Çdo vit Pashkët arbëreshe janë një festë madhështore ndër arbëreshët e Kalabrisë, që manifestohet përmes riteve, traditës, aktiviteteve kulturore dhe shijes e gatimeve arbëreshe.
Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët kujton se, një festë unike dhe ndjellëse është edhe “Vallja” që festohet prej 500 vjetësh në katundet e Kalabrisë, duke i qëndruar besnikë traditës.
Frasnita (Frascineto) është një prej katundeve arbëreshe e ndodhur në krahinën e Kozencës (Kalabri), që e ka simbol të gdhendur në kulturën arbëreshe të komunitetit “Valljen” aq sa edhe Frasnita quhet ndryshe si “katundi i vallevet”.
“Vallja” që për këtë vit festohet sot, më 2 prill, përjetohet sërish si një ngjarje e rëndësishme në komunitet që shpalos identitetin dhe rrënjët historike të arbëreshëve. Ajo konsiston në një vallëzim në grup, ku gratë e burrat të veshur me kostumet tradicionale madhështore arbëreshe të kapur përmes shamive të bardha kërcejnë nën tingujt emocionues të këngëve me motive dashurie dhe epike ku i këndohet fitoreve dhe arritjeve të heroit legjendar Gjergj Kastrioti Skënderbeu.
“Vallja” përjetohet ende si një ngjarje e rëndësishme në komunitet që shpalos identitetin, rrënjët historike të arbëreshëve të Italisë të ruajtura me dashuri dhe përkushtim për më shumë se 500 vjet./ atsh / KultPlus.com
Presidentja e vendit Vjosa Osmani, ka thënë se i identiteti kulturor e gjuhësor arbëresh, është pjesë e çmueshme e identitetit dhe e kulturës shqiptare, shkruan KultPlus.
Këto fjalë, Presidentja Osmani i ka thënë gjatë qëndrimit të saj në Itali, ku në komunat arbëreshe Çift dhe Frasnitë u shënua ‘Festa e Valleve’ që i përketë traditave shekullore të këtij vendi.
Osmani më tutje ka thënë se ruajtja e identitetit arbëresh është me rëndësi jetike për vendin tonë./KultPlus.com
Presidentja Vjosa Osmani, po qëndron në një vizitë në Kalabri, me ftesë të arbëreshëve të Italisë, shkruan KultPlus.
Në kuadër të kësaj vizite, Presidentja Osmani e pranoi çmimin “Gjergj Kastrioti – Skënderbeu” dhe mori pjesë në inaugurimin e sheshit “Kosova”.
Në një ceremoni të veçantë, të organizuar sot në komunën arbëreshe të Italisë, Frasnitë, Presidentes së Republikës së Kosovës, Vjosa Osmanit, iu nda çmimi “Gjergj Kastrioti-Skënderbeu”, nga kryetari i kësaj komune, z. Angelo Catapano.
Ndërsa, Presidentja Osmani shprehu mirënjohjen e saj kryetarit Catapano dhe komunës së Frasnitës për çmimin dhe kujdesin e vazhdueshëm për ruajtjen dhe kultivimin e lidhjeve kulturore me hapësirat shqiptare. Ajo e vlerësoi atë si çmim që u ndahet përpjekjeve të popullit të Kosovës për liri dhe për ruajtjen e identitetit kombëtar./KultPlus.com
Presidentja së Kosovës, Vjosa Osmani ka udhëtuar për në Kalabri të Italisë, me ftesë të komunitetit të arbëreshëve të këtij rajoni.
Në një njoftim të presidencës thuhet se në një ceremoni të veçantë, e cila do të organizohet në komunën e Frasnitës, Presidentes do t’i ndahet çmimi “Gjergj Kastrioti”.
Gjatë qëndrimit në Kalabri, Osmani do të ketë takime të ndara me kryetarin e Rajonit të Kalabrisë, në Katanzaro, me kryetaren e Provincës së Kozencës, si dhe me kryetarët e komunave arbëreshë të këtij rajoni, me të cilët do të diskutojë mbi mundësitë e thellimit të mëtejmë të bashkëpunimit të vendit tonë me komunat arbëreshe të këtij rajonit.
Presidentja Osmani do të ketë edhe një bashkëbisedim me studentët dhe mësimdhënësit e Universitetit të Kalabrisë.
“Në të gjitha këto takime, Presidentja do ta shtrojë mundësinë e bashkëpunimit të Kosovës me komunat e Kalabrisë, në të cilat jetojnë arbëreshët, si dhe mundësitë që institucionet e Kosovës t’i ndihmojë ata për ruajtjen e identitetit gjuhësor e kulturor. Mbledhja e traditës gojore arbëreshe, si dhe regjistrimi i pasurisë gjuhësore, si pjesë e ruajtjes së identitetit të tyre, do të jenë në qendër të vëmendjes së vizitës së Presidentes Osmani”, thuhet në njoftimin e presidencës.
Presidentja Osmani do të marrë pjesë në aktivitete të shumta të cilat e kanë në fokus traditën, ritet e kulturën arbëreshe./KultPlus.com
Jeronim De Rada e përshkruante kështu, kësulën e veshjes së gruas arbëreshe: “Keza është diadema që vërehet në krye të vashës shqiptare ditën e martesës dhe të cilën e mban mandej si nënë në familje, si grua burri dhe si zonjë shtëpie”.
Në kulturën arbëreshe, veshjet e ceremonialit dhe elementet shoqëruese janë një pasuri e rrallë. Secilit detaj i kushtohet një vëmendje e madhe, si në krijim ashtu dhe në mirëmbajtje.
Një element i tillë i rrallë për etnografinë është edhe kësula ose siç njihet gjerësish tek arbëreshët: “Keza”.
Keza, është zakonisht një kësulë në ngjyrë të kuqe ose të gjelbër, prej mëndafshi a prej kadifeje, e qëndisur me fije ari, që e vënë nuset arbëreshe ditën e dasmës dhe në raste festash. / Hejza / KultPlus.com
Kanë kaluar 533 vjet nga themelimi i komunitetit Arbëresh në Horën e Arbëreshëve. Data e raportuar nga Kapitujt e Fondacionit është ajo e 30 gushtit 1488.
Vetë Pieropaolo Pasolini, gjatë një konference të mbajtur në Leçe në tetor 1975 mbi marrëdhëniet midis shkollave dhe pakicave gjuhësore, përcaktoi atë të arbëreshës një mrekulli antropologjike që duhet ruajtur, për më shumë se gjysmë mijëvjeçari, identiteti i tyre specifik, gjuha dhe riti grek në primis.
Të mërguarit shqiptarë të larguar nga Ballkani për shkak të përparimit të Perandorisë Osmane, arritën në Siçili në territoret që i përkisnin Kryepeshkopit të Monreale. Prandaj arbëreshët duhej të negocionte me Mons. Nicolao Trulenchi, Guvernator i Kryepeshkopatës dhe Prokurori i Përgjithshëm i Card D. Giovanni Borgia, për të marrë koncesionin e feudomave, akti përfundimtar i të cilit, gjithashtu përfshin Kapitujt Themelues të Komunës së re, dhe është përcaktuar nga noteri Nicolò Altavilla dhe është aprovuar nga palët më 30 gusht 1488 në Monreale.
Historia
Arbëreshët që morën pjesë në atë akt ishin: Giovanni Barbato, Pietro Bua, Giorgio Golemi, Giovanni Schirò, Giovanni Macaluso, Tommaso Jani, Antonio Troja, Matteo Mazza, Teodoro Dragotta, Giorgio Burlesci, Giovanni Parrino, Giorgio Ipsari, Giovanni Br Canniti .
Shqiptarëve të Siçilisë iu besuan çifligje të mëdha sipas koncesioneve të veçanta dhe private dhe, vetëm më vonë, kur ndonjë parashikim i kthimit u bë i pamundur, u mendua të stabilizonte praninë e tyre në ishull duke nënshkruar 16 Kapituj të Fondacionit.
Si përmbledhje, shqiptarëve iu dha privilegji për të jetuar sipas ligjeve dhe zakoneve në fuqi në qytetin Monreale: Kryepeshkopi dha 15 pjesë toke për mbjellje dhe 800 të tjera në mënyrë që arbëreshët të mund të ndërtonin shtëpitë e tyre; të ishin në gjendje të lëviznin lirshëm me armë dhe të largohet nga vendi i dhënë atyre pa asnjë dënim. Ata ishin gjithashtu në gjendje të ruanin kultin e tyre i cili bazohej në ritin grek; bluaj grurin në mullinj (Jato dhe Malvello) të Dioqezës së Monreale, pasi ata nuk mund të ndërtonin një pa lejen e Kryepeshkopit.
Por, në fund të tre viteve, ata nuk kishin parashikuar as ndërtimin e shtëpive të tyre ose kultivimin e tokës, dhe arbëreshët ishin të detyruar të braktisnin feudet e dhëna.
Ajo e shqiptarëve të Italisë është një histori e shkëlqyer e integrimit, pasi ata kanë treguar se dialogu, shkëmbimi kulturor dhe bashkëjetesa paqësore e popujve të ndryshëm është i mundur. Sidoqoftë, ishte një periudhë në të cilën shqiptarët themelues të Horës nuk dëshironin, menjëherë, të rrezikonin që kultura e tyre të ishte “ndotur” nga ajo e ishullit dhe në vitet e para të themelimit të kolonisë së tyre (1488), ata i ndalonin hyrjen njerëzve nga qendrat e tjera fqinje.
Arbëreshët nuk bëjnë asgjë tjetër përveç se theksojnë ndryshimin e tyre krahasuar me komunitetet e tjera siciliane sepse ata përdorin simbole dhe rituale të ndryshme, por mbi të gjitha gjuhën e cila është elementi që shfaqet drejtpërdrejtë. Ekskluzivisht një herë në vit, gjatë pesë ditëve të festimeve për nder të Virgjëreshës, arbëreshët lejonin hyrjen e siçilianëve.
Vetëm nevoja për fuqi punëtore bëri një përjashtim autarki kulturore dhe lejoi disa familje për të lëvizur në Horë me detyrimin, megjithatë, për të mësuar gjuhën dhe për të miratuar zakonet dhe ritin fetar.
Në fillim, pra, ajo që i lejoi arbëreshët të ruanin zakonet e tyre kulturore ishte një lloj mbylljeje ndaj tjetrit. Marrëdhënia me tjetërsinë, e përfaqësuar nga kultura siçiliane, bëhet e domosdoshme vetëm kur është thelbësore të hapet sepse ekziston nevoja për fuqi punëtore.
Prandaj, identiteti kolektiv ka lejuar përcaktimin e kufijve të grupit arbëresh, domethënë, për ta identifikuar atë dhe për ta dalluar nga komunitetet e tjera në tokën siçiliane dhe për të ndërtuar një të tashme të rrënjosur në një të kaluar nga e cila të nxjerrë të ardhmen. Prandaj, sfida e vërtetë e arbëreshëve sot është të mbetet e tillë duke privilegjuar dialogun, shkëmbimin kulturor dhe respektin për kulturat e tjera./ Nga Mario Caliva . / Diaspora Shqiptare / KultPlus.com
557-vjetori i betejës së parë të Vajkalit solli në Bulqizë një grup arbëreshësh nga Italia, të cilët u bënë pjesë e një sërë aktivitetesh të organizuara në kuadër të kësaj dite.
Kryetari i bashkisë së Bulqizës, Lefter Alla, i shoqëruar nga deputetët e qarkut Dibër Aurora Mara, Lavdrim Krrashi, kryetarja e Këshillit të Qarkut Valentina Haliti, dhe drejtues të tjerë vendorë, mirëpritën në mjediset e Bashkisë, kryetarja e komunës San Benedetto Ullano, Rosaria Capparelli, zv/kryetari i komunës Casalvecchio di Puglia, Antonio Andreola dhe Loris Castriota Skanderbegh, pasardhës i heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu.
Aktivitetet vijuan më tej në mjediset e Pallatit të Kulturës, ku kryebashkiaku Alla, ndër të tjera e vlerësoi këtë event si një ndër më të rëndësishmit të organizuar në bashkinë e Bulqizës. “Nga njëra anë përkujtojmë aktet historike të betejës së Vajkalit, nga ana tjetër, na nderojnë me praninë e tyre në Bashkinë tonë përfaqësues të njërës prej diasporave më të veçanta në botë, e cila, edhe pas shumë shekujsh, ka mundur të ruajë me fanatizëm origjinën e saj, duke i dalë për zot përpjekjes shumë shekullore të trimave shqiptarë dhe gjakut të tyre, të derdhur për kauzën më të shtrenjtë, mbrojtjen e lirisë së atdheut”, tha ai.
Alla theksoi se arbëreshët kanë ditur se si gjatë periudhës tashmë 5-shekullore në Itali, të formojnë një fizionomi të tyren në lëmin e kulturës, të artit dhe të letërsisë.
“Prej tyre kanë dalë poetë e studiues të shquar të përmasave evropiane, si Jeronim Derada, Vinçenc Dorsa, Zef (Giuseppe) Skiro Senior, të cilët mbeten figura të mëdha mendimtare, politike e kulturore të rilindjes shqiptare në shek. XIX. Ky komunitet në tërësi, këta burra të shquar arbëreshë, veprat e tyre, jeta e puna që kanë bërë për të mbajtur gjallë gjuhën dhe kulturën arbëreshe, meritojnë respekt dhe mirënjohje të pakufishme nga vendi mëmë”, tha ai ndër të tjera.
Aktiviteti vijoi edhe me një program artistik të organizuar nga bashkia Bulqizë dhe disa pjesë të luajtura nga arbëreshët. / Diaspora shqiptare / KultPlus.com
Me rastin e 555 vjetorit të Çlirimit të Krujës, qyteti legjendar i Skënderbeut është vizituar ditën e djeshme nga arbëreshët e ardhur nga Kalabria e Italisë.
Të mahnitur nga bukuritë e qytetit të Krujës, fillimisht Arbëreshët janë ndalur tek monumenti i heroit tonë Kombëtar Skënderbeu. Më pas grupi i Arbëreshëve ka përshkuar rrugën nga sheshi i qytetit në pazarin e vjetër karakteristik.
Përgjatë këtij udhëtimi kanë kënduar këngë të ndryshme arbëreshe dhe tradicionale shqipe. Të mahnitur nga performanca, qytetarët krutanë janë bashkuar himnit të këngëve arbëreshe.
Në ambientet e Muzeut Kombëtar është zhvilluar dhe ceremonia e përshëndetjeve nga autoritetet e pranishme.
Në ceremoni kanë përshëndetur Presidenti i Vatra në Stamboll Bora Zukali, Drejtues të komunave San Benedetto dhe Casalvechios, si dhe trashëgimtari i Heroit Skënderbe Loris Castriota, të cilët kryen homazhe dhe më pas vizituan kështjellën e Krujës.
Gjithashtu është inauguruar dhe sheshi me ermin “Tanush Topia” komandanti i kalasë së Krujës./ Diaspora shqiptare/ KultPlus.com
Së shpejti në Elbasando të promovohet libri “Arbëreshët midis realitetit dhe mitit” nga autori Fatmir Toci, përcjell KultPlus.
Libri “Arbëreshët midis realitetit dhe mitit” është botim i shtëpisë botuese ‘Toena’ dhe do të promovohet pikërisht të enjten, më 20 janar 2022 duke filluar nga ora 11:00.
Eventi mbahet në mjediset e Universitetit “Aleksandër Xhuvani” në sallën 107 në Teatrin e Universitetit (korpusi qendror).
Organizatorët e këtij eventi janë: Universiteti “Aleksandër Xhuvani” (Elbasan), Klubi i Krijuesve (Elbasan) dhe Instituti i Librit dhe i Promocionit (Tiranë).
Për librin do të diskutojnë: Prof. as. dr. Teuta Toska, drejtuese e Departamentit të Gjuhësisë (moderatore), Prof. as. dr. Peçi Naqellari, zv. rektor i Universitetit “Aleksandër Xhuvani”, Prof. as. dr. Rudina Mita, drejtuese e Departamentit të Historisë dhe Gjeografisë, Dr. Dorian Koçi, historian, drejtor i Muzeut Historik Kombëtar, Fatmir Musai shkrimtar, Klubi i Krijuesve Elbasan, Prof. as. dr. Elvira Lumi, studiuese e letërsisë arbëreshe dhe Fatmir Toçi, autori i librit. / KultPlus.com
Emigrime e mëdha italiane në Argjentinë ndodhën në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe në mesin e shekullit XX. Rreth 2 milion burra dhe 500,000 gra lanë vendet e tyre për shkak të varfërisë dhe luftës, dhe e kaluan oqeanin në kërkim të punës. Midis Italisë dhe Shqipërisë, Argjentina ishte destinacioni kryesor. Emigrimi i parë në Argjentinë ndodhi në fillim të viteve 1900, pas Luftës së Parë Botërore në mes të viteve ’20 dhe ’30, dhe e fundit menjëherë pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore nga vitet ’50 e më tej.
Buenos Airesi ishte qyteti i ri botëror që mirëpriti numrin më të madh Arbëreshëve, të cilët u vendosën në vende pak të populluara larg nga qendra, mundësisht në periferi ku jeta dhe shtëpitë kishte një kosto mjaft të ulët.
Fushat kryesore të zgjidhjes së të Arbëreshë ishin La Matanza, Santa Elena dhe në periferi të Lujan, një qendër fetare katolike, ku ndodhet bazilika “Zoja e Luján”, përkrahëse e Argjentinës; komunitetet e tjera u vendosën në pjesë të Uruguaj dhe Paraguaj.
Arbëreshët mbërritën në Buenos Aires me qëllimin e vetëm për të punuar, për tu rikthyer sërish në atdheun e tyre, por … shumica e tyre u vendosën në Buenos Aires përgjithmonë dhe kurrë nuk u kthyen më në Itali.
Kryesisht ishin burrat ata që ndërmorën udhëtimin në kërkim të fatit, në kontinentin e largët, teksa lanë pas në Itali bashkëshortet e tyre.
Por me kalimin e kohës edhe gratë vendosën që të ndiqnin burrat e tyre në Argjentinë së bashku me fëmijët e tyre. Madje sipas të dhënave të kohës shpesh ato nuk i kyenin udhëtimet me vete por merrnin si shoqërues babain e tyre. Në raste të tjera, ndodhte që ishte vetë bashkëshorti që rikthehej në Itali për të marrë familjen dhe ka edhe raste sporadike ku të dy bashkëshortët janë nisur në Argjentinë së bashku për të kërkuar fatin e tyre, duke i lënë fëmijët e tyre në Itali nën kujdesin e gjyshërve. Gratë Arbëreshë kanë luajtur gjithmonë një rol të rëndësishëm si në shtëpi dhe në komunitet. Ato kujdeseshin për shtëpinë e tyre dhe e kalonin ditën duke u kujdesur për fëmijët, gatimin dhe duke punuar në kopshtet e shtëpive të tyre, së bashku me fëmijët. Rrallë kanë punuar jashtë shtëpive të tyre, sidomos në vitet e para, kur ende nuk e flisnin gjuhën vendase. Megjithatë, disa ishin rrobaqepëse ose punonin si larëse rrobash për të ndihmuar familjen. Me kalimin e kohës, pasi mësuan gjuhën e vendit të ri, gratë filluan të punojnë jashtë shtëpisë, kryesisht në disa furra buke, ku përgatitur ëmbëlsirat e vendit të origjinës apo të punonin në rrobaqepësi apo prodhimin e veshjeve të punuar me dorë. Më vonë me në kohën e industrializimit edhe gratë Arbëreshë hynë të punojnë plotësisht në fabrika.
Është e njëjta periudhë kur Argjentina i jep të drejtën e votës grave, falë punës dhe përpjekjeve të zonjës së Parë të Argjentinës Eva Peron.
Është e rëndësishme që të njohim rolin e rëndësishëm të grave, të cilat ishin ndërmjetëset midis kulturës të vendit të origjinës dhe vendit pritës, por edhe për angazhimin dhe qëndrueshmërinë në transmetimin e vlerave dhe traditave të fëmijëve të tyre të lindur në botën e re.
Në kontekstin fetar roli i gruas ka qenë shumë i rëndësishëm, sepse ishin ato që ngulmuan përballë kishës së Argjentinës për të ruajtur ritin e tyre greko-bizantine në Argjentinë. Gruaja Arbëreshë gjithashtu solli me vete zakonet dhe traditat; të tilla si zakoni i ushqimit “dietik” të kulturës Arbëreshe, kulturës që u përhap gjerësisht në tokën e Argjentinës. Sipas traditës Arbëreshe konsumi ditor është i bazuar në përdorimin e frutave dhe perime, përveç konsumit të makaronave. Me kalimin e kohës, fëmijët dhe nipërit e tyre vazhduan me këto tradita ushqimore, duke shtuar zakonet lokale ku mishi kishte epërsi.
Përveç kësaj, gratë kanë luajtur një rol të rëndësishëm në ruajtjen e gjuhës Arbëreshë. Në mënyrë tipike, kur nëna dhe babai ishin të dy Arbëreshë, në shtëpi flitej vetëm në gjuhën e origjinës (arbërisht), e cila për ta ishte gjuhë “italiane.” Prandaj, fëmijët e kanë mësuar gjuhën Arbëreshe përveç gjuhës së folur në shkollë, në shtyp, libra etj pikërisht prej nënës së tyre me të cilën kishin një marrëdhënie më të ngushtë të vazhdueshme. Ndërsa babai shpesh ishte i larguar për punë. i tij u largua nga shtëpia për të punuar. Natyrisht fëmijët arbëreshë ndjekin shkollën në gjuhën spanjolle që ishte dhe mënyra me e lehtë e integrimit në shoqërinë vendase, por pa humbur nga origjina e tyre apo komunitetet e tyre.
Bashkësitë Arbëreshë në Argjentinë kanë qenë pak të integruara në komunitet dhe nuk integroheshin apo asimiloheshin në kulturën lokale. Shumë pak arritën që të merrnin shtetësinë Argjentinase. Në këtë mënyrë ndodhi edhe ruajtja e traditave dhe identitetit të tyre.
Komuniteti konsiderohej si një familje e madhe, në të cilën anëtarët ndihmojnë gjithmonë njëri-tjetrin, si në ndërtimin e shtëpive të tyre, duke ndarë ushqime të bëra vetë, të përgatitura nga gratë. Madje në shumë shumë raste ata martoheshin mes anëtarëve të të njëjtit komunitet. Në vitet e fundit, ngjarjet politike dhe ekonomike e kanë zbritur Argjentinën nga lista e vendeve të preferuara për emigrim. Madje popullsia e saj, përfshirë këtu edhe pasardhësit e Arbëreshëve, filluan të largohen nga vendi në kërkim të një jetë më të mirë. Kështu filloi emigrimi në kah të kundërt në Evropë. Diktatura ushtarake mes viteve 1976-1983 ishte ngjarja më tragjike në historinë e Argjentinës, me rreth 30.000 “zhdukur” dhe 2 milionë njerëz në mërgim. Kjo tragjedi sigurisht që ka goditur edhe komunitetin Arbëreshë, ku nënat kanë humbur të dashurit e tyre (fëmijët, burrat, nipërit e mbesat), të cilët ende i vajtojnë dhe shpresojnë se mund ti ritakojnë.
Kjo situatë ka ndodhur për shkak të krizave të ndryshme ekonomike në dekadat e fundit. Si psh ajo e vitit 2001. Gratë dhe nënat Arbëreshë edhe këtu kanë luajtur një rol të rëndësishëm, duke ndihmuar fëmijët dhe nipërit e tyre të nisin udhëtimin mbrapsht në vendin e origjinës së të parëve të tyre.
Edhe një herë gratë arbëreshe treguan vlerat e tyre, ato i kishin ruajtur kontaktet e nënave të tyre me atdheun, çka u dha mundësinë të rinjve për të marrë një pasaportë dhe shtetësi të BE-së në mënyrë që të gjenin punë dhe një jetë më të mirë në Evropë.
Nga Dott. Alejandro Melita Buenos Aires, Argjentinë
Përktheu dhe përshtati “Diaspora Shqiptare” / KultPlus.com
Në rrugëtimet tona nëpër ngulimet arbëreshe nuk ishin vetëm ato ku edhe sot ruhet gjuha, traditat dhe ritet e të parëve, por edhe ato që kanë pak gjurmë shqiptare, por që janë themeluar nga vëllezërit tanë arbëresh. E tillë ishte vizita e ekipit të “prointegrës” më 16 Nëntor 2021 në Munxifsi apo it. Mezzojuso, një qytet me rreth 3 mijë banorë në një largësi prej mbi 40 kilometrash nga Palermo në Sicili. – Si shenjë i rrallë identiteti ishte një flamur shqiptar në godinën e Bashkisë së qytetit, krahas atij italian dhe të Bashkimit evropian. Është një nga 5 anëtaret e Lidhjes së Bashkive Arbëreshe “Besa” në Sicili, që ruan moton: “Mirë se na erdhët te bota e Skënderbeut”.
Këtu arritëm me një mot relativisht të mirë, por një orë pas ia ktheu një rrebesh shiu i përzier me breshër të furishëm, sa nuk arritëm të realizojmë tërë programin e vizitës sonë. Sa i përket Munxifsit apo Mezzojusos, ky qytet është i vendosur në një lartësi midis 510 dhe 610 metra mbi nivelin e detit, në bregdetin e Palermos. Munxifisi është një qytet tejet atraktiv me godina madhështore, ca nga të cilat datojnë nga shekulli i 16 dhe është i vendosur në kodrën “Brinja” . Lokaliteti ndodhet pak kilometra prej një pylli të quajtur “Brinjë”, shenja më e qartë e pranisë së shqiptarëve në këtë zonë.
Nga shënimet tjera që arritëm të sigurojmë, mësojmë se Mezzojuso u themelua në shekullin XV nga një grup shqiptarësh dhe u emërua Menzil Jusuf. Sot Mezzojuso ruan ende kostumet dhe traditat që demonstrojnë bashkimin e këtij kolonizimi të lashtë dhe kulturën tipike të lashtë siciliane.
Në rrugëtim e sipër me objektivin tonë “kapëm” disa nga Monumentet më të rëndësishëm të Munxifisit siç janë: Kisha e Annunziata, që është një kishë latine e ndërtuar me një stil të shekullit të 18-të; Kishën e San Nicolës , një kishë që ruan vepra mbresëlënëse të artit Bizantin që datojnë nga shekulli i 16-të; Kisha e Santa Maria delle Grazie përfshin Punëtorin Popullore të Restaurimit të Librave të Lashtë. Mbi qutet në mënyrë madhështore ngritët kalaja e ndërtuar në shekullin e 16. Ndërsa brenda qytetit ndodhet edhe një ekspozitë e përhershme e karnavalit ku mund të zbuloni ngjarjet më të rëndësishme folklorike në Sicili. Edhe këtu si në vet Frasineton në Kalabri ndodhet një muze i kukullave siciliane. Gjithashtu në Munxifisi ruan ende veshjet dhe traditat e lashta.
Sa i përket gjuhës në Mezzojuso, shqipja nuk është folur për më shumë se një shekull nga fakti se qyteti është rrit shumë dhe për më tepër edhe për shkak të martesave të vazhdueshme midis “latinëve” dhe shqiptarëve, gjegjësisht arbëreshëve. Kështu që këta të fundit gradualisht kanë humbur pothuajse të gjithë konotacionin e tyre origjinal. E vetmja shenjë e prekshme e kulturës shqiptare është riti bizantin që i bën shqiptarët të ndryshëm, të paktën në liturgji.
Ca rreshta nga historia e vet këtij qyteti: Në 1448, Skënderbeu dërgoi Dhimitër Rerës me një kontingjent ushtarësh në ndihmë të aleatit të tij, mbretit të Napolit, Alfonës V., për të shtypur kryengritjet që përballonte nga rivalitetet me fisnikë të tjerë për fronin e Napolit. Alfonsi u dorëzoi për përdorim si kamp këtë fshat të braktisur shekuj më parë për shkak të plaçkitjeve nga pushtues arabë. Jo shumë kohë më vonë, me vdekjen e Skënderbeut, filloi eksodi i shqiptarëve në Itali, kryesisht në Mbretërinëe Napolit për t’i shpëtuar pushtimit osman. Këtu shqiptarët e rindërtuan dhe ripopulluan fshatin. Ndërsa që sot, popullsia arbëreshe është e papërfillshme.
Si shenjë i rrallë identiteti ishte edhe një flamur shqiptar, që pamë se valëvitej në godinën e Bashkisë së qytetit krahas atij italian dhe të Bashkimit evropian.
Rimëkëmbja e pasluftës në komunitetet italo-shqiptare në periudhën 1945 – 1956 karakterizohet nga kriza e thellë ekonomike dhe shoqërore e trashëguar nga periudha Fashiste dhe lufta që zbrazi fshatrat nga rinia më e mirë që kishte vendi.
Rënia e monarkisë së Savojës dhe lindja e Republikës u japin një frymë shprese popullatave të rraskapitura nga vështirësitë e luftës dhe nga abuzimet e një klase të pronarëve të tokave të cilët përpiqen të mbajnë një pushtet shtypës mbi një pjesë të madhe të popullsisë së pambrojtur.
Me Republikën e re vjen në 1948 Kushtetuta e re Republikane, e cila në Nenin 6 parashikon një ligj të posaçëm të mbrojtjes për pakicat e brendshme dhe historike të territorit Italian. Pastaj miratohet ligji për caktimin e tokës fshatarëve të varfër, i ndjekur gjithashtu nga ligji i reformës agrare. Ndërkohë, rifillon sërish migrimi në kërkim të shpresës që i shtyu jugorët të emigrojnë në vendet e largëta të Amerikës dhe Australisë. Vetëm me nënshkrimin e Traktateve të Romës për ndërtimin e KKZ-së dhe me fillimin e rindërtimit të vendit, i cili do të çonte në lulëzimin ekonomik, mënyrat e emigrimit ndryshuan: Arbëreshë të rinj hipën në trenat që do t’i çonin në qytetet e Italisë Veriore dhe përtej kufirit në Beneluks, Francë, Belgjikë, Zvicër dhe Gjermaninë Perëndimore.
1953 – Paolo Cinanni
Në 1953, Paolo Cinanni, historian social dhe ekonomik i Kalabrisë, ishte i pranishëm në Konferencën e parë dhe mbresëlënëse Përkujtimore të përvjetorit të pesëdhjetë të vdekjes së Jeronim De Rada, organizuar më 13 shtator nga administrata komunale e San Demetrio Corone [Shën Mitri] dhe promovuar nga “Shoqata Italiane për Marrëdhëniet Kulturore Italo-Shqiptare”, e kryesuar nga avokati Franco Bugliari i “Santa Sofia d’Epiro” [Shën Sofia]. Studiuesi kalabrez, pas një përshkrimi të luginave të organizuara nga gratë arbëreshe nga shumë komuna shqipfolëse dhe pasi ka zhvilluar një ekskurs të shkurtër, por të përmbledhur mirë të historisë së Arbëreshë të Kalabrisë, merret me çështjen e kushteve ekonomike dhe sociale në të cilat jeton popullsia e gjuhës shqipe në Kalabri.
“Janë pikërisht këto merita patriotike”, shkruan Paolo Cinanni, “që u japin shqiptarëve të drejtën për të bërë disa pretendime, si një pakicë kombëtare – e cila për shkak të vetë kushteve që shoqëronte formimin e kolonive – është sot në një pozitë inferioriteti krahasuar me shumicën autoktone. Në fakt, në kohën e përmbysjes së feudalizmit, komunitetet u ngritën në komuna autonome, duke ruajtur kufijtë e mëparshëm feudalë. Shqiptarët mbanin kufijtë e ngushtë në të cilët ishin pritur, pa korrigjimet e nevojshme. Prandaj, mjerimi dhe papunësia e vendeve shqiptare, për shkak të dendësisë më të lartë të popullsisë dhe varfërisë së territorit (shpesh malor) janë më serioze se gjetkë.
Me përjashtim të Lungro [Ungra] ku miniera e kripës së gurit – ku minatorët, punëtorët dhe punonjësit janë të punësuar përgjithmonë, krijojnë idenë e një qendre të vogël industriale-bujqësore – të gjithë të tjerët janë fshatra thjesht bujqësorë.
Ndër kategoritë e popullsisë, më të shumtat janë ato të fermerëve të vegjël të drejtpërdrejtë dhe atyre të punëtorëve bujqësorë, të cilët shpesh gjejnë punë jashtë zonës komunale, në luginën Crati ose në Piana di Sibari, në periudhat sezonale të shkuljes dhe korrjes së grurit, vjeljes së ullirit, etj.
Janë gjithashtu shumë të aftë në endjen e mëndafshit, e cila ka qendra të specializuara në Cerzeto [Qana], S. Demetrio [Shën Mitri], etj. Në Spezzano Albanese [Spixana], S. Demetrio [Shën Mitri] dhe në disa qendra të tjera ekziston gjithashtu një industri e vogël sezonale për përpunimin e ullinjve.
Por kur bëhet fjalë për industritë, popullsia e këtyre vendeve mbetet ndër më të varfërit në Italinë e Jugut”.
Të dhëna nga Indeksi i parë Statistikor në vitin 1958
Botimi në vitin 1958 i Vjetarit Statistikor të Komunave të Italisë, në të cilin sigurohen të dhëna nga Regjistrimi i vitit 1951 dhe të dhënat e mbledhura në 1955, konfirmon në numra gjetjet analitike shoqërore të komuniteteve Italo-Shqiptare të vëzhguara nga Paolo Cinanni.
Këto qytete, për pjesën më të madhe, janë të vendosura në zonat e brendshme të sistemeve malore të provincave të Cosenza dhe Catanzaro, shumë larg, për pjesën më të madhe, nga kryeqyteti. Spezzano Alb. [Spixana] (320 m), Caraffa di Catanzaro [Garafa] (360 m) dhe Firmo [Ferma] (369 m) janë të vetmet komunitete që nuk i kalojnë 400 metra mbi nivelin e detit, ndërsa Plataci me 930 metra dhe më e larta e ndjekur nga Castroregio [Kastërnexhi] me 857 metra dhe Acquaformosa [Firmoza] me 758 metra. Qendrat e mbetura ndryshojnë ndërmjet 430 dhe 634 metra mbi nivelin e detit, shumica e të cilave tejkalojnë 500 metra mbi nivelin e detit. Sistemi i komunikimit rrugor midis komuniteteve gjuhësore dhe kryeqytetit është gjithashtu i vështirë dhe i mundimshëm. Shumë larg nga Catanzaro janë Pallagorio [Puheriu] (130 km), Carfizzi [Karfici] (120 km) dhe San Nicola dell’Alto [Shën Kohu] (119), ndërsa në provincën e Cosenza më të largët nga kryeqyteti janë Castroregio [Kastërnexhi ] (128 km) dhe Plataci [Pllatani] (110 km). Nëse qyteti më i afërt me Catanzaro është Caraffa di Catanzaro [Garafa] (34 km), ata që janë më afër kryeqytetit të Cosenza janë Falconara Alb. [Fallkunara] (20 km) dhe San Benedetto Ullano. [Shën Bendhiti] (30 km). Të gjithë të tjerët udhëtojnë në distanca që tejkalojnë 40 kilometra. Ka shumë pak qendra të përshkuara nga rrugë shtetërore në distanca të gjata. Spezzano Alb. [Spixana] është më me fat pasi përshkohet nga Rruga Shtetërore 19, e njohur historikisht si rruga konsullore “Via Popilia-Annoia”, e filluar në vitin 132 para Krishtit. për të lidhur qytetin e Gaeta me portet e ngushticës për Siçilinë. Prandaj, këto janë rrugë të ndërtuara në shekullin e nëntëmbëdhjetë, disa nga periudha Bourbon, të tjera pas bashkimit të Italisë, por të gjitha me një udhë të bardhë, të pashtruar, përveç disa qindra metrave të kalimit të shtrirjes së banuar.
Informacioni i Cinanni mbi shtrirjen territoriale të komunave Italo-Shqiptare është shumë i duhur në lidhje me kufijtë e territoreve komunale që praktikisht datojnë nga ato të shënuara nga noteri Sebastiano La Valle në Platea të vitit 1544, porositur nga Perandori Charles V. Gjithcka mund të verifikohet duke lexuar “Buletinet” të lëshuara nga Komisionet Shtetërore në pjesën e parë të shekullit XIX. Informacioni mbi gjendjen e produktivitetit të tokës komunale është gjithashtu i saktë, për pjesën më të madhe të shpërndarë në rrjedhën e sipërme të zonave të banuara, me fonde të mëdha të mbuluara me bimësi malore dhe pastrim, kryesisht joproduktive, duke përjashtuar plantacionet e gështenjave. Janë vetëm tre bashki me territor të shtrirë drejt fushës, pa shtrirje mali: Spezzano Alb. [Spixana], Firmo [Ferma] dhe Caraffa di Catanzaro [Garafa]. Ndërsa Spezzano Alb. [Spixana], qendra më e banuar, ka vetëm 3333 hektarë shtrirje, Vaccarizzo Alb. [Vakarici] ka një sipërfaqe prej 846 hektarë dhe San Nicola dell’Alto, e cila është më e vogla, ka një sipërfaqe prej vetëm 763 hektarë. Nga ana tjetër, San Demetrio Corone [Shën Mitri] është qyteti më i madh me 5778 hektarë.
Në vetëm katër vjet, 1951-1955, dendësia e popullsisë për kilometër katror ndryshon në mënyrë drastike. Ka 88 njësi për km katrorë në 1951, të cilat bëhen 100 në 1955. Ka, pra, disa maja me intensitet të lartë në San Nicola dell’Alto [Shën Kohu], e cila ka një shtrirje prej 763 hektarësh dhe një popullsi prej 2843, me 372 banorë për kilometër katror dhe në Vaccarizzo Alb. [Vakarici] me një popullsi prej 1915 banorë në 846 hektarë të barabartë me 226 banorë për km katrore.
Vjetari statistikor ndihmon shumë për të kuptuar se si ndodhi jeta e përditshme në këto vende gjatë viteve 1950. Popullsia rritet me 8417 njësi. Shkon nga 56595 banorë në 1951 në 65012 në 1955. Një rritje e jashtëzakonshme e popullsisë, mbase e pashpjegueshme me mjetet aktuale të hetimit që posedojnë, veçanërisht në lidhje me lëvizjen e migracionit, e cila do të shpërthejë disa vjet pas nënshkrimit të Traktatit të Roma për themelimin e Tregut të Përbashkët Evropian.
Një tregues, por vetëm i tillë, ofrohet nga seksioni në lidhje me lëvizjen që banon në 1955. Negativ është regjistri i të dhënave personale. Personat që regjistrohen në bashkitë italo-shqiptare janë gjithsej 1004. Nga këta anëtarë të rinj, 969 vijnë nga bashkitë italiane dhe vetëm 35 nga vendet e huaja, ndërsa 1578 janë anuluar; nga këto, 241 u zhvendosën jashtë vendit dhe 1337, në vend të kësaj, në komuna të tjera italiane. Nga ana tjetër, lëvizja natyrore është pozitive, me një ndryshim prej 865 njësish midis lindjeve të gjalla (1402) dhe të vdekurve (537).
Në llogaritjen e përgjithshme midis lëvizjes së regjistrit dhe lëvizjes natyrore ekziston një bilanc pozitiv prej 331 njësish të cilat rrisin popullsinë rezidente. Përveç kësaj informacioni skematik, është shumë e vështirë të vazhdohet, veçanërisht me analiza të ndryshme dhe të hollësishme që duhet të kenë të bëjnë me një periudhë historike duke filluar të paktën nga viti 1935, para se Italia të hynte në luftë.
Siç analizon Paolo Cinanni, ndër aktivitetet prodhuese më e shumta është ajo e sektorit bujqësor nga një popullsi aktive prej 30218 punëtorë, e barabartë me 53.40% të tërë popullsisë së vitit 1955. Duke analizuar përqindjen e popullsisë së përfshirë në aktivitete bujqësore, dalin të dhëna nxjerr në pah një realitet fshatar me shumë kontradikta kiaroskuro dhe laike, midis pasurisë së ndritshme të disa pronarëve të tokave dhe varfërisë së përhapur që arrin pothuajse 90% të popullsisë dhe origjina e të cilave ndoshta e ka burimin në reformën e Kadastrës Onciario të Mbretit Charles III të Bourbon në 1743, i konsoliduar, më pas me reformën feudale Napoleonike dhe dështimin për të shpërndarë tokat në pronësi të shtetit për qytetarët e varfër të komunave të lindura me reformat e filluara në 1806 nga Giuseppe Napoleone, mbreti i Napolit.
Nga 25 komunitete shqipfolëse, në 16 prej tyre, me shifra mbi 80%, popullsia aktive është e angazhuar në bujqësi dhe në 4 përqindja është ndërmjet 70/80%. Pra, në 20 komunitete nga 25 më shumë se tre të katërtat e popullsisë aktive i merr mjetet e jetesës nga bujqësia. Për pjesën më të madhe është një pjesë e vogël e pronarëve të vegjël dhe fermerëve të drejtpërdrejtë, dhe një turmë e madhe e përbërë nga punëtorë bujqësorë, të cilët shpesh gjejnë punë jashtë territorit të komunës, në Piana di Sibari ose në luginën e Crati, gjatë punës sezonale të bujqësisë, korrje gruri, vjelje ulliri. Padyshim, familjet e pronarëve të mëdhenj të tokave që zotërojnë më shumë se 80% të tokës bujqësore nuk i përkasin kësaj figure.
Pesë komunat që nuk i kalojnë 70% në rend zbritës janë: Spezzano Albanese [Spixana] (68%), San Benedetto Ullano [Shën Bendhiti] (65%), San Basile [Shën Vasili] (56%), Lungro [Ungra ] (51%) dhe Shën Nikolla i Lartë [Shën Kohu] (50%). Komunat që, megjithatë, nuk shkojnë nën 50%, duke konfirmuar pohimin se brenda të gjitha komunave arbëreshë ekziston një bandë e madhe e pronarëve të vegjël bujqësorë, kryesisht fermerë që kultivojnë drejtpërdrejt parcelat e vogla të pronës së tyre dhe nuk përbuzin merren me aktivitete artizanale si kovaçë, rrobaqepës, këpucarë, marangozë dhe në muajt e vjeljes së ullirit ata janë me fat që të punësohen në mullinj për transformimin e ullinjve.
Gratë janë të angazhuara ekskluzivisht në aktivitete bujqësore: vjelje ullinjsh, korrje dhe përpunim fiku dhe gështenja, endje me tezgjahun antik të batanijeve leshi ose fije fshesë dhe leckë për veshje. Dhe, përsëri në fushën e prodhimit të pëlhurave, në atë dekadë prodhimi i mëndafshit ishte ende i gjallë në shumë komunitete.
Shkrimi vijon me të tjera të dhëna interesante që do të publikohen në mënyrë periodike.
Artikulli është kortezi e Damiano Guagliardi (President i FAA–Federatës së Shoqatave Arbëreshe) për “Diaspora Shqiptare” . / KultPlus.com
Një enklavë shqiptare në zemër të Salentos. Është një nga itineraret e sugjeruara në vëllimin Salenta e madhe për tú zbuluar”. Një udhëtim i pazakontë në thembrën e Italisë përmes pesëmbëdhjetë itineraresh tematike, vëllimi i redaktuar nga Lino De Matteis, për Edizioni Grifo, në shitje në stendat e gazetave të Brindizit, Lecce dhe Taranto në kombinim me “Nuovo Quotidiano di Puglia”.
Salento, si e gjithë Pulia dhe rajone të tjera të Italisë, ishte, në shekullin XV, një tokë mikpritëse për popullin shqiptar që po ikte nga pushtuesit myslimanë. Duke pasur parasysh afërsinë gjeografike dhe fetare në bregun tjetër të Adriatikut, provinca historike e Terra d’Otrantos mirëpriti vendbanime të shumta të ushtarëve dhe refugjatëve shqiptarë, të cilët, me kalimin e kohës, lindi të ashtuquajturën Albania Salentina.
Ishin dekada migrimesh intensive të shqiptarëve të favorizuar nga Mbretëria e Napolit: në një letër të vitit 1452, Mbreti Alfonso i Aragonit urdhëroi Princin e Tarantos, Giovanni Antonio Orsini del Balzo, të “mirëpresin të krishterët e mirë që erdhën nga Shqipëria osmanët, të cilët ishin më të fuqishëm se ata. Shqiptarët zbarkuan në Tokën e Otrantos në 1461, kur lideri shqiptar Skënderbeu, erdhi për të ndihmuar pasardhësin e Mbretit Alfonso, Fernando I të Aragonas, për të luftuar rebelimet e feudalëve lokalë të mbështetur nga Anjou Francez.
Për ndihmën e tij, Skënderbeu u shpërblye me disa territore në Pulia, ku u vendosën shumica e ushtarëve të tij, më vonë u bashkuan me familjet e tyre. Me vdekjen e Skënderbeut në 1468, Shqipëria ra në duart e osmanëve dhe shumë prej të arratisurve shqiptarë erdhën në Tokën e Otrantos për t’u vendosur pikërisht në ato territore që ishin të banuara tashmë nga bashkatdhetarët e tyre.
Rrjedha e migrimit shqiptar zgjati deri në shekullin e 16-të. Vetëm në Salento kishte rreth gjashtëdhjetë vendbanime arbëreshë, të shpërndara në të tre krahinat e Brindizit, Leçes dhe Tarantos. Shqiptarët sollën me vete karakteristikat e tyre etnike, kulturore dhe fetare të ritit Greko-Bizantin dhe për një kohë të gjatë ata mbajtën gjuhën, zakonet, zakonet dhe traditat e tyre, por, me kalimin e kohës, një pjesë u asimiluan me popullsinë lokale. Një enklavë arbëreshë mbetet ende sot në jug të Tarantos, me epiqendrën e komunës së San Marzano di San Giuseppe, së bashku me komunat Carosino, Faggiano, Fragagnano, Monteiasi, Montemesola, Monteparano, Roccaforzata dhe San Giorgio Jonico.
Ndër komunitetet arbëreshë të Salento, San Marzano di San Giuseppe (Shën Marxani) vazhdon të ruajë gjuhën, kulturën dhe traditat e vendit amë. Me origjinë shqiptare Palazzo Capuzzimati (i njohur gjithashtu si Palazzo Marchesale ose Casalini) me kishën private të San Gennaro, nga shekulli XVI, në Largo Prete; përmes Giorgio Castriota mund të shihni akoma shtëpi antike arbëreshë me oxhaqet tipike shqiptare.
Rreth tre kilometra nga San Marzano, në rrethin Grotte, në rrugën provinciale për në Grottaglie, ndodhet Shenjtërorja e Madonna delle Grazie me kishën shkëmbore me origjinë bizantine. Kisha nëntokësore mbikëqyr një teh, në një skenar sugjerues të gravinës, karakterizuar nga prania e shpellave përgjatë kreshtave. Kisha shkëmbore ka periudha të ndryshme ndërtimi: e para deri në shekullin 14-15-të, me dedikimin për San Giorgio; e dyta nga data 16 deri në ditët e sotme kushtuar Madonna delle Grazie. Hipogjeni ka një formë katërkëndëshe, me tre hyrje të ndryshme, dy me pamje nga tehu dhe një që lidh hipogeumin me kishën sipër përmes një shkalle imponuese. Elementi kryesor është afresku i Virgjëreshës dhe Fëmijës të cilit iu dha një rëndësi e mrekullueshme. Gjithashtu ia vlen të shikohet Kisha Nënë e San Carlo Borromeo, në Corso Umberto I; Casa Rossa, një shtëpi në fermë antike me një oxhak Arbëreshë pak jashtë qytetit, në rrethin e Ficone; dhe trulli i madh i brigandit Cosimo Mazzeo, i quajtur Pizzichiccio, në rrethin e Bosco.
Në San Marzano di San Giuseppe, veçanërisht në mesin e grupeve më të moshuara të popullsisë, gjuha shqipe para-otomane (gluha arbëreshë) ende flitet dhe ruhen traditat dhe zakonet, këngët dhe vallet e atdheut shqiptar. Çdo vit organizohen ngjarje publike, me kostum dhe gjuhë shqipe, të cilat vendosin zakonet e traditës së tyre, të tilla si “Vëj Kurorë” (duke marrë kurorën) përfaqësimin e një martese tipike arbëreshe. Disa shoqata janë aktive, të tilla si Pro Loco Marciana, të angazhuara për të mbajtur gjallë traditën shqiptare, veçanërisht midis të rinjve.
Për të kujtuar origjinën, në qendër të fshatit, në rrugën kushtuar atij, qëndron një bust i madh i liderit dhe heroit shqiptar Skënderbeut. Edhe festa e shenjtit mbrojtës San Giuseppe, e cila festohet më 19 Mars, në San Marzano di San Giuseppe ka rrënjë antike dhe përjetohet nga popullata si një ngjarje shumë e rëndësishme. Të lidhura me origjinën e kultit për shenjtorin, praktikohen disa rite, të tilla si bekimi i bukës së rrumbullakët, procesioni i tufave, të cilat më pas do të përdoren për të ndezur një zjarr të madh dhe vendosjen e “Tabelave të Shën Jozefi ”. Në mëngjesin e 19 Marsit, para procesionit të shenjtorit, para Kishës Nënë të San Carlo Borromeo, përgatiten të ashtuquajturat mattre (tryeza për të varfërit), me pjata tipike të traditës lokale të kuzhinës, të bekuar nga famullitar dhe ua shpërndau të pranishmëve, në kujtim të mikpritjes që Familja e Shenjtë mori gjatë fluturimit për në Egjipt.
Gjithashtu në qendrat e tjera të enklavës shqiptare, ende mund të gjenden referenca arkitektonike të kulturës arbëreshe, siç janë oxhaqet tipike, kishat ose mbetjet e kishave, rrënojat e shtëpive të fermave. Për shembull, në qendrën historike të Carosino, është e mundur të gjesh një tenxhere oxhaku arbëreshë në Largo Dante, në numrin 41; ndërsa nga Casale Civitella me origjinë shqiptare, e cila dikur qëndronte në veri-lindje të Carosino, sot mund të shihet vetëm Masseria Civitella. Në Monteiasi gjurmët shqiptare mbeten në disa mbiemra tipikë të vendit. Nga një shtëpi në fermë tjetër shqiptare San Crisperi, një fshat i Faggiano-s, kanë mbetur vetëm rrënojat e Kishës së Santa Maria di Costantinopoli. Në San Giorgio Jonico ka një oxhak arbëreshë në via Simone Veil; një tjetër ndodhet në via Cesare Battisti, pranë Kalasë Ayala Valva në Largo Osanna; në via Madonna della Croce ekziston Chapel of the Madonna of the Cross, e cila u ndërtua aty ku dikur qëndronte kisha arbëreshë e Santa Maria della Presentation; dhe nga via Pier Giovanni Zingaropoli mund të shihni akoma eshtrat e ish-Casale Belvedere me origjinë shqiptare. Rreth dy km në jug-lindje të Roccaforzata ka gjurmë të tjera shqiptare, të tilla si Shenjtërorja e Santa Maria della Kamera dhe mbetjet e Casale Mennano.
Në enklavën arbëreshë Salento jo vetëm që po përjeton një zhytjeje në të kaluarën e migrimeve historike shqiptare, por edhe një kujtesë të historisë së migrimeve më të fundit, të cilat filluan në 7 Mars 1991, me zbarkimin e parë masiv në Brindisi, dhe kulminante në 8 gusht të po këtij viti, me mbërritjen në Bari të 20 mijë shqiptarëve në anijen tregtare “Vlora”. Siç kishte ndodhur tashmë në shekullin e 15-të, Salentos dhe Pulianëve nuk u mungoi solidariteti dhe i mirëpritën refugjatët që kishin ardhur nga Toka e Shqiponjave, të përfshirë në një transformim të thellë politik dhe shoqëror. Enklava Arbëreshë Salento është sot një simbol i afërsisë me anën tjetër të Adriatikut, për shkak të lidhjeve që ky komunitet ende vazhdon të ketë me mëmëdheun shqiptar.
Likeri i famshëm “Borsci Elisir San Marzano” prodhohet në San Marzano di San Giuseppe, në fabrikën në rrugën për në Martina Franca. Familja Borsci është me origjinë nga Kaukazi, por pas trazirave politike, ata vendosën të transferohen në Shqipëri. Nga këtu, një bërthamë e familjes u nda në vazhdën e heroit kombëtar shqiptardhe zbarkoi në Tokën e Otrantos, duke u vendosur në San Marzano di San Giuseppe. Në 1840, Giuseppe, pasardhësi, përsosi recetën e një likeri të trashëguar nga paraardhësit e tij, duke i dhënë jetë një eliksiri që ka mbetur i pandryshuar deri më sot. Giuseppe Borsci vendosi në etiketën e Elixir fjalët Specialitete Orientale, së bashku me shqiponjën dykrenare, simbol të Shqipërisë, e cila mbijeton edhe sot./ilgrandesalento.it / KultPlus.com
“Ka nga ata që flasin dhe thonë “Ne jemi pak, jemi shumë”, por kujt i intereson. Ne jemi, dhe kjo është ajo që ka rëndësi”, kështu e nis shkrimin e tij Antonio Secondo mbi gjurmët e arbëreshëve në Abruzzo.
Në fund të shekullit XIX, piktori dhe shkrimtari anglo-sakson Estella Canziani shëtiti Abruzzon me një karrocë ku përshkruan peizazhet, zakonet, kuriozitetet dhe traditat e saj. Turit të madh në Abruzzo të Canziani, i parapriu dhe pati sukses edhe ai i emrave të tjerë të famshëm (si Escher dhe Cartier – Bresson). Ai ka shkruar ditarin e tij “Midis Apenineve dhe Tokave të Abruzit”.
Vepra është një portret i papërpunuar i zakoneve të Abruzzos së humbur në kujtesën kolektive, i cili paraqitet para syve si një qyteti elegant dhe modern evropian në të gjithë sharmin e tij të egër dhe primitiv.
Midis qindra motiveve dhe historive të mbledhura, autori përmend, në kapitullin e rrugëtimit për në qytetin e Sulmona (AQ), interesin e tij të thellë për ritet dhe legjendat e thëna në vend nga komunitetet shqiptare të vendosura në Luginën e Peligna dhe, më përgjithësisht, në zona të tjera të Italisë Jugore.
Kështu shkruan Canziani duke iu referuar atyre riteve dhe atyre thashethemeve magjike:
“Kishim dëgjuar shumë thashetheme për kolonitë shqiptare me besëtytnitë e tyre të çuditshme, në fshatrat e Sulmonës. Thuhej se shqiptarët ishin një nga popullsitë më interesante në Italinë Jugore dhe na u tha që besojnë tek shpirtrat, shtrigat dhe zanat”, shkruan Estella Canziani.
Duke folur për emigracionin shqiptar në Itali ajo që të vjen në mendje është ajo e viteve 1990 ku situata politike në vend detyroi rreth 27 000 shqiptarë të zbarkonin në Itali.
Megjithatë, vala e parë migratore e këtij populli ndodhi shumë vite më parë, midis shekujve 15 dhe 18 pas Krishtit, për shkak të përparimit të Perandorisë Turke pas vdekjes së heroit kombëtar, Gjergj Kastrioti Skënderbeu, një gjeneral ushtarak deri në atë moment i angazhuar në mbrojtjen e një Shqipërie Katolike dhe Ortodokse.
Disa vjet më vonë Mbretëria e Napolit sponsorizoi caktimin e shumë tokave komuniteteve shqiptare që ishin bërë të përhershme tashmë duke u vendosur në disa fshatra shumë larg nga njëri-tjetri, për të shmangur aleancat e mundshme ose sulmet e mundshme mbi mbretërinë në rast lufte civilëve.
Kështu kanë lindur Komunitetet e Arbërisë, në Campania, Basilicata, Puglia, Sicilia, Kalabria, Molise dhe Abruzzo.
Më i riu nga këto fshatra është Villa Badessa që daton në vitin 1703 dhe ndodhet në Abruzzo, në provincën e Pescara-s, ku edhe sot është një fshat i vogël i përbërë nga një kishë dhe një grusht shtëpish.
Ashtu si komunitetet e tjera arbëreshe, edhe Villa Badessa (Badesha, në gjuhën ballkanike) ruan ende kishën dhe ritet e saj të tipit Bizantin.
Ritet dhe traditat e popullit shqiptar ishin përkthyer këtu dhe përziheshin me ato vendase. Shumë vite pas themelimit të saj, ata vazhdojnë të këndojnë dhe kërcejnë këngët dhe vallet e frymëzuara nga atdheu i tyre.
Një ndër to është kënga “Moj e bukura more”.
Ekzistojnë gjithashtu shumë ngjashmëri midis riteve dhe legjendave që ky komunitet ndau me komunitetin pritës të Abruzzos. / KultPlus.com
Presidenti Ilir Meta u prit sot me një ceremoni zyrtare në Pallatin Mbretëror të Palermos nga presidenti i Asamblesë Rajonale të Siçilisë, Gianfranco Miccichè.
Presidenti Meta vlerësoi marrëdhëniet tradicionalisht të shkëlqyera dhe strategjike mes Shqipërisë dhe Italisë, duke theksuar domosdoshmërinë e thellimit të mëtejshëm të këtij partneriteti.
Në këtë kuadër, kreu i shtetit shqiptar theksoi nevojën e vendosjes së një marrëdhënieje të privilegjuar të Shqipërisë me rajonin e Siçilisë, kjo edhe për shkak të komunitetit arbëresh, që së bashku me emigracionin shqiptar në Itali, është një urë e rëndësishme që lidh ngushtësisht dy popujt dhe vendet tona.
Presidenti Meta gjithashtu shprehu dëshirën, që Siçilia, mund të jetë rajoni i parë në Itali, që mund të miratojë një ligj të posaçëm për mbrojtjen e pakicave linguistike krahinore.
“Dimensioni mesdhetar i Shqipërisë, afron më fort lidhjen e saj me rajonet mesdhetare të Italisë, dhe veçanërisht me ato të jugut. Një marrëdhënie e privilegjuar duhet të artikulohet me Rajonin e Siçilisë, i cili ka një status të veçantë autonomie sipas Kushtetutës italiane. Kjo edhe për shkak se së bashku ndajmë një vlerë të jashtëzakonshme, me peshë të rëndësishme edhe në historinë politike dhe shtetformuese italiane: Arbëreshët”, nënvizoi Presidenti gjatë takimit me presidentin e Asamblesë së Siçilisë.
“Falë këtij statusi, ne mendojmë se Siçilia mund të jetë rajoni i parë që mund të miratojë një ligj të posaçëm për mbrojtjen e pakicave linguistike krahinore. Komuniteti arbëresh, vlerat, traditat, kultura si dhe personalitetet e dala nga gjiri i tij duhet të nxiten që të ndërtojmë së bashku një të ardhme dhe marrëdhënie sa më të ngushtë. Gjuha arbëreshe është një vlerë dhe pasuri e përbashkët e Shqipërisë dhe Italisë, që duhet ta mbrojmë dhe promovojmë!”, u shpreh presidenti Meta. / KultPlus.com
Arbërit që emigruan në Itali morën me vete përveç të tjerave edhe emrat e mbiemrat. Emrat nuk kishin ndonjë gjë të jashtëzakonshme; ata ishin emra të krishterë si gjithë të tjerët, por pjesa më e madhe e mbiemrave ishin padyshim tipikë për botën shqiptare. Ndryshe nga gjuha, feja e traditat, që njerëzit donin t’i ruanin, me emrat e mbiemrat nuk mund të ndodhte kështu. Ata duheshin t’i përshtateshin sa më shpejt gjuhës në atdheun e ri. Sot e kemi të vështirë të themi se si është zhvilluar gjuhësisht ky proces, aq më tepër kur nuk e dimë se si shkruheshin emrat dhe mbiemrat arbër në atë kohë.
Ata shkruheshin patjetër, për shembull në regjistrat e pagëzimit dhe dokumentat zyrtarë të kohës, por me çfarë ortografie? Si shkruheshin për shembull: emrat Gjin, Gjon e Gjergj, me një gërmë të veçantë që shënonte tingullin gj të shqipes apo me trajtat e huaja si Johan, Georg etj.? Nuk di të jetë shkruar diçka për këtë problem. Sidoqoftë përshtatja e emrave dhe mbiemrave arbër duhet të ketë filluar me mënjanimin e atyre tingujve të shqipes që janë të panjohur për italishten si: zanoret ë, y dhe bashkëtingëlloret dh, gj, ll, q, rr, th, zh. Sigurisht që Andoni /Ndoni u bë shumë shpejt Antonio, por ç’ndodhi me Gjon e Gjin? Këta u zëvendësuan me emra të ngjashëm italianë.
Për këtë kemi një dëshmi të qartë te vetë shkrimtari i parë arbëresh. Në kopertinën e veprës së tij “E mbsuame e krështerë “ (Romë 1592) emri i autorit na del dy herë: në fillim në shqip si „… paer Lecae Matraengnae (për Lekë Matrëngnë)“ dhe më poshtë në përkthimin italisht si Luca Matranga. Po ashtu ai firmos me Luca Matranga. Emri arbër Leka mund të transkriptohej lehtë në italisht, por duke qenë i panjohur për autoritet dhe publikun italian, autori preferoi emrin Luca që ishte i njohur për të gjithë. Edhe mbiemri iu përshtat gjuhës së re duke u bërë nga Matrënga në Matranga. Ndryshime të emrave ndodhën edhe në Shqipëri.
Me kthimin e pjesës më të madhe të popullsisë në myslimane, emrat u bënë myslimanë, bile shpesh për arsye të ndryshme edhe mbiemrat. Por popullsia e krishterë ruajti në përgjithësi emrat e mbiemrat e hershëm. Prandaj në këtë pjesë të popullsisë ruhet edhe sot shtresa më e vjetër e emrave dhe sidomos e mbiemrave shqiptarë, megjithëse ka dhe shumë familje myslimane që i mbajnë ende mbiemrat e vjetër ose i dinë ata. Prandaj s’është çudi kur mjaft mbiemra i gjejmë në të dyja anët e detit. Prej kohësh prof. E.Çabej ka vënë në dukje rëndësinë e ngulimeve arbëreshe të Greqisë e Italisë për onomastikën shqiptare.
Në artikullin “Çështja e prejardhjes së ngulimeve arbëreshe të Italisë në dritën kryesisht të gjuhës e të emrave vetjakë “ai përmend priftin Kolë Keta nga Kuntisa e Palermos, i cili që para mëse dyqind vjetësh e përdori onomastikën në studimin e prejardhjes së bashkatdhetarëve të tij. Çabej përmend këtu mbiemrat më të njohur arbëreshë si Baffa, Barbati, Barci, Basile, Becci, Bellusci,Cadicamo, Candreva, Carnesi, Cucci, Damis, Dara, Dorsa, Dramis, Golemi, Helmi, Lala, Licursi, Lopes,Lucci, Manesi, Marchianò, Massaraccia, Masi, Masci, Mates, Matranga, Petta, Plescia, Rada, Reres,Ribecco, Schirò, Smílari, Staffa, Stamati, Suli, Tocci, Variboba. Një pjesë e mirë e këtyre mbiemrave, vazhdon Çabej, tregojnë trevën a katundin nga janë shpërngulur të ardhurit si Borscia Borgia (Borshi),Cacosi, Canemiti, Crávari (Kravar në qark të Prevezës), Cucci, Cudes (Kudhësi pranë Himarës), Damis (Damës afër Tepelenës), Dara (fshat në qark të Prevezës), Dirmí (Dhërmi afër Himarës), Dorsa (Dorza), Dragotta (Dragoti), Dramis (Dramës në Çamëri), Glava, Golemi, Groppa (Gropa në Kurvelesh), Jerbes (Gjerbës), Licursi (Likursi), Lopes, Masaracchia (Mazërék në Çamëri), Pillora (Pilurafër Himarës), Reres (Rërës në Mallakastër), Schciadà (Shqadhá në Çamëri), Schirò (Sqirô në qark të Vlorës), Suli, Sciales, Tocci, Variboba (Varibopi në Mallakastër dhe pranë Këlcyrës), Zarobina (Zharovina).
Disa prej tyre janë të shumëkuptimshëm nga burimi gjeografik, ngaqë në Shqipëri ka më shumë se një vend që u përgjigjet, bile edhe në Gegëri. Ka dhe emra familjesh arbëreshe, të cilave në trevat e përmendura më sipër u përgjigjen emra familjesh ose fisesh si p. sh. Andronico, Bala,Barbaci, Basta, Bellusci, Bua, Granà (Vranà), Ghisci, Loscia, Lucci, Macri, Masi, Muricchio, Stamati,Strati, Sciarra, Spata, Tanasi, Thani, Varfi, Zuppa (Zhupa). Disa prej tyre na shpien në Shqipërinë e mesme e veriore: përveç Castriota e Scura edhe Cadìcamo, Chetta, Gazullus, Gramsci, Manes (Mánëza), Mates, Miracco, Musacchi (Muzhaqi), Plescia, Polisi, Rada, Renes, Riolo. Por numri i këtyre emrave “fare lehtë mund të shtohej“, thotë Çabej, dhe kjo është e vërtetë. Kështu duke lexuar te “J. arbëreshe“ kam gjetur edhe këta mbiemra të përbashkët: Tamburi (të krishterë nga Përmeti, krh.Alessandro Tamburri), Morina (kr. Aldo Morina nga Vacarizzo Albanese me popullsi gege), Moçi (të krishterë, krh. Daniela Moccia nga Shën Benedhiti), Rafti (të krishterë, krh. Massimo Rafti), Mele (të krishterë, krh. Peshkopi Janj Mele), Trojani (të krishterë, krh. Ferdinando Trojano), Flloko (krh. Floccanë Piana), Gjura (të përzier, krh. Lluixhi e Ruzari Giura). Nga ana tjetër prej mbiemrave që përmend Çabej vetëm këta përdoren ende tek ne: Bala(j), Beçi, Belushi /Blushi, Dragoti, Dhamo, Dhrami, Gazulli, Golemi, Keta, Kuçi, Kuqi, Lala, Luçi, Mazreku, Mati, Miraka(j), Muriqi, Radi, Rrjolli, Skura,Stafa, Stamati, Strati, Suli, Shalsi, Sharra, Toçi, Thanasi, Thana /Thano, Varfi, Vasili, Zhupa. Pjesa tjetër janë shuar. Studimet onomastike në Shqipëri kanë ende shumë punë për të bërë. Pritet të dalë një fjalori mbiemrave shqiptarë nga Ç. Bidollari, por ky është vetëm hapi i parë. Pas tij do të duhej një fjalor me karakter enciklopedik për të gjithë mbiemrat arbër e shqiptarë ku të përfshihen të dhëna historike, gjeografike e etimologjike. Një lehtësim është fakti që studimet për mbiemrat arbëreshë kanë avancuar mjaft, qoftë si pjesë e botimeve për mbiemrat italianë (shih E. De Felice, Dizionario deicognomi italiani; G. Rohlfs, Dizionario dei cognomi e sopranomi in Calabria, Ravenna 1979), qoftë në botime të veçanta
(R. D’ Alifera Patitari, Casati albanesi in Calabria e Sicilia në “Rivista Storicacalabrese X-XI). Te mbiemrat arbëreshe nuk duhen harruar dhe ato katunde që sot nuk flasin më arbërisht, por ruajnë mbiemrat shqiptarë si p. sh. Tosca (Castel San Giovanni në Regio Emilia). Lidhurme këtë në internet ka shumë gjëra që duhen sistemuar. Po kështu ka dhe shumë të dhëna për mbiemrat e shqiptarëve në Ballkan. Interesant është fakti që mbiemrat në përgjithësi kanë ndryshuar shumë pak fonetikisht. Mbiemrat e përbashkët përbëjnë padyshim shtresën më të hershme të mbiemrave shqiptarë në Ballkan. Një fjalor i tillë do të sillte një kontribut edhe për studimin etoponomastikës arbre dhe shqiptare. /Ina Arapi, Vjenë / KultPlus.com
Nevoja që ndjenin arbëreshët e ritit bizantin për t’u çliruar një herë e përgjithmonë prej identifikimit me grekët, i nxiti interesin e fortë të intelektualëve dhe klerikëve arbëreshë, fillimisht të Sicilisë dhe pastaj të Kalabrisë, të vinin në pah veçoritë kulturore dhe gjuhësore të etnisë së tyre, duke u quajtur “italo-albanesi”, ndërkohë që grekët e Italisë filluan të quheshin edhe nga kisha “italo-greci”.
Domosdoshmëria e kapërcimit të kësaj përzierjeje të rreme identitetare etniko-fetare, si edhe e shkëputjes nga ky identifikim i jashtëm që binte ndesh haptazi me identitetin e tyre të brendshëm dhe përkatësinë etnike, i shtyu qarqet intelektuale arbëreshe t‟u paraprinin, që në gjysmën e shekullit XVIII, disa çështjeve si ajo e rizbulimit të origjinës etnike, temë që do të marrë jetë në debatin kulturor evropian shumë dekada më vonë, sidomos me afirmimin e linjave të reja të mendimit të shprehura në letërsinë e romanticizmit, në filozofi nga idealizmi i shkollës gjermane dhe në politikë nga nacionalizmi i shek. XIX.
Kjo lëvizje zuri fill në Seminarin Arbëresh të Palermos, ku falë vizionit të gjerë kulturor të themeluesit të tij, atë Gjergj Guxetës, u ngrit laboratori i parë ideologjik për zbulimin e rrënjëve kombëtare shqiptare në konekstin arbëresh. Kjo veprimtari u përpunua më tej nga sivëllezërit dhe pasardhësit e tij, Pal Maria Parrino dhe Nikollë Keta. I pari që e përdori etnonimin “italo-albanese” (arbëresh i Italisë) në një akt zyrtar të vitit 1742 ishte ipeshkvi Zek Skiro, ish-nxënës i atë Gjergj Guxetës, në një dokument drejtuar papës Benedikti XIV, i cili atë vit nxori bulën Etsi pastoralis, ku i njihej epërsi ritit latin duke ngushtuar rolin dhe hapësirën e kishës arbëreshe.
Siç thekson Matteo Mandala, këtë dallim e kishte të qartë edhe më parë se Skiroi atë Gjergj Guxeta, që e parashtroi në veprën e tij “De Albanensium Italiæ ritibus excolendis ut sibi totique S.Ecclesiæ prosint”.
Në gjurmët e Guxetës, nxënësi e më pas ndjekësi i tij në drejtimin e Seminarit, Pal Maria Parrino, e shtjelloi këtë dallim në disa punime që datojnë para vitit 1740, por analiza u ngrit në nivel teorik në mënyrë më të plotë gjatë viteve 1745-1764, kur ai filloi të përpunonte dy veprat e tij kryesore, ende të pabotuara: “In septem perpetuae consensionis libros Albanensis, Ecclesiae cum Romana omnium Mater et Magistra” dhe “Perpetuae Albanensis Ecclesiae consensionis cum Romana omnium Matre et Magistra libri VII”.
Në letërkëmbimin që Parrino pati më 1749 me një përfaqësues të lartë të kishës siciliane, ai shprehet në këtë mënyrë për identitetin e arbëreshëve: “Albanesi tutto che volgarmente si chiamano Greci, nulladimeno di greci non ànno che solo i riti, essendo del resto d‟una nazione totalmente diversa dalla Greca, perché oriundi d‟Albania, che nulla avendo di greco nella lingua, e costumi”. / KultPlus.com
Më 24 tetor Federata e Shoqatave Arbëreshe do të prezantojë librin e përkthyer në italisht “Tra gli albanesi dÍtalia” (Mes shqiptarëve të Italisë), një libër nga Eqrem Çabej me studime dhe kërkime rreth arbëreshëve, botuar nga Shtëpia Botuese Besa-Muci.
Teksti propozon një koleksion të redaktuar nga Nelson Çabej të shkrimeve të autorit, i cili u shfaq në tekste dhe revista të ndryshme, dhe u botua në 1987 me një parathënie nga prof. Mahir Domi. Në vitin 2014, me rastin e 200-vjetorit të lindjes së Jeronim De Radës, një ribotim i reduktuar u prodhua nga shtëpia botuese Botime Çabej, e cila në 2017 ribotoi një botim të tretë të përditësuar.
Të Dielën do të prezantohet edicioni i katërt në italisht, i cili gjithashtu përfshin artikullin “Mes shqiptarëve të Italisë”, përshtypje dhe ndjesi, shkruar me rastin e vizitës së tij midis “shqiptarëve” të Kozencës në 1977 gjatë Javës së Parë të Kulturës Shqiptare, ideuar dhe organizuar, ndër të tjera, nga papat e ndjerë Giuseppe Faraco. Artikulli nuk është një lajm i thjesht udhëtimi, por nxjerr në pah mendimin e gjuhëtarit të shquar shqiptar mbi vendbanimet shqiptare përmes një analize akute ndërdisiplinore.
Prezantimi do të mbahet në San Demetrio Corone, të Dielën 24 Tetor, në orën 17:00, në Sallën e Konferencave të Villa Marchianò.
Të pranishëm do të jenë kryebashkiaku Ernesto Madeo, Konsulle e Shqipërisë në Bari Genta Mburimi. Gjithashtu Brikena Çabej dhe Livio Muci.
Teksti do të prezantohet nga Damiano Guagliardi dhe Francesco Marchiano.
Debati do të koordinohet nga shoku i tij Gennaro De Cicco./ diaspora shqiptare/ KultPlus.com
Gjatë vizitës sime me 23 gusht të këtij viti, në rajonin e krahinës së Krotonës në Jug të Italisë, pasi kisha vizituar dy katundet: Carfizzin dhe Shën Kolin apo San Nicola dell’Alto, për vizitë isha në njërën nga ngulimet kryesore arbëreshe të këtij regjioni, qytezën e Puhëriu, apo në italisht Pallagorio, që shtrihet në një pllajë përplot gjelbërim për gjatë tërë rrugës.
Që në çastet e para të vizitës, ndihesh tepër mirë kur në rrugë e familje e has të folmen shqipe, ndërsa ruhen edhe zakonet dhe traditat por jo më me ritin bizantin-grek. Krahas kishave të vjetra e madhështore, si në rrugë ashtu edhe në muze gjen vargje të gdhendura përplot mall e nostalgji për tokën e të parëve.
Gjatë vizitës në shoqërim të Amodeo Andrea dhe Michele Greco në shtëpinë tij me shumë bujari na priti shkrimtari arbëresh , prof.Carmine Gentile, duke na gostitë me pije dhe njoftuar me veprat e tij më të reja, kushtuar vet vendbanimit të tij Puhëriut. Ndërsa edhe Ettoro Bonanno, përmes një shqipe të pastër, në rolin ciceroni në muzeun etnografik, na njoftoj në detaje për ato që ishin ekspozuar këtu, si kostume, libra, piktora apo edhe mjete pune që përdoren në këtë anë. Por ajo që bie në sy në këtë muze, që në hyrje janë shkronjat e alfabetit tonë, të përcjella me figura të ndryshme në mënyrë që të fëmijëve dhe të rinjve tua bëjë dhe më të afër e më të dashur gjuhën dhe shkronjat tona. Me një fjalë Ettoro, ky i ri që ka studiuar në Universitetin e Kalabrisë na foli edhe për Puhërin, gjegjësisht Pallagorinë se si edhe më tej këtu ruhet gjuha dhe traditat e të parëve.
Po gjatë kësaj vizite, në këtë qytezë, ku në sheshin e tij kryesor ndodhet , si edhe në shumicën e fshtrave arbëreshe, monumenti i heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastriotit Skënderbeu, ndërsa që Puhëriu dallon edhe me kisha të larta e shumë impozante. Më pastaj bëmë një xhiro nëpër katund që shquhet për kisha tejet impozante, në muret e të cilave hasë vargje shumë mbresëlënëse në gjuhën shqipe.
Nga libri “Arbëreshet dhe ngulmët e tyr në Itali”, mësojmë se : “Arbëreshët që u vendosën në këtë territor ishin në lëvizje të vazhdueshme, nga një vend në tjetrin, ku përveç disa gjërave të përditshme që mund të zotëronin, duke punuar në tokat e të tjerëve, nuk kishin asgjë tjetër. Shtëpitë e para ishin prej kashte dhe vështirësive për të mbijetuar iu shtua edhe ajo ritit, sepse iu imponohej riti latin…
Kambana meriton vëmendje të veçantë, duke u ngritur me madhështi në anën veriore të kishës. Të kujton në strukturë kullën e Palazzo Vecchio në Firence. Është ndërtuar me tulla, rreth vitit 1900, me dëshirën e Lorecchio me bashkëpunimin e njerëzve të Puhëriut.”
Po ashtu këtu shquhen edhe Kisha e S. Antonio në Gradea, Kisha e San Cristoforo, si dhe Kisha Madonna del Carmine, por edhe disa figura të veçanta siç janë : “Anselmo Lorekio (Anselmo Lorecchio, botues dhe figurë publike arbëreshe, që iu kushtua studimit të kulturës shqiptare dhe mori pjesë aktive në lëvizjet politike e kulturore të kohës, si dhe drejtoi punimet e Kongresit të Dytë Albanologjik në Ungër (Lungro) më 1897 dhe u zgjodh president i “Societa Nazionale Albanese” (Shoqata Kombëtare Shqiptare). Botoi me shpenzimet e veta vepra të shumë shkrimtarëve arbëreshë.
Puhëriu dallon edhe me një figurë të shquar femre arbëreshe e kjo ishte: Ofelia Xhudiçisi (Ofelia Giudicissi), e cila siç mësojmë : “Në vitin 1964, botoi veprën e parë letrare, “Pallagorio”, një libër me poezi, i frymëzuar plotësisht nga bashkëqytetarët e saj, me të cilët u lidh fort.” /
Kolë Kamsi, është një ndër studiuesit më të njohur që ka botuar mbi arbëreshët e Italisë dhe dialektin arbëresh, duke i kushtuar disa botime librash e artikuj në revista shkencore e letrare. Në shkrimin e cituar më poshtë ka referenca nga një studim i tij mbi elementet e të shkuarës që arbëreshët i kanë ruajtur të paprekura.
Ato vishnin këmisha të bardha mëndafshi dhe një jelek të mëndafshtë, ndërsa fundi i gjatë deri tek këmbët ishte qëndisur bukur me stoli. Në belin e hollë ato mbajnë një petk të gjerë të qëndisur me fije ari. Ato e quajnë brez dhe zakonisht ai është i argjendtë, dhe përpara mban figurën e ndonjë shenjti, sidomos të Shën Gjergjit, a të Shën Mitrit… Flokët i kanë ndarë thjesht me krehër në mes, ose mbi to hedhin një shami të qëndisur me lule të vogla të bardhë… Me këtë veshje, vajzat arbëreshe ecnin në rrugët e Kalabrisë, apo Bazilikatës, ku sharmi i tyre dallohej prej copës së shndritshme që mbanin në trup. Ditën e kremteve të mëdha, kur shkojnë në Kishë, ato zgjedhin rrobat më të bukura. Një kostum që prej shekuj e shekuj me radhë, nënat e tyre i kishin ruajtur në sënduk, duke i trashëguar me fanatizëm, si një element që i kujtonte të shkuarën e tyre. Në këtë pjesë të Italisë, ku prej gati 500 vitesh jetojnë shqiptarë (arbëreshë) historia ngjason me atë të shekujve më parë. Traditat shqiptare janë ruajtur me aq kujdes breza me rrallë, ndërsa gjuha duket sikur vetëm ka ndryshuar timbër, por në thelb është një shqipe e bukur.
Ndryshe nga femrat, burrat vishen si vendasit. Petkat kombëtare duket se i kanë lënë pas dore që në kohët e mërgimit të hershëm, e në asnjë nga këto vise nuk mund të gjesh dikë që t’i ketë mbetur ndonjë shenjë a ndonjë kujtim nga të parët e tyre. Por brenda tyre, në shtëpitë karakteristike, në zakone, në gjithë rrjedhën që merr jeta, ata ruajnë elementët e origjinës së tyre shqiptare. Profesor Kol Kamsi i kushtoi gjithë jetën e tij, studimit të arbëreshëve të Italisë, duke studiuar elementë, e duke mbledhur detaje për ta bërë më të plotë historinë e kësaj pjese të rëndësishme të Shqipërisë së madhe. Që kur ishte student në Kolegjin Arbëresh të Shën Mitër Koronës e deri sa mbylli sytë më 1960, ai nuk reshti së kërkuari, së mbledhuri e së shënuari fjalë, e tekste për arbëreshët. Ai gjeti në mjediset e arbëreshëve vatra të pashuara të shqiptarisë së moçme, këngë e valle të hershme, veshje e zakone të bukura, që ngjanin sikur nuk ishin prekur fare nga ndikimi italian. Pikërisht aty ai ndjeu vetëm një dëshirë: të mblidhte më shumë fjalë e shprehje, të hulumtonte më tepër në ato mjedise e të ndriçonte këtë pjesë të kulturës shqiptare në dhe të huaj…
Më 23 shkurt të vitit 1960, një ditë para se të mbyllte sytë përgjithmonë, teksa i dorëzonte i shtrirë në shtrat veprën e tij prof. Mahir Domit, ai i thotë ngadalë: Po vdes i qetë. Zotimin e marrë para Institutit të Historisë dhe të Gjuhësisë e mbajta?. Profesor Kol Kamsi ishte zotuar të dorëzonte Fjalorin arbërisht-shqip, dhe deri në hartimin e tij, nuk ishte i qetë. Por dhe pse i përfunduar me aq zell, fjalori i dorëzuar me përkushtim do të flinte për dyzet vjet me radhë në raftet e Institutit. Kohë më pas, fjalori dhe veprat e tjera të Kamsit do të vlerësoheshin nga njerëz të njohur të arbëreshëve të Italisë. Në një letër që profesor Francesko Altimari i dërgon vëllait të Kolë Kamsit, Gjonit, më 30 prill 1981, i shkruan: “Ju njoftoj se duke u bazuar në të dhënat tuaja Zef Farakom, drejtor i revistës “Zjarri” ka përgatitur një artikull mbi jetën dhe veprën e vëllait tuaj të nderuar, që do të dalë nga shtypi së shpejti”. Më vonë, një nga punët e tij titanike, të cilën nuk mundi ta përfundojë por dhe të gjitha dorëshkrimet janë mbledhur në një libër “Shqiptarët e Italisë”, botohet në kolanën e sektorit shkencor të Albanologjisë të Universitetit të Shkodrës “Luigj Gurakuqi”. Studimi i Kamsit jo vetëm bën të njohur pasuritë etno-folklorike të arbëreshëve të Italisë, por bën të njohur dhe emra të panjohur më parë, personalitete të kulturës arbëreshe si: Nikollë Keta, Jeronim de Rada, Zef Serembe, Bernard Bilota, Anton Argondica, Agostin Ribeko, Salvatore Braile, Anselmo Lorekjo, Vinçenc Stratigoi.
“Të pajisur me një karakter të fortë mbetën për plot katër a pesë shekuj shqiptarë me gjuhë, me vëshë, me tradita e doke. E këtë lidhje gjaku nuk e treguan vetëm tue ruajtur ma të madhin kujdes me një qëndresë të rrallë që shihet veç në popullin e Izraelit, veti e karakteristika të veçanta të rracës sonë, por e shfaqën më së miri dhe me dashurinë ndaj shqipes, dashuri që e treguan jo veç me fjalë por edhe me punë, duke i sjellë shërbime të mëdha letërsisë shqipe e rilindjes sonë kombëtare”, shkruan prof. Kamsi për arbëreshët. Në studimin e lënë prej tij, ne ndalemi në një atmosferë tepër interesante sesi është ruajtur e zhvilluar kultura shqipe në këtë pjesë të Italisë, ku dhe pse për më shumë se 45 vjet kontakti me Shqipërinë ka qenë i ndaluar, ata kanë ditur të ruajnë Shqipërinë e tyre. Kamsi na njeh në këtë studim dhe me personalitete të tjera të rëndësishme të kulturës arbëreshe. Një prej tyre është dhe At Anton Santori (1819-1894) nga Pizziljia e Shën Katerina Albanese, koloni shqiptare në krahinë të Kozencës. Pas De Radës, ai ka qenë një nga shkrimtarët më të njohur të arbëreshëve të Kalabrisë. Autor i disa librave, në dokumentet e kohës del në pah fakti i një drame të papërfunduar të tij, e quajtur “Emira”. Kjo dramë ka mbetur ende e pabotuar dhe për prof. Kamsin, për historinë e letërsisë italo-shqiptare ka rëndësi të veçantë, e para pasi është shkruar në gjuhën shqipe. Në të është historia e Emirës, një vajze arbëreshe, por dhe e jetës së thjeshtë të vendit ku ajo jetonte. Në kujtimet e tij, De Rada shkruan dhe për Santorin, duke treguar dhe për një roman të cilin ai kishte nisur ta shkruante. Janë një mori botimesh në të përditshmet e kohës të këtij shkrimtari arbëresh, emri i të cilëve ka mbetur vetëm në dorëshkrime. Arbëreshët e Italisë kanë pasur një kontribut në rilindjen shqiptare. Gustav Meyer, filolog i njohur gjerman, shkruante në një artikull të 1885-s mbi gjuhën e letërsinë shqipe në një revistë italiane, duke thënë se “nëse unë i jap vendin e parë veprimtarisë letrare të shqiptarëve të Italisë, e bëj se aty mbretëron prej disa kohësh një jetë e gjallë mendore, krejt ndryshe nga çfarë ndodh në Itali”. “Shqiptarët e Italisë”, – shkruante më vonë gazeta franceze “Le temps” më 12 shtator 1913, – “kanë pasë në zhvillimin e idesë kombëtare në Shqipëri një pjesë të madhe, të cilën historia e ardhshme e Shteteve Ballkanase nuk mund të mos e përmend”.
Më i vjetri dokument shqip i italo-shqiptarëve që njihet deri më sot është “Doktrina e Krishterë” e Mantrangës, që u botua më 1592 e që ka rëndësi si vepër e parë e dialektit të Arbëreshëve të Sicilisë. E në këtë hapësirë do të zhvillohet një letërsi, që do të udhëhiqet nga atdhedashuria e malli për atdheun e largët. Në Kalabrinë e shekujve më parë, një grup shokësh, flisnin mbi vargjet e shkruara në kafene, duke u bërë protagonistët e zhvillimit të shqipes, dhe pse mijëra kilometra larg.
Doket e morteve
Ndër kolonitë shqiptare të Molise-s si në Portocannone, në Uri etj., gratë në vaj lëshojnë thirrma: puh, puh! Puh, puh! Vemeje! Thirrmat e para janë marrë prej Homerit, e tjetra është frazë latine e cila do të thotë “mjera unë”. Ndoshta thirrja “vemeje” mund të jetë dhe një shtrembërim i frazës shqipe “vaj për mue”!. Vajtimet s’prajnë në rasë vdekje deri sa kufoma të jetë në shtëpi. Sa herë që të shihen tue hy n’odë të të vdekuri gra të huaja që vijnë për me u pjekë a për krye shëndosh, gjinija e të afërmit çojnë zërin dhe vajtojnë. E vajtimet i bëjnë me radhë, që të mos lodhen kështu që tek pushon njëra ia nisë tjetra.
Ndër koloni të Siçilijes e të Kalabrijes përveç brimvet rrahin kryet me grushta e zhgulin prej kres flokë që i hjedhin përmbi kufomë. Ndër morte shpesh gratë kujtojnë në vaj dhe rob të tjerë që u kanë vdekur më përpara: dikush qan fëmijën e vetë të humbur ditë më të mirë, dikush prindërin, burrin vetë, ndonjë tjetër motrën apo vëllanë. Me një zë të përmalluar ia sjellin gjithnjë fjalën të vdekurit sikur të ishte gjallë e të mund ti dëgjonte apo kuptonte, i përshkruajnë jetën e punët e mira, qajnë mbi të keqen që i ka rënë familjes e ndonjëherë i japin edhe ndonjë porosi për të dashurit e tyre që gjenden në jetët e përtejme. Një grue e ve prej kolonisë së Lungro-s, duke vajtuar mbi kufomën e një mbese i jepte këtë porosi për burrin e vetë: “Terezë o bija ime: shko te Gjambattista e çoi një këmishë: e thuaj se e kam qepë me flokët e shkulur prej kokës sime, e kam larë me lot të syve të mijë dhe e kam terë me zjarrin e zemrës sime”.
Në këto lloj vajtimesh ndihen dhe përfytyrime të larta poetike. Një tjetër vajtocë duke qarë vdekjen e një djali të ri bujar të fshatit të Shën Sofia d”Epiro, mbasi pasi ankohej për morten që po i merrte në moshën më të bukur djemtë e rinj, thoshte: Lëkundju, lëkundju, që prej themelit, o mure të kësaj shtëpie bujare, pse u rrëzua mbështetja juaj. Stolija më e mirë e kësaj familjeje u shue porsi një lule që vyshket në kohën e mbrëmjes. A nuk i dëgjoni hingëllimën e kalit të tij? Ai në garazh ku gjendet i mbyllur pyet për të zotin e vet, por vaj! I zoti ka vdekur! E qeni i tij besnik, shoku i pandamë në gjueti, me të kujisurat e shpeshta e lypë edhe ai të zon, e kuisjet e tija janë jeku i fshamevet? tona. Vajtojnë pra, edhe kafshët humbjen e këtij djali bujar, si mund të rrimë pa e vajtuar ne, që e kemi nderuar për virtytet e tij të rralla.??. Kur vjen koha e varrimit atëherë, të qarat dhe të bërtiturat bëhen shumë të tmerrshme. Të gjithë robt e shtëpisë e të pranishmit shpërthejnë në vaj e në dënesa të thella. Miqtë e familjes e farë-fisi më i hidhen sipër të vdekurit, e duke qarë i japin të puthurën e fundit, e gratë tue bërtit me zë të lartë e tue rrah vedin me grushta nuk duan të ndahen prej kufomës, nuk luajnë vendit e mundohen mos me e lënë të dalë nga shtëpia, por burrat i kapin prej krahu, i ngrenë dhe i largojnë tue i ngushëlluar e duke i thënë se duhet me iu nënshtruar vullnetit të Zotit. Ndër disa koloni të Kalabrijes së mesme, në kohë që trupi i të vdekurit del prej shtëpie, e kanë zakon që të shkrepin në shenjë pikëllimi, dritaret e shtëpisë. Mbas arkivolit të të vdekurit, mbrapa mbas kortezhit shkojnë dhe gratë të cilat me flokët e lëshuem e të shprishun si praeficat romake e përcjellin kufomën tue vajtue me za të lartë gjatë gjithë rrugës deri në kishë apo deri në varrezë.
Arbëreshët e disa fshatrave të Kalabrijes, përpara se ta varrosin të vdekurin i fusin në xhep lekë të vogla 10 a 20 qindarka, ndoshta në kujtim të monedhës që në kohë të pagajve ish zakon t’i shtrihej kufomës në gojë që të paguante Karontin për më qitë një lundër mb’at anë të lumit t’Akerontit.
Një shenjë për të treguar dhembjen është dhe të shuarit e zjarrit në vatër porsa vdes ndonjë pjesëtar i familjes. Njerëzve të shtëpisë nuk u bie ndërmend as të hanë, por për to mendojnë, “më parë gjinija e më vonë miqtë, të cilët për disa ditë rresht u çojnë me radhë drekë e darkë”.
Ndër koloni të Siçilijes familjet që kanë mort u ndajnë të varfërve për shpirtë të vdekurit bukë të gatuemë në formën e kryqit ose u japin me ngrënë grurë të zier e u japin dhe me pirë. Në Contessa Entellina në të tretën, deri në të dyzetën ditë të mortit, gjinija e të vdekurit, veshë me petka jazi, shkojshin përmbi vorr, tue marrë me vehte diana e enë me zjarr ku digjeshin lijvanën, ndërsa thohej mesha për shpirt të të dashurit të tyre. Kjo ceremoni tashmë nuk bëhet më, pasi të vdekurit nuk i varrosin më në Kishë por në varrezë. Jazi mbahet mbas shkallës së gjinis. Burrat për vdekje të nji pjesëtari të familjes, në shenjë jazi nuk rruhen dhe e lëshojnë mjekrrën për 15 ditë, e kur dalin jashtë mbështjellë me mallota të zeza si në dimër e verë, tue mbulue deri kryet.
Nënat e gratë e veja për vdekje të djemve e të burrave rrijnë në të zeza për tërë jetën e rrallë ndodh që ndonjë të vejë e të martohet përsëri mbas vdekjes së burrit të parë. Kaq e madhe është dashnija e besnikërija për bashkëshortin sa kanë mbërrijtë me pre e deri krejt flokët mbi kufomën e fatit.
Martesa
Të shtunën mbrëma, natën e dasmës ndër koloni të Shqiptarëve të Kalabrijes si në Frashineto, në Spezzano, në Civita, etj., kumarët e kishin zakon, të shtrojnë për darkë në shtëpi të dhëndrrit. E aty, në tryezë. ndërsa ndonjë i ftuar çonte kupën e verës, e pinte për shëndet të dhëndrrit, ndonjë tjetër kapte pushkën. Këngë, valle e të shtime pushkësh, dëgjoheshin në atë kohë edhe në shtëpinë e nuses. Ruajtësit e rendit për këto të shtëna nuk thoshin gjë, sepse e dinin se ky ishte një rit i vjetër i vendit të tyre. Të dielën në mëngjes, djem e vajza të farefisit, e të miqësisë shkojnë në shtëpi të dhëndrrit e të nuses. Ndërsa vallet e argëtimit vlojnë në shtëpinë e nuses, jashtë ndihen këngë të tjera. Ato vijnë nga dhëndrri, i cili është duke u përcjellë me kumarë prej dasmorëve për të marrë nusen. Dikur burrat merrnin me vete dhe armë të cilat i zbraznin gjatë rrugës për të marrë nusen. Kortezhit të njerëzve i prijnë dy njerëz që mbajnë në dorë dy flamujë shqiptarë. Kur krushqit arrijnë në shtëpinë e nuses, këtu nuk u del askush përpara për me i pritë, përkundrazi sipas zakonit e mbyllin derën, kështu dhëndrri dhe dasmorët do të bëjnë sikur nisin një luftim për të marrë nusen. Dasmorët e dhëndrrit këndojnë e kërkojnë që t’i nxjerrin nusen. Në këtë çast dëgjohet krisma e një pushke. Krushqit shtyjnë derën e cila hapet me njëherë e dhëndrri bashkë me kumarë, e me dasmorë, hyjnë në odën e nuses, e kapin për dore, e çojnë prej karriges e me krenari thotë “Është imja”. Një entuziazëm shpërthen në të gjithë shtëpinë. Por në këtë gëzim vetëm nusja duket e zymtë, e pikëlluar. I vjen keq që po lë shtëpinë, prindërit, e po ndahet prej fqinjëve me të cilët ka kaluar moshën e vajzërisë. Ajo ul sytë e qan”. / KultPlus.com
Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për arbëreshët ka njoftuar ditën e sotme se në datat 27-29 shator do të mbahet Kuvendi i parë ndërkombëtar, ”Gjendja aktuale e studimeve mbi arbëreshët”, transmeton KultPlus.
Për herë të parë, ky Kuvend do të nxjerrë në pah gjendjen aktuale të studimeve të kryera ndër kohëra, në gamën që ngërthejnë lëmi, të tilla si: gjuhësia, letërsia, historia, antropologjia, publicistika dhe kultura në përgjithësi.
Në fokus të referateve dhe kumtesave do të jetë vepra studimore e kryer si nga studiuesit arbëreshë brenda Italisë e Kroacisë, po aq edhe nga studiuesit në trevat e tjera shqipfolëse.
Referatet dhe kumtesat e këtij Kuvendi pritet të kontribuojnë për orientimin e studiuesve dhe lexuesit në përgjithësi për të kuptuar qartë nivelin sasior dhe cilësor të studimeve mbi arbëreshët, si dhe për të dritësuar fushat dhe aspektet e pastudiuara mbi këtë lëmi.
Pjesëmarrës të Kuvendit të parë Ndërkombëtar, të organizuar nga QSPA, do të jenë studiuesit më të rëndësishëm brenda dhe jashtë Shqipërisë.
“Me këtë Kuvend (i parashikuar të realizohej një vit më parë, por i penguar për shkak të pandemisë) hapet cikli i tre prej aktiviteteve më të rëndësishme të Qendrës së Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët, ku do të pasohet në muajin nëntor me konferencën “Shteti shqiptar dhe arbëreshët (rasti i arbëreshëve të Italisë dhe Arbneshëve të Zarës në Kroaci” dhe me Konferencën Ndërkombëtare “Gjuhët e Rrezikuara dhe Diaspora” (Dhjetor, 2021). Ju mirëpresim!” shkruhet në njoftimin zyrtar të QSPA. / KultPlus.com
Sikurse kishte ndodhur edhe në valët e mëparshme të emigrimit edhe Arbëreshët e New Orleansit në SHBA nuk ikën nga Sicilia në mënyrë të organizuar. Fillimisht ikën më të guximshmit, të cilëve më vonë iu bashkëngjitën edhe familjarët, duke zvogëluar kështu banorët e fshatit “Kontessa Entellina” dhe duke rritur numrin në “Kontessa Entellina” tashmë në anën tjetër të oqeanit. Kështu New Orleansi u shndërrua në “shtëpinë” e dytë të arbëreshëve dhe komuniteti me përqendrimin më të madh të Arbreshëve në Amerikë.
Madje në vitin 1886, një grup arbëreshësh do të formonin shoqatën “Societa Italiana de Beneficenza Contessa Entellina”- një organizatë me qëllim ndihmën reciproke vëllazërore. Në vitin 1920 ishin diku mbi 20 mijë Arbëreshë në New Orleans, më shumë se ata që mbeten në Sicili.
Në shtypin amerikan të kohës shkruhej se “Contessa Entellina” një orë largë Palermos është fshat tipik në të gjitha pikëpamjet, i banuar 500 vjet më parë nga të ikurit prej turqëve Otoman. Vetvetën e quajnë “Arbëreshë”dhe flasin shqip, transmeton KultPlus.
“Në vendlindje e përshkruajnë veten si Arbëreshë, dhe nuk një arbëresh do të përgjigjej kurrë: “Io Sono Italiano”( Unë jam Italian)- por ““U nam Geg” ( un jam Gegë )- thot Joseph Schiro, kryetari i shoqatës dhe stërnipi i priftit arbëresh i ardhur në moshën 16 vjeçare në New Orleans , i cili flet rrjedhshëm në arbërisht.
Historiani i shoqatës Contessa Entellina, Justin Lance Schiro, tregon se pas zhbërjes së sistemit të skllavërisë që solli lirinë për skllevërit, pronarët e plantacioneve kishin mbetur pa krah pune. Ata u paguanin rrugën me anije fermerëve të Siçilisë me një traditë të gjatë në bujqësi. Prurje të tilla krijuan një traditë të fortë tregtaresh e zejtarësh siçilianë në Nju Orlins, shumë prej të cilëve me origjinë arbëreshe.
“Gjyshërit nga babai janë të dy nga (fshati) Contessa. Ata u vendosën këtu në vitet 1800,” tregon Tony Foto. Ai shpjegon se gjyshërit nga babai dallonin nga prindërit e nënës së tij që ishin italianë, por jo arbëreshë:
“Gjyshërit nga babai flisnin anglisht dhe arbëresh. Nuk flisnin italisht. Gjyshërit e tjerë që kishin ardhur gjithashtu nga Italia nuk kuptonin asnjë fjalë që ata thonin në gjuhën e arbëreshëve”.
Nevoja i solli arbëreshët në Nju Orlins. Fati i vendosi në një qytet që kishte pritur e asimiliar komunitete të pafundme etnike. Profesori i historisë Lawrence Powell tregon se në Nju Orlins, vetë nga diktati i gjeografisë së qytetit, krijoi një kulturë tolerancë e shkrirjeje kulturore unike:
“Deri kur thanë kënetat në fillim të shekullit të 20-të, të gjithë banorët jetonin në një distancë rreth 3km nga brigjet e lumit Misisipi, pra nuk kishte hapësirë për të krijuar geto apo lagje etnike. Të gjithë jetonin bashkë. Njerëzit shkëmbenin receta nga gardhi i oborrit, kalonin kohën përjashta pasi nuk kishte kondicioner. Në Nju Orlins, njerëzit jo vetëm mësuan të mbijetojnë, por të krijojnë një kulturë për të shijuar jetën. Në një qytet ku jetonin në buzë të katastrofës, kur Misisipi mund të dilte në çdo moment nga shtrati e t’i përpinte, ata mësuan të gëzojnë të tashmen”.
Gjykatësi në pension, Salvador Mulé, e konsideron veten amerikan i brezit të parë: gjyshërit e tij i lindën fëmijët në Contessa Entellina, para se të vendoseshin përfundimisht në Nju Orlins. Ai kujton se si në fëmijëri dëgjonte gjuhën arbëreshe:
“Kur vizitonim gjyshërit, prindërit flisnin me ta në gjuhën arbëreshe që të mos i kuptonim ne fëmijët. Por ne nuk na e mësuan kurrë gjuhën e tyre”.
Gjenerata më e vjetër përpiqet të tërheqë brezat e rinj në këtë traditë. Aktivistja Joyce Schiro ndihmon me kërkime gjenealogjike për të zbuluar rrënjët e prejardhjen e pjesëtarëve të shoqatës.
Presidenti Gasper Schiro, jurist në pension, beson se këto aktivitete ofrojnë më shumë se thjesht një mundësi për t’u mbledhur e për të kujtuar të afërmit që janë ndarë nga jeta.
Për disa, identiteti arbëresh ka mbetur thjesht një jehonë nga e kaluara e brezave. Për të tjerë, si Lisa Gourgues, është një mundësi për të kuptuar veten dhe për të zbuluar degët e largëta të familjes:
Lisa Gourgues, Nju Orlins
“Kur isha e vogël mendoja se isha italiane; mësova se isha siçiliane, pastaj më treguan se gjyshi ishte arbëresh/shqiptar”.
Gjyshi i Lisës nuk ishte nga fshati Contessa Entellina por nga Santa Christina Gela. Por meqë Contessa Entellina feston trashëgiminë arbëreshe në Nju Orlins, ajo gjen arsye të përfshihet në ceremony.
Lisa tregon se kishte gjithmonë kuriozitet për gjyshin që kishte vdekur para ajo të lindte.
“Nëna gjithmonë më tregonte se ai dukej ndryshe nga siçilianët, pasi ishte bardhosh me flokë e sy të errët”.
Në përpjekje për të mësuar më shumë për të, ajo vizitoi edhe fshatrat siçiliane nga vinin familjet Palermo dhe Musacchia nga ridhte gjyshi. Një kuriozitet që e ka lidhur tani me kushërirë të shumtë që ende ndjekin traditën arbëreshe në Itali.
Për ata që ende nuk e kanë realizuar ëndrrën për të vizituar fshatin e të parëve në Siçili, festa e nëntorit merr një rëndësi të veçantë…
“Është tradita që ka kaluar nga gjyshi, tek babai, e tani tek unë,” thotë Tony.
Një traditë që i ndihmon këta banorë të Nju Orlinsit të kujtojnë udhëtimet e arbreshëve shekuj më parë drejt Italisë dhe të afërmve të tyre drejt një jete të re në Shtetet e Bashkuara. / KultPlus.com
Arbëreshët e Italisë, krenohen me trashëgiminë e madhe sa të pasur kulturore, që, mrekullisht e kanë përçuar brez pas brezi nëpër shekuj.
Nga Komuna e Shën Kostandinit, i ka mbledhur autori Costantino Bellusci, ka përzgjedhur disa fjalë të urta të të parëve, të cilët u detyruan të shpërngulen, këto edhe me gjegjëset në italisht.
Vërejeni pastërtinë e gjuhës së vjetër shqipe; të dialektit të jugut, si edhe ndikimet e italishtes në disa trajta, ku nuk ka pasur fjalë gjegjëse në shqip. /konica/ KultPlus.com
