare, që i kanë kaluar kufijtë jo vetëm Kalabrisë, duke u bërë figura me përmasa kombëtare.
De Rada sikur pret vizitorët me “mirëseardhje” në shesh të Maqit
Zakonisht kur vizitori arrin nga Shën Mitri në Maqi, përballë kishës, në shesh, sikur e pret busti i poetit me një “mirëseardhje”, aq më parë që shumica e vizitorëve duan të kenë foton e parë para këtij busti të De Radës. Është kjo pamja e një figure të gdhendur në bronz po e cila thuaj se njihet prej të gjithë shqiptarëve, ashtu plak e në moshë të thellë. Një udhëpërshkrues e skicon atë se si: “Ka një fytyrë të menduar, por edhe disi të përvuajtur”. Por a do të meritonte më shumë kjo figurë madhore me përmasa kombëtare gjithsesi se po. Në Kalabri përndryshe mund të hasim bustet e këtij poeti edhe në oborrin e Kolegjit Shën Adriani në Shën Mitër dhe në katundin Ungra. Pas Skënderbeut në mesin e arbëreshëve, De Rada është i përfaqësuar me më shumë buste dhe foto e piktura edhe në muzetë e kësaj ane. Një bust të tillë për De Radën ka ngrit edhe vet qyteti im Ferizaj, ku njëra nga shkollat fillore mban emrin e tij.
Shtëpia shekullore e De Radëve jashtë çdo kujdesi!
Edhe atë botë, para gjysmë shekulli e edhe së fundmi, kur vetëm brenda këtij viti isha tri herë në vendlindjen e poetit tonë të madh, në Maq (Macchia Albanese), thuaja se ky katund i vogël rreth 5 kilometra nga Shën-Mitri, ku zakonisht De Rada kishte udhëtuar me gomar për mbajtjen e mësimit në Kolegjin e Shën Adrianit, thuajse nuk kishte ndryshuar fare. Madje vet shtëpia për fat, sa po vjen e dëmtohej edhe më shumë nga viti në vit. Vërtetë është e dhembshme sesi shtëpia e vjetër shekullore e derës së madhe të De Radëve është jashtë çdo kujdesi, pa kurrfarë riparimi!
Vetëm, kur isha herën e fundit në Maqi gjatë Festës së Pashkëve në vitin 2019, përherë të parë arrita të hy edhe brenda saj, aty ku jetonte e vetmuar mbesa e poetit Nikolina de Rada, e cila na dhuroi një sërë ëmbëlsirash që kishte përgatit për festë, sa mua dhe bashkudhëtarit tim artistit të valleve shqipe, Sherif Dakaj, me banim në Zvicër, do na mjaftonin gjatë gjithë qëndrimit tonë në Kalabri!
Ajo që arritëm të kapim me objektiv brenda atyre dhomave ishin ca fotografi të vjetra qoftë ato të poetit, të afërmeve të tij apo edhe të pasardhësve, por shumë nga to kishin filluar edhe të dëmtohen. (disa nga to si ilustrim janë edhe në këtë shkrim).
Poeti me të birin prehen brenda kishës
Përndryshe po në vitin 2019 isha edhe për në një vizitë në Maki bashkë me veprimtarin Gjergj Prenkoçaj dhe poetët Bajrush Zeka dhe Ilir Xheladini, me të cilët hymë edhe brenda kishës në qendër të fshatit ku është i varrosur poeti De Rada me të birin e tij, brenda në njërin nga muret e brendshme të kësaj kishe. Përndryshe në Maqi, që njihet si komunë në vete, lindën edhe emra tjerë të shquar, si : Zef De Rada (1852-1883) poet dhe gramatikan si dhe filologu Mikel Markiano e të tjerë.
Trungu i familjes së De Radëve mbi 7-të shekullor!
Disa fjalë sa i përket poetit dhe trungut të tij familjar, ca rreshta nga Ylli Pollovina: “ Jeronim De Rada ka lindur në Maqi në 29 nëntor 1814 dhe ka vdek më 28 shkurt 1903. Ai nuk është një arbëresh “klasik”, pra një nga ata që kanë pesëqind vite në Itali. De Rada nuk ka mërguar pas vdekjes së Gjergj Kastriotit. De Radat kanë shtatë shekuj në ato anë. Stërgjyshërit dhe babai i tij vinin nga Pjetër Anton Rada, refugjat nga Shqipëria e para një mijë e treqindës. Këtë vit për herë të parë në një kontratë shitblerjeje të gjetur në arkivin e Venedikut thuhet se “Një farë Pjetër Antoni është i pari i shtëpisë Rada, të cilin e gjejmë në librat e pagëzimit të Maqës….”
Jo i pranishëm në Motin e Madh të Gjergj Kastriotit dhe me një kryevepër si “Skënderbeu i pafan”, i papranishëm në Shqipëri që prej gjashtëqind vitesh e megjithatë i tillë me një vepër kolosale në mbrojtje të saj, ky arbëresh e shqiptar i madh deri sa në moshën 89 vjeçare u fik mbeti në dritare me sytë nga deti.
Tani sa herë që mund të shkosh në atë banesë dhe të hysh në dhomën e De Radës të ruajtur me po ato orendi që kishte atëherë, tek sa me një frymë shkon tek dritarja të përjetosh po atë veprim që ai bënte më shumë se një shekull më parë, të kap menjëherë një trishtim i madh. Deti nuk duket. Një pemë e madhe me degë të harlisura, ndoshta njëqindvjeçare, zë gjithë pamjen. Është dëshmi shumë tronditëse se De Radë nuk ka më”…
Një dëshmi tjetër për trungun e hershëm të familjes se De Radëve është edhe një rrotë mulliri që gjendet ngjitas me shkallët që çojnë në katin e dytë, me një mbishkrim që daton që nga viti 1659./teksti dhe fotot: Rexhep Rifati/ KultPlus.com
Jeronim De Rada, një ndër figurat më të ndritura të botës arbëreshe, themeluesi i Rilindjes tonë Kombëtare, mësues, botues, folklorist, filolog dhe poet i shquar lindi 206 vite më parë më 29 dhjetor 1814 në komunën e Maqit, (Macchia) në Kozenca të Italisë.
De Rada që herët iu përkushtuar çështjes shqiptare. Aktivitetet e tij publicistike, letrare dhe politike, ishin thelbësore jo vetëm për ndërgjegjësimin rreth minoritetit Arbëresh në Itali, por edhe për vendosjen e themeleve të një letërsie kombëtare shqiptare.
Veprat e tij, në të cilat mbizotëron dashuria e zjarrtë për prejardhjen e tij, janë një dëshmi e mbijetesës së identitetit shqiptar, i vënë përballë sfidave të shumta gjatë historisë. Në tetor të 1934-s, me dëshirë të babait të tij, u regjistrua në Fakultetin e Drejtësisë së Napolit, por fokusi kryesor i tij mbeti mbledhja e materialeve folklorike dhe letërsia.
Pikërisht në Napoli, më 1836 nxori botimin e parë të poemës së tij më të njohur në shqip “Këngët e Milosaos”, me titullin Poezi shqiptare të shekullit XV. Vepra e tij e dytë, Këngë historike shqiptare të Serafina Topisë, grua e princit Nikollë Dukagjini, Napoli 1839 nuk u la të qarkullojë nga autoritetet burbone nën pretekstin se De Rada kishte lidhje me grupet komplotiste gjatë të ashtuquajturit ‘Risorgimento’ në Itali.
Në vitin e revolucioneve në Evropë, më 1848 De Rada themeloi gazetën “Shqiptari i Italisë” (L’Albanese d’Italia), ku u përfshinë artikuj në gjuhën shqipe. Kjo gazetë dygjuhëshe, me karakter ‘politik, moral e letrar’ e me një tirazh prej 3200 kopjesh, ishte i pari periodik në gjuhën shqipe i botuar ndokund. Më 1883 themeloi revistën mujore dygjuhëshe “Fiamri Arbërit”.
Ky periodik, i botuar në fillim në Macchia e më pas në Kozencë, zgjati deri në nëntor të vitit 1887 dhe me gjithë censurën turke e greke, lexohej gjerësisht edhe nga shqiptarët në Ballkan. Më 1892 De Rada u riemërua mësues i gjuhës dhe i letërsisë shqiptare në kolegjin e Shën Adrianit në Shën Mitër dhe më 1895 organizoi të parin kongres gjuhësor arbëresh në Koriliano Kalabro. / KultPlus.com
