Etiketë: mimoza hasani pllana

Bisedë me profesoreshën kroate, Maximiljana Baranćić

Bisedoi: Mimoza Hasani Pllana

Mimoza Hasani Pllana: Profesoreshë Baranćić, sa është e zhvilluar albanologjia në shtetin kroat, a mund të thuhet se ka trashëgimtar të denjë të albanologut të njohur Prof. Dr. Aleksandër Stipćević?

Maximiljana Baranćić: Në fakt nuk ekzistojnë studime albanologjike në Kroaci. Me sa di unë, gjer më tani, nuk ka trashëgimtarë të denjë të albanologut dhe ilirologut prof. dr. Aleksander Stipčević.

M.: Në studimet tuaja të fundit shohim një interesim më të madh për të folmen arbënishte, studimin e së cilës e keni zgjedhur për temën tuaj të doktoratuës, a mund të veçoni disa elemente karakterizuese të kësaj gjuhe?

M.B.: Në studimet e mia doktorale kam vënë theksin në disa karakteristika kryesore të së folmes së dialektit tonë Arbënishtes. I kemi humbur disa zanore, p. sh: nuk kemi themi ”thana” por ”sana”, me ”than” por ”san”, derisa në gjuhën shqipe e kemi ”th” ne e përdorim “s”. Nuk ekziston ndonjë dallim kur ne përdorim ”q” dhe ”ç”, dallim që ekziston edhe në gjuhën kroate. Ne përdorim diçka në mes, që në gjuhën kroate tingëllons si ”č”. E foljma jonë është e përafërt me dialektin shqiptar, e vetmja gjë është se pas shumë viteve ne kemi humbur shumë fjalë dhe po ashtu artikulimi ka ndryshuar lehtësisht. Por, kur unë flas, njerëzit në Kosovë dhe Shqipëri më kuptojnë plotësisht. Kur ata flasin me mua nganjëherë nuk i kuptoj, në veçanti nëse flasin shpejt.

M.: Përveç studimeve lidhur me të folmen arbëreshe, tanimë keni publikuar edhe studimin për ndikimet e fjalëve italiane në gjuhën arbëreshe, cilat janë rezultatet, sa ka arritur arbërishtja e sotme të ruaj origjinën e saj, që nga koha e emigrimit të komunitetit shqiptarë?

M.B.: Kam shkruar një artikull dhe vitin e kaluar kam mbajtur një prezantim të atyre kërkimeve në Kosovë mbi ndikimin e gjuhës italiane në dialektin tonë Arbanasi. Ka shumë fjalë me origjinë italiane, të cilat kanë ardhur drejtpërdrejtë apo indirekt përmes dialektit kakavian, që vjen si rezultat i jetesës në komunitetit, me këta banorë. Arbënishtja është ruajtur në 35% të origjinës së saj, që nga koha kur ka ndodhur emigrimi nga mëmëdheu Shqipëria, duke qenë kjo një fenomen në vehte meqë nuk kanë ekzistuar shkolla, institucione etj.

M.: Keni botuar edhe një libër për mësimin arbënishtes, si u mirëprit nga komuniteti arbëresh?

M.B.: Është pritur mjaft mirë nga komuniteti Arbëresh.

M.: A është i mjaftueshëm organizimi i konferencave, seminareve, tryezave që organizohen në Kosovë dhe në Shqipëri dhe sa ndihmojnë në zhvillimin dhe prezantimin e hulumtimeve të studiuesve të huaj lidhur me studimet e gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqiptare?

M.B.: Besoj se konferencat, seminaret dhe tryezat e rrumbullakëta, që organizohen në Kosovë, Shqipëri, janë shumë të nevojshme dhe ndihmojnë shumë në zhvillimin, ruajtjen e hulumtimit akademik mbi gjuhën shqipe, letërsinë, kulturën; parë veçmas si dialogim debatues për nivelin ku kanë mbërritur kërkimet albanologjike, të gjuhës dhe letërsisë shqipe, në rajonin e Ballkanit dhe më gjerë. Unë kam marrë pjesë tre herë deri më tani në seminaret ndërkombëtare që mbahen në Kosovë.

M.: Çfarë mendoni për bashkëpunimin dhe përkrahjen që ofrojnë katedrat e gjuhës shqipe në Kosovë dhe Shqipëri?

M.B.: Mendoj se bashkëpunimi dhe përkrahja në nivel universiteti në Kosovë dhe Shqipëri për studiuesit dhe studentët e huaj është e mirë dhe i nevojshëm, por megjithatë në lëmin e shkëmbimit të përvojave, gjithnjë ka nevojë për thellim dhe për plotësime.

M.: Sipas mendimit tuaj, sa është e njohur letërsia shqipe në Koraci?

M.B.: Më duhet ta pranoj se letërsia shqipe nuk është mjaftueshëm e njohur në Kroaci, e prandaj ka nevojë për zgjerim të hapësirave të komunikimit.

M.: Sot, në mbarë Kroacinë kemi emra të njohur arbëreshë që përfaqësojnë kulturën e vendit në fusha të ndryshme, sa vlerësohen dhe respektohen nga shteti kroat?

M.B.: Po, ekziston një respekt dhe vlerësim i merituar tek shoqëria dhe institucionet kroate. Mund t’i përmend disa: nga familja Deshpalj kemi dirigjentin e njohur Pavle Deshpalj, vëllain e tij violinistin Valter dhe motrën e tyre Maja; Ennio Stipčević, muzikolog i njohur (djali i Aleksandër Stipčević); prof. dr. sc. Serdo Dokoza (historian që punon në Universitetin e Zarës) etj.

M.: Aktualisht, a jeni duke punuar në ndonjë projekt lidhur me studimet në fushën e albanologjisë?

M.B.: Në këto momente jam duke punuar në fjalorin Kroat-Arbanas, ende duke punuar në detaje dhe shpresoj të publikohet këtë vit. Në maj planifikohet vënia në skenë e dramës ”Nita” në teatrin kombëtar në Zarë (kombinim i gjuhës kroate dhe arbënishtes), ende vazhdoj me kursin e së folmes Arbënishte, që prej katër vitesh tashmë.

Maximiljana BARANĆIĆ, ka mbaruar studimet bazike në Fakultetin Filozofik, në Universitetin e Zagrebit, ndërsa studimet pasuniversitare për gjuhësi i mbaroi në Universitetin e Splitit. Aktualisht është duke punuar në disertacionin e doktoraturës me temën “Lexisi i të folmes së Arbanasit si reflektim i gjuhëve në kontakt”. Punon si ligjëruese në Departamentin e Anglishtes në Universitetin e Zarës. Kërkimet e saj janë të përqëndruara në studimet e emrave, mbiemrave dhe pseudonimeve, veçanërisht nga Arbanasi, pastaj ka realizuar studime për identitetin etnolinguistik të arbanasëve, studime për poezinë, etj. Është e njohur për përkthimin e disa librave me poezi dhe zhanreve tjera letrare.

Intervista u shkëput nga libri: Shtegtimi i shqipes në Europë. Autore: Mimoza Hasani Pllana. Boutes: OLYMP, Prishtinë, 2019./KultPlus.com

(Studimet ballkanike në Bullgari)

Bisedë me Ekaterina Tarpomanova, profesoreshë dhe udhëheqëse e Katedrës së Gjuhësisë së Përgjithshme Indoeuropiane dhe Ballkanike.

Bisedoi: Mimoza Hasani Pllana

Mimoza Hasani Pllana.: E nderuar profesoreshë Ekaterina, ju keni studiuar në  Katedrën e Gjuhësisë së Përgjithshme, Indoeuropiane dhe Ballkanike pranë Fakultetit të Sllavistikës të Universitetit të Sofjes “Shën Klimenti i Ohrit”, në këtë katedër ofrohen programe të gjera studimi edhe për gjuhë të tjera ballkanike, çfarë ju tërhoqi më shumë te gjuha dhe letërsia shqipe që zgjodhët për ta studiuar?

Ekaterina Tarpomanova: Kam studiuar në Universitetin e Sofjes, në degën e Ballkanistikës. Katedra është themeluar para shumë viteve, por studimet e Ballkanistikës që ofrohen në Universitet janë diçka relativisht më e re, që u themeluanë në vitin 1994 nga profesotërt tanë, Petja Asenova dhe Zhivko Bojaxhiev. Në qendër të studimeve të ballkanistikës vihet Bashkimi gjuhësor ballkanik, pra bullgarishtja, shqipja, rumanishtja dhe greqishtja – gjuhët, që në saje të kontakteve shekullore kanë zhvilluar karakteristika të përbashkëta gramatikore. Ideja e themeluesve të degës ishte që studentët të mësojnë tri gjuhët e huaja, me numër të barabartë të mësimeve. Këtë ide e respektojmë deri më sot. Kështu që studentët e Ballkanistikës nuk kanë për të bërë zgjedhje ndërmjet gjuhëve, i mësojnë të gjitha gjuhët. Për mua, mund të them se edhe unë nuk e bëra zgjedhjen time vetë, disi dhe më tepër e bëri fati, duke më takuar me profesoreshë Rusana Bejlerin. Asaj ia detyroj dashurinë që kam për gjuhën shqipe. 

M.: Pas mbarimit të studimeve u angazhuat si profesoreshë, ndërkaq tani e drejtoni vetë katedrën, a mund të na flisni më shumë për programet që ofroni për studimin e gjuhës dhe letërsisë shqipe?

E.T.: Universiteti i Sofjes ishte vendi i parë në Bullgari, ku ofrohej studimi i gjuhës dhe letërsisë shqipe. Pastaj edhe universitetet e tjera, duke ndjekur modelin tonë, ofrojnë studime të ngjashme. Që nga krijimi i progamit të degës së Ballkanistikës, ndërkaq janë bërë pak ndryshime, kemi ruajtur konceptin e profesorëve tanë. Lëndët e degës mund t’i ndajmë në tri pjesë – gjuhë (dhe gjuhësi), letërsi dhe histori. Mësohen tri gjuhët ballkanike – shqipja, greqishtja dhe rumanishtja. Studentët mund të formohen si përkthyes profesionistë me çdonjërën nga këto. Cikli gjuhësor përfundon me gjuhësi ballkanike, lëndë, e cila i njeh studentët me tiparet e përbashkëta të gjuhëve ballkanike, si dhe me shkaqet për zhvillimin e tyre. Studentët njihen me letërsitë kombëtare të Ballkanit dhe po kaq me kulturën e popujve ballkanikë. Në mënyrë të ngjashme, dituritë për letërsitë kombëtare, njihen dhe përgjithësohen me një lëndë të pasur krahasuese. E gjitha kjo, prezantohet në sfondin e ngjarjeve historike, që nga periudha antike deri në zhvillimet bashkëkohore. Krenohemi se studentët tanë bëhen specialistë me një pikëpamje shumë të gjerë për Ballkanin në kontekst europian dhe botëror.

 M.: Të mbash gjallë dhe të thellosh studimet për një gjuhë të vjetër që flitet në disa vende të vogla europiane, siç është gjuha shqipe, sigurisht që nuk është e lehtë. Në raste të tilla na intereson më shumë që të dimë nëse keni mbështetje nga Qeveria e  Shqipërisë dhe Kosovës, apo vetëm nga Qeveria Bullgare?

E.T.: Kemi kontakte shumë të mira me disa universitete në Shqipëri dhe Kosovë, veçanërisht me Universitetin e Prishtinës, por përgjithësisht na mungon mbështetja në nivel shtetëror dhe qeveritar. Më tepër shpresojmë te kontaktet tona personale me kolegë nga Shqipëria dhe Kosova. Çdo vit, për shembull studentët tanë marrin pjesë në Seminarin e gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqipe që organizohet nga Universiteti i Prishtinës. Disa vite me radhë kemi paraqitur studentë edhe në seminarin e gjuhës shqipe në Universitetin e Tiranës, por për të aplikohet në Ministrinë e Arsimit dhe procedura e mundësisë për të qenë të pranishëm, është mjaft e komplikuar. 

M.: Sa është sfidues procesi i plotësimit të nevojave me staf të plotë akademik për lëndët e gjuhës dhe letërsisë shqipe dhe në mesin e profesorëve a ka ndojë profesor/eshë që vjen nga Shqipëria dhe Kosova?

E.T.: Meqenëse gjuha dhe letërsia shqipe studiohen në kuadër të proceseve të Ballkanit, ne parapëlqejmë specialistë me profil më të gjerë. Aktualisht kemi një specialiste të shkëlqyer në fushën e gjuhës dhe letërsisë shqipe, profesoreshë Rusana Bejleri. Me mësimet e gjuhës merret gjithashtu kolegu Anton Pançev. Profesorë nga Shqipëria dhe Kosova na vizitojnë, kur kemi raste të veçanta, por nuk kemi mundësi të mbajmë profesorë të rregullt nga vendet e huaja.

 M.: Sofja është e njohur si një nga qendrat që ka siguruar qëndrueshmëri në zhvillimin e programve dhe numrin më të madh të studentëve, të cilët janë të interesuar për gjuhën dhe letërsinë shqipe, si janë prirjet e fundit dhe cilat janë arsyet më të shpeshta që të rinjtë bullgarë zgjedhin për të mësuar dhe studiuar këtë gjuhë?

E.T.: Zakonisht pranojmë 15-20 studentë, sipas përvojës së deritanishme ky është numri i mundshëm për degën tonë. Dëshira jonë është që të tërheqim të rinj me interes të thellë ndaj Ballkanit dhe proceseve gjuhësore, kulturore, historike dhe politike në rajonin tonë. Pastaj gjatë studimeve çdonjëri orientohet dhe zgjedh atë fushë që i duket interesante ose e dobishme, për të thelluar njohjen dhe komunikimin e zgjeruar. Puna jonë është që t’u ofrojmë mundësi të ndryshme të rinjve. Pas mbarimit të studimeve në këto fusha, ata kanë rrugë të ndryshme profesionale si specialistë të shkolluar për çështjet ballkanike. Për gjuhën dhe letërsinë shqipe i motivojmë me argumentet se do të jenë specialistë të vlerësuar, sepse në kohët tona çdonjëri e di anglishten, por sa janë njerëzit që e njohin mirë një gjuhë të rrallë si shqipja dhe një kulturë interesante si kultura shqiptare?

M.: A mund të na njoftosh për procedurat e aplikimit dhe regjistrimit për studentët jo bullgarë, meqë gjithnjë e më shumë kemi të interesuar nga Kosova që dëshirojnë të studiojnë në Universitetin “Shën Klimenti i Ohrit”, si një nga universitet më prestigjioze në Bullgari?

E.T.: Procedurat edhe për këtë universitet janë standard, si për çdo të huaj që dëshiron të aplikojë në një universitet bullgar, nuk ka diçka të veçantë për degën tonë. Por studentët e huaj duhet të kenë parasysh se tani për tani ne ofrojmë studime vetëm në gjuhën bullgare, pra atyre u ofrohen kurse të bullgarishtes, të cilat zakonisht zgjasin një vit. Një mundësi tjetër dhe shumë e mirë janë programet e mobilitetit të studentëve, për shembull programi Erasmus. Universiteti i Sofjes ka marrëveshje me Universitetin e Tiranës, por ndërkohë po përgatitet marrëveshja me Universitetin e Prishtinës, e cila shpresoj se do të jetë gati vitin tjetër. Pra studentët e secilës hapësirë, që kanë dëshirë të aplikojnë, i pranojmë me kënaqësi.

M.: Gjatë studimeve tuaja, në cilën periudhë letrare dhe tek cilët autorë jeni ndaluar më shumë dhe pse?

E.T.: Përpiqemi t’i përfshijmë të gjitha periudhat e letërsisë shqiptare, me autorët më përfaqësues, që nga autorët e vjetër – Marin Barleti, Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Pjetër Bogdani, Frang Bardhi, pastaj letërsia e Rilindjes me autorët më të rëndësishëm – Jeronim de Rada, Naim Frashëri, Andon Zako Çajupi, Asdreni, etj. , deri në periudhën moderne me Ismail Kadarenë, Rexhep Qosjen etj. Prezantojmë gjithashtu vepra të prozës, poezisë dhe të dramës. 

M.: Tani, për vendet e Ballkanit Perëndimor ofrohen programe të ndryshme bashkëpunimi (në nivelin e arsimit të lartë), sa jeni të përfshirë në këto programe, gjithnjë në funksion të bashkëpunimit rajonal?

E.T.: Nuk kemi programe të posaçme për Ballkanin Perëndimor përsa i përket arsimit të lartë. Bashkëpunimi, kryesisht realizohet ndërmjet marrëveshjeve midis universiteteve, kurse në nivel shtetëror veprohet përmes marrëveshjesh ndërshtetërore. 

M.: Në gjuhën bullgare, krahasuar me gjuhët e tjera ballkanike, kemi të përkthyer një numër të konsiderueshëm shkrimtarësh shqiptarë (rreth 100), falë kontributit të çmuar të pararadhësve tuaj në Universitet. Kjo traditë e mirë e përkthimit po vazhdon edhe nga studentët aktualë, por a mund të flasim për përzgjedhjen e autorëve vepra e të cilëve hyn në procesin e përkthimi, si bëhët përzgjedhja?

E.T.: Kur fjala është për studentët, përkthimi ka dy qëllime – nga njëra anë të popullarizohet letërsia shqiptare para publikut bullgar, pra të njihet sa më gjerë, por nga ana tjetër përkthimi është një fushë e veçantë, e cila është e dobishme për vetë studentët. Studimi i çdo gjuhe në degën e Ballkanistikës përfundon me një provim, i cili në mes të tjerash përmban përkthimin e një vepre origjinale. Zgjedhja e autorit, zakonisht bëhet nga studentët. Të rinjtë me talent të shfaqur, të cilët kanë dëshirë të merren me përkthim artistik, pa e vënë në dyshim, kanë mbështetjen tonë. Frymëzimin e marrin nga pedagogët e tyre, Rusana dhe Antoni, ne si institucion përpiqemi që të sigurojmë botimin e librit dhe prezantimin e tij para publikut.

M.: Bazuar në mendimet e kritikës letrare, por edhe interesimet e studentëve, cilët janë shkrimtarët më të vlerësuar? 

E.T.: Në Bullgari, pa dyshim autori më i njohur është Ismail Kadareja, ai njihet si nga kritikët letrarë, ashtu edhe nga lexuesit. Fatkeqësisht letërsia shqiptare nuk është aq e njohur tek ne, por ne përpiqemi ta ndryshojmë këtë. Mendoj se pas dështimit të regjimeve komuniste, lidhjet midis vendeve të Ballkanit kaluan në një nivel të ndryshëm. Ne dalëngadalë po hapemi për njëri-tjetrin, e zbulojmë njëri-tjetrin, kapërcejmë dyshimin, indiferencën, konfliktet. Jam optimiste për të ardhmen e Ballkanit në Europën e bashkuar. Besoj se rruga më e mirë është njohja e gjuhës, letërsisë dhe kulturës. Ja këtu e sheh rolin e madh të studimeve që ne ofrojmë.

M.: A mund të na thoni se me çfarë jeni duke u marrë aktualisht në fushën e filologjisë dhe albanologjisë?

E.T.: Unë jam gjuhëtare dhe merrem me analizën e proceseve në situatën e bashkimit gjuhësor ballkanik, me theks të veçantë mbi studimin krahasues të bullgarishtes dhe shqipes. Vitin e kaluar me disa kolegë nga universiteti fituam financim për një projekt të madh shkencor me titull “Gjuhët ballkanike si thelbi i bashkësisë etnike dhe kulturore të Ballkanit”. Përveç punës sime shkencore po merrem me përthime të romaneve të autorëve bashkëkohorë shqiptarë. Bashkë me pronarin e shtëpisë botuese “Izida”, Plamen Totev, një njeri i dhënë shumë pas letërsisë, kemi në plan të popullarizojmë romanin modern shqiptar. Vitin e kaluar botuam dhe prezantuam librin e Ben Blushit “Otello, Arapi i Vlorës”, tani jam duke përkthyer romanin “Mëria e zanave” të Grigor Banushit, kurse për vitin tjetër kemi përgatitur për ta përkthyer një roman të Rudi Erebarës. Këta shkrimtarë i zgjodhëm, sepse janë nominuar ose janë mbajtës të çmimit të Komisionit Europian. Pra, përpiqemi ta mbajmë të gjallë shpirtin e kulturës dhe letërsisë, sepse kjo është rruga e njohjes së vërtetë midis popujve, midis kulturave të tyre. 

Ekaterina TARPOMANOVA, studioi në Universitetin e Sofjes “Shën Klementi i Ohrit” në dy degë, Ballkanistikë dhe Filologji Franceze. Më vonë doktoroi në po këtë universitet, nën mentorimin e profesoreshës Petja Asenova. Punoi më shumë se 10 vjet në redaksinë shqipe të Radios Kombëtare Bullgare, njëkohësisht vazhdoi të merrej me punë shkencore në Seksionin e Gjuhësisë Kompjuterike pranë Akademisë Bullgare të Shkencave. Në Universitetin e Sofjes u kthye si profesoreshë gjatë vitit 2011 dhe iu përkushtua punës me studentët, duke mbajtur ligjërata të gjuhësisë së përgjithshme. Ka përkthyer disa krijime autorësh shqiptarë në gjuhën bullgare. Në kohën e lirë i përlqen të përkthejë libra dhe të udhëtojë.

Intervista u shkëput nga libri: Shtegtimi i shqipes në Europë. Autore: Mimoza Hasani Pllana. Boutes: OLYMP, Prishtinë, 2019./KultPlus.com

Intervistë me Clare Azzopardi, shkrimtare, përkthyese e letërsisë dhe ligjëruese letërsie në Universitetin Malta Junior College.

Bisedoi: Mimoza Hasani Pllana

Mimoza Hasani Pllana: Veprat tuaja të shkruara  në gjuhën malteze janë përkthyer në disa gjuhë. Çfarë do të thotë për ju kur vlerësohen, përkthehen dhe pëlqehen tekstet tuaja nga lexuesit e huaj?

Clare Azzopardi: Një libër i përkthyer sjell një rrëfim, personazhe dhe kulturë si të përthyer në pasqyrë. Ai krijon një marrëdhënie në mes të autorit dhe përkthyesit dhe gjithashtu ndërton një dialog të hapur në mes të kulturave dhe gjuhëve. Përkthimi pasuron letërsinë e vendeve dhe ndihmon autorin/përkthyesin të lexoj.

M.: Përveç se jeni autore, keni përkthyer edhe tekste letrare nga anglishtja dhe italishtja  në gjuhën malteze, sa sfidues është ky proces?

C.A.: Natyrisht se është sfiduese, por edhe shpërblyese gjithashtu. Është një shkëputje nga shkrimi, më duhet të them një pushim intensiv dhe përmirësues, si në përjetimin e dy gjendjeve.  Kohët e fundit kam përkthyer vetëm libra për fëmijë (nga gjuha angleze dhe italiane në gjuhën malteze), kryesisht libra me vizatime. Disa prej këtyre librave janë shumë sfiduese për shkak të fjalëve me rimë, pastaj ritmit dhe muzikalitetit të tekstit. Zakonisht janë tekste të shkurtëra, kështu që nëse humbas ritmin këtu dhe aliteracionin atje, shumë lehtë mund të përfundoj në një tingëllim/kuptim mishmash. 

M.: Cilat teknika të përkthimit përdorni?

C.A.: Në veçanti asnjë. Unë kurrë nuk kam studiuar mbi përkthimin, andaj për mua përkthimi është një proces intuitiv, por që nuk do të thotë që nuk bëj ndonjë kërkim/studim. Përkundrazi, duhet të bëjmë kërkime dhe bashkëpunime me përkthyesit e tjerë nëse duam të kemi një përkthim të mirë dhe të besueshëm.

M.: Për aq sa kemi njohuri letërsia shqipe në gjuhën malteze përfaqësohet fare pak, për të mos thënë aspak. A do të thotë kjo se mungon intersimi për letërsië shqipe, apo mungon komunikimi?

C.A.: Me aq sa kam njohuri unë një autor shqiptar ka qenë i ftuar në Festivalin Mediteran të Maltës, por nuk jam e sigurt nëse ndonjë autor maltez ishte ftuar ndonjëherë në Shqipëri. Unë besoj se Immanuel Mifsud ka një libër që është  përkthyer dhe botuar atje, ky është i vetmi që njoh. Nuk them se është mungesë interesimi, më shumë është mungesë njohurishëx dhe mungesë fondesh, ndoshta, e mbi të gjitha mungesë komunikimi. Nuk jam në një pozicion shumë të mirë që të përgjigjem në këtë pyetje. Për një kohë të gjatë kam qenë pjesë e këshillit organizativ të Festivalit Mediteran të Maltës, por tani nuk jam më dhe zgjedhja e autorëve nuk varet nga unë.

M.: Puna juaj letrare është vlerësuar me çmime për shkrim dhe redaktim, sa ju motivojnë vlerësimet e tilla?

C.A.: Po edhe jo. Nuk shkruaj për të marrë çmime. Unë shkruaj sepse dua të shkruaj. Kur vjen ndonjë çmim e mirëpres, por nuk dua të bëjë bujë të madhe për të. Shpërblimet/çmimet më të mira asnjëherë nuk janë titujt, por lexuesit e mi, si të rinjë ashtu edhe të moshuar, të cilat nuk janë më të gjata se disa fjalë ose fjali, të cilat i pranoj me dashuri. 

M.: Duke qenë se shkruani letërsi për fëmijë dhe të rritur, cili është zhanri juaj më i preferuar?

C.A.: Unë shkruaj më shumë për fëmijë. E dua librin me fotografi/ilustrime më shumë se gjithçka. Ndoshta, sepse kjo më jep mundësinë për të bashkëpunuar me ilustrator, kam patur bashkëpunime të mrekullueshme në të kaluarën. Shkrimi për të rritur zgjatë më shumë dhe është më i kërkuar, por unë besoj se është më mirë t`i kultivosh të dyja.

M.: Cili është komunikimi juaj me komunitetin e shkrimtarëve shqiptarë, a keni marrë pjesë ndonjëhere në seminare, konferenca gjuhësore dhe filologjike në Kosovë apo Shqipëri?

C.A.: Jo, ose më sakt jo akoma. Shpresoj të marrë pjesë në të ardhmen. 

Clare Azzopardi, është shkrimtare për fëmijë dhe të rritur. Është udhëheqëse e departamentit të gjuhës malteze në Universitetin Malta Junior College dhe për shumë vite ka qenë anëtare aktive e Inizjamed, një OJQ misioni i së cilës është promovimi i letërsisë në Maltë dhe jashtë. Me Inizjamed, ajo ka qenë bashkëorganizatore e festivaleve dhe punëtorive të letërsisë, shpesh në bashkëpunim me Literature Across Frontiers (LAF). Puna e saj është përkthyer në disa gjuhë dhe ajo është prezantuar në një numër përmbledhjeh përfshirë  Transcript, In Focus, Cúirt Skald, Words Without Borders dhe Novel of the World. Shfaqja e saj L-Interdett Taht is-Sodda (Merlin Publishers) është botuar në gjuhën frënge (Éditions ëThéâtrales) dhe në gjuhën arabe (IACT). Azzopardi ka botuar 2 libra me tregime të shkurta për të rritur, ku të dyja kanë fituar Çmimin Kombëtar të Librit për Letërsi. Përmbledhja e saj e fundit është botuar në gjuhën kroate (VBZ), gjuhën hungareze (Noran Libro) dhe gjuhën arabe (Sefsafa Publishers). Clare Azzopardi ka marrë pjesë në një numër festivalesh dhe më 2015 ajo është përzgjedhur pjesë e Zërave të Rinj të Europës (Europe’s New Voices). Ajo sapo ka publikuar novelën e saj të për të rritur Castillo (Merlin Publishers) dhe momentalisht është duke punuar në novelën e saj të re. Clare Azzopardi është fituese e disa çmimeve në letërsi.

Intervista u shkëput nga libri: Shtegtimi i shqipes në Europë. Autore: Mimoza Hasani Pllana. Botues: OLYMP, Prishtinë, 2019./KultPlus.com

Bisedë me Jovan Nikolaidis, shkrimtarin, përkthyesin dhe botuesin malazez (ballkanas), të lindur në Ulqin të Malit të Zi

Bisedoi: Mimoza Hasani Pllana

Mimoza Hasani Pllana: I nderuar z. Nikolaidis,  keni lindur në një qytet të bukur mediteran, në Ulqin, të banuar me shumicë shqiptare dhe të vizituar shumë nga shqiptarët gjithashtu. A mund të jetë kjo arsyeja që mësuat shqipen dhe vazhduat të mos e harroni këtë gjuhë, jo vetëm për komunikim por edhe për zhvillim kulturor?

Jovan Nikolaidis : E nderuar Mimoza! Po, jam lindur pranë bregdetit, kam shtëpinë tek ullishtet, jam i rrethuar me fqinjë shqiptarë dhe kjo është një prej rrethanave të lumtura në jetën time. Tani, në moshë të shtyer, e falënderoj Zotin që e kam kaluar jetën me njerëz të mirë dhe të qetë. Gjuhën shqipe nuk e kam mësuar për shkak të turizmit, më së paku për shkak të turizmit. Gjuha shqipe, krahas gjuhës malazeze në të cilën shkruaj, ka qenë dhe mbetet gjuhë edhe e familjes sime. I jam mirënjohëse nënës malazeze sepse ka insistuar, që përvec gjuhës amëtare, më duhet ta mësoj edhe gjuhën e fqinjve dhe të miqve. Le të jetë e bekuar nëna ime e meçme dhe bujare!

Gjuha shqipe është e bukur, melodike dhe me shumë mundësi që ta plotësojë dhe fuqizojë misionin. Ajo është gjuhë e shpirtit dhe proverbave. Me të edhe melodia rrjedh pa ndalë, fjalët dhe tonet janë në përputhje. Kjo gjuhë më ka ndihmuar ta njohë Shqipërinë, vend të cilin e kam vizituar shpeshëherë, vend të cilin e dua, me njerëzit e së cilës ndajë fryte të shëndetshme të miqësisë së sinqertë. Shqiptarët e duan bisedën dhe këngën!

Mimoza Hasani Pllana: Duke qenë se jeni djalë e nip i një familje të përbërë nga kombësi e kultura të ndryshme ballkanike, se jetoni në Ulqin, keni jetuar disa vite në Saravejë dhe jeni botues i njohur në vendet sllave, a mund të bisedojmë me ju për njohjen e letërsisë shqipe në kontekstin ballkanik, në veçanti nga lexuesi malazez, boshnjak, serb dhe maqedonas, sa është e njohur letërsia shqipe nga këto vende ballkanike?

Jovan Nikolaidis: Po, në gjakun tim janë të ndërthurura gjene malazeze, greke, shqiptare dhe vllehe. E falënderoj Zotin që nuk jam i përbërë vetëm prej njërit! Ballkani e ka paguar dhe vazhdon ta paguajë shtrenjtë garën e të qenurit autokton dhe autentik, Ballkani lëngon nga sëmundja e rëndë fisnore e egoizmit, gjithë kjo e rëndon të ardhmen e tij. Ballkanasit duhet ta dinë se kush janë dhe nga janë, është e rëndësishme të dihet prejardhja. Por, për mua gjithmonë më e rëndësishme ka qenë të jem Ballkanas sesa vetëm shqiptar apo malazez. Gënjejnë ata që thonë se në Ballkan ekzistojnë popuj me gjenezë të pastër etnike. Nga pellazgët e deri tek popujt e sotshëm të Balkanit kanë kaluar shtrëngata të panumërta, janë krijuar labirinte etnike, është budallallëk të thuhet se je i pastër – atëherë do të jesh më i papastërti. Çfarëdo insistimi në atë qëndrim fuqizon nacizmin dhe fashizmin. Shovinizmi është sëmundje e rëndë. Nuk i duhet Ballkanit një rrezik i tillë. Ruaj tënden, por mos e vendos aty ku nuk e ka vendin, kështu bëjnë ideologët rrugeçër. Më e bukur është dhe ka aromë më të këndshme tufa me lule të ndryshme, sesa me vetëm një lule. Në kopshtin e quajtur Ballkan rriten lule të llojllojshme, por edhe Zoti e pëlqen një përzierje të tillë. Kjo është ajo që do të insistojë deri në fund të jetës. Të pres që ballkanasit të pajtohen, bashkohen dhe si të tillë ta kthejnë drejtë Europës fytyrën e vet të bukur dhe të shëndoshë. Kush mendon ndryshe ndjell katastrofë dhe shkatërrim. Në Sarajevë kam mbajtur këtë qëndrim: të jem i ndryshëm por i njëjtë – njëlloj mysliman, katolik dhe i krishterë. Më së shumti Qytetar. Është e mundur që të pritet paqja dhe të gjinden vlera në jetesën e përbashkët. Për këtë arsye më vjen keq që popujtë sllavë të Ballkanit pak i njohin zakonet e shqiptarëve. Duhet ti njohin, në diversitetin e tyre ka vend për secilin njeri.

Mimoza Hasani Pllana: Sa lexohet dhe pranohet letërsia shqipe nga kritika letrare dhe lexuesit sllavofolës?

Jovan Nikolaidis: Pak, për keqardhje pak! Në librin tim “Shqiptarët dhe unë” (lexojeni kapitullin e katërt “Mbrëmje në Petrelë”) në një mbrëmje mistike kur isha në shoqëri të vëllezërve për nga idetë, shumë qartë e kam vënë theksin në këtë mangësi. Është shumë keq të mos njihet fqiu. Nëse nuk e don fqiun, nuk do ta duash as vëllaun, sepse fqiu është përkrah jush për t’ua shtrirë dorën ndërsa vëllau nganjëherë mund të jetë më larg. Babai im thoshte: “Zot, më jep fqiun, më largo nga kushërinjtë. Fqiu nuk i peshon gjërat në kandar, kushëriu gjithcka peshon në kandar”. Unë jam rritur dhe jetoj i rrethuar me shqiptarë, asnjëherë nuk më ka rastis të humbas nga fqinjësia me ta. 

Mimoza Hasani Pllana: Sipas mendimit tuaj, a është e vështirë të përkthehet letërsia shqipe në gjuhët sllave?

Jovan Nikolaidis :Është e vështirë që të përkthehet autori shqiptar. Gjuha shqipe është e bukur, por në të njëjtën kohë komplekse. Tani, kur jam në një moshë që nuk premton shumë, vetëm tani shoh sesa kohë më tepër më duhet që ta mësoj gjuhën e fqiut tim. Megjithatë, nuk ndalem. Mësoj. Në veçanti e kanë vështirë ta mësojnë popujt sllav. Paragjykime dhe keqkuptime. Gjuha shqipe ka ndërtim linguistik ndryshe nga gjuhët sllave – është e kundërt me to. Por, kjo nuk është arsyeja pse të gjithë në Ballkan nuk e njohim njëri tjetrin. Ndërsa, kjo arrihet më së miri përmes gjuhës dhe shkëmbimit kulturor.

Mimoza Hasani Pllana: Ballkani, njihet si një vatër e Evropës që gjithmonë qëndron e nxehtë, e gatshme për t`u ndezuar, sipas mendimit tuaj,  Ballkani, a është “vullkanik”, apo ofron mundësi jetesë në paqe dhe tolerancë ndërkulturore?

Jovan Nikolaidis :Nuk është Ballkani vatër e gatshme për tu ndezur. Nëse është ashtu siç thuani, atëherë fajin për këtë e ka Europa më shumë sesa vetë Ballkanasit. Europa është shpesh e ashpër, e pasinqertë dhe arrogante. Por ajo e din shumë mirë që ne jemi e ardhmja e saj. Ballkani është shpresa e Europës. Gjithmonë na kanë vështruar si njerëz jomikpritës, neve na mveshet përkufizimi mitologjik për banorë të errët dhe barbar, njerëz të cilët sillen me bagazh (kufera), presin drunjë, pastrojnë mutëra europian. Dhe heshtin, të hedhur nëpër geto të Europës, duke ëndërruar vendlindjen e largët dhe familjen e varfër në kodrat malore. Mendimi i Europës për ne është një gënjeshtër e vjetër shumëshekullore. Pozicioni i Ballkanit nuk është më fatlumi: është në udhëkryq ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit. Dhe gjithmonë i ka shërbyer edhe njërit edhe tjetrit për ti realizuar planet e tyre ekspansioniste, për ti shëruar frustrimet e tyre imperiale. Nuk ekziston në planet kolonizator më i madh se Europa! Për këtë arsye Ballkani i reziston okupimit. Ne dëshirojmë të jemi në Europë, ne jemi europian, por jo më si shërbëtor, por si partnerë të mirë. Për paqe dhe tolerancë, për vlera të përbashkëta njerëzore. Ballkani nuk do të skllavërohet më. Fatkeqësisht, Ballkani më së shumti është skllav i vetvetes, ne grindemi me njëri tjetrin. Në secilën grindje më së shumti ka budallallëk. Për këtë insistoj në misionin tim privat për tolerancë, bashkëjetësë dhe afërsi. Detyra ime intelektuale është e vogël, por numri i atyre që mendojnë si unë është duke u rritur, duke u forcuar. Ndaluni njerëz! Qetësojeni zemrën, qetësojini nervat! Aq të ngjashëm jemi saqë për këtë arsye edhe grindemi me njëri tjetrin. Ta shiqojmë njëri-tjetrin përballë, pas shpinës nuk mund ta shikojmë sesa të ngjashëm jemi. 

M.:Kontrastet e jetës ballkanike janë motivet kyqe të krjimtarisë tuaj letrare, poezisë dhe prozës, pastaj keni mendime interesante edhe për simbolet kombëtare të popujve ballkanik, a mund të na thoni cilat janë kontrastet dhe simbolet e mëdha të këtij regjioni multikulturor dhe fetar të cilat kanë mundur të jenë motivet e veprës tuaj letrare?

J.N.:Pyetja është e vështirë, nuk mund të ipet përgjigja me disa fjalë. Por, unë do të përgjigjem me lehtësi në këtë pyetje….

Analizojeni sesi sot Mali i Zi është duke udhëhequr politikën e saj të të brendshme dhe të jashtme dhe do ta gjeni receptin për tërë Ballkanin. Shiqojeni sesa mirë bashkëpunojnë Kosova, Mali i Zi dhe Shqipëria dhe gjithçka do ta keni të qartë. Për atë shkruaj unë: për miqësinë ndërmjet popujve në Ballkan, për ngjashmëritë të cilat i  kemi shumë, por edhe për dallimet të cilat mund t’i tejkalojmë. Për bukurinë e njerëzve tanë, për virtytet e fshehura, mundësitë e mëdha të këtij territori, arritjen madhështore të Ballkanit në hartën e botës së civilizuar. Për shpresën që njëherë të ndalemi në në një stacion më të mirë të njerëzimit.

M.:Në këtë qendër kulturash të përziera, shqiptarët jetojnë në katër shtete, ku kanë qendrat më të mëdha kulturore (Shqipëri, Kosovë, Maqedoni e Veriut dhe Mal i Zi). Si mendoni, cilët janë autorët me përfaqësues të shqiptarëve në hapësirën ballkanike, por edhe evropiane?

J.N.:Nuk e njoh mjaftueshëm kulturën tuaj në mënyrë që të japë mendim. Por e di që gjithmonë keni pasur ndjesi për të bukurën: në tregime, muzikë, lojë dhe aktrim. Gjatë përkthimit të librit të së nderuarës Edi Shukriu kam vërejtur sesa i madh është kontributi i femrës suaj për kulturën e Ballkanit. Me çfarë respekti shenjtëror shqiptarët i duan nënat, motrat dhe bashkëshortet e tyre. Populli i cili i vlerëson femrat, ka ndjeshmëri të fuqishme për të bukurën…

Njoh shumë mirë veprën letrare të Ismail Kadaresë. Ai është një shkrimtar i shkëlqyeshëm. Por – ai nuk është shkrimtari më i madh ndër shqiptarë. Ka më të mirë se ai. Kadare ka pasur më shumë fat politik.

M.:Nëpërmjet veprës tuaj keni kontribuar në njohjen e letërsisë shqipe (në përgjithësi) ndër popujtë sllavofolës dhe madje keni kontribuar edhe për njohjen e elementeve të traditës kulturore shqiptare, duke përfshirë lidhjen tuaj me shqiptarët dhe madje keni shkruar edhe për gratë e shquara shqiptare. Sipas kësaj, çfarë i bënë shqiptarët të veçantë neë Ballkan?

J.N.: Shqiptarët janë martirët më të mëdhenj të Ballkanit. Asnjë popull nuk do të mund të duronte aq shumë telashe dhe dhimbje, e të mos humbasë gjuhën e as krenarinë kombëtare. Asnjë popull i Ballkanit me aq shumë ndjeshmëri dhe fuqi në etnosin e vet nuk ka mundur ta ruajë trashëgiminë religjioze (islami, ortodokcizmi dhe katolicizmi kanë bashkëjetuar në harmoni me njëra tjetrën: keni qenë dhe keni mbetur – shqiptar). Gjithçka tjetër është më pak e rëndësishme. Të ardhmen e keni të shëndritshme.

Mimoza Hasani Pllana: Së fundi, shtëpia botuese “Koha”, botoi libri tuaj, “Shqiptarët dhe unë”, a mund të na thoni cilat janë lidhjet tuaja me shqiptarët?

Jovan Nikolaidis :Në Shkodër, Tiranë dhe Korçë kam kushërinj, në Shqipëri dhe Kosovë miq të mirë. Këto lidhje janë të gjera dhe të thella. Këto miqësi më përcjellin në mplakjen time. Shqiptarët e ruajnë miqësinë, ata i duan dhe i ruajnë me bujari miqtë.

Mimoza Hasani Pllana: Keni përkthyer librin “Gra të shquara shqiptare”, të autores nga Kosova, Edi Shukriu. Si u prit libri, sa kishte interesime për njohjen e kontributit të grave shqiptare nga lexuesi malazez?

Jovan Nikolaidis :Kam pasur disa promovime të këtij libri në Mal të Zi dhe Kroaci. Në Split dhe Zagreb ky libër ka ngjallë interesimin më të madh. Ka pasur edhe reagime: pse disa prej atyre grave janë radhitur në mesin e grave shqiptare? Përgjigja ime ka qenë e qartë: për shkak se ato gra janë shqiptare, dhe jo serbe, greke apo maqedonase. Me këtë përgjigja në këtë temë mori epilog.

Mimoza Hasani Pllana: Aktualisht, cfarë jeni duke punuar nga letërsia shqipe në kontekstin ballkanik?

Jovan Nikolaidis :Pothuajse gjatë tërë dekadës kam punuar në një kronikë mbi familjen time. Vitin e kaluar është publikuar romani i parë i trilogjisë “Roman o Nikoli” (Roman për Nikolën). Quhet “Naši su životi bjekstva” (Jetët tona janë jetë ikjeje). Në këtë roman (të cilin e shkruaj nën pseudonimin Joanis Arvanitas) mund të lexoni sesa Shqipëri ka në Jovan Nikolaidisin. Në proces të shtypit është pjesa e dytë e kësaj trilogjie me titull “Nemoj plakati” (Mos qaj). Në të merrem me historinë e re të Shqipërisë, ashtu si e sheh shkrimtari dhe jo historiani. Romanin e tretë (titulli punues: ““Tišina kiše” – Qetësia e shiut) tani jam duke e shkruar, duke shpresuar se nuk do të vdes para se ta kryej amanetin të cilin ua kam dhënë të parëve të mi. Të gjithë i kanë respektuar shqiptarët.

Fotografi me miqtë në Shqipëri: Besnik Bakiu, Xhevahir Spahiu, Jovan Nikolaidis, Saimir Strati, Arian Leka.

Jovan NIKOLAIDIS: u lind më 1950, në Ulqin të Malit të Zi. Është i njohur si aktivist kulturor malazes, shkrimtar, përkthyes dhe botues. Mbi dhjetë vjet punoi si gazetar në mediat e shkruara në Sarajevë dhe më pas u kthye në Ulqin ku jeton edhe tani. Nikolaidis drejton shoqatën kulturore ‘Plima’, përmes së cilës ka për qëllim të promovoj vlerat multikulturore të Ballkanit. Po ashtu, është i angazhuar edhe për zhvillimin e dialogut kulturor të shkrimtarëve të Malit të Zi dhe vendeve fqinje, si: Bosnjë dhe Hercegovinë, Kroaci dhe Shqipëri. Ka publikuar disa libra kryesisht në prozë dhe pjesërisht studime politike, si dhe disa librat të përkthyer. Së fundi ka publikuar librin eseistik “Shqiptarët dhe unë”. /KultPlus.com

Bisedë me profesorin dhe përkthyesin holandez, Roel Schuyt, i njohur për përkthimin e letërsisë ballkanike në gjuhën holandeze dhe i nderuar me çmimin letrar në Holandë, Aleida Schot

Fascinimi me veprat e Ismail Kadaresë më nxiti interesimin tim për letërsinë shqipe (Roel Schuyt).

Bisedoi: Mimoza Hasani Pllana

Mimoza Hasani Pllana: I nderuar profesor Schuyt, pasioni juaj për njohjen e gjuhëve ballkanike është i lidhur ngushtë me ritmet muzikore të kësaj pjese të Evropës, a mund të shkëpusni nga kujtimet tuaja elementet muzikore që ju bënë për vete?

Roel Schuyt: Në fillim më ka pëlqyer muzika folklorike bullgare dhe rumune (më 1956 babai kishte marrë në Bullgari pllaka muzikore 78rpm. të gramafonit) dhe muzika nga kombësi të ndryshme të Jugosllavisë. Më vonë, fillova të interesohem për muzikën greke dhe shqiptare – p.sh. polifoninë e jugut të Shqipërisë, muzikën e Nexhmije Pagarushës nga Kosova, dhe regjistrimet e vjetra të Tefta Tashko Kocos (sot, pianoja e saj është e ekspozuar në hapësirat e Muzeut Kombëtar Historik në Tiranë). Emri i fundit më përkujton një zbulim të veçantë: ekzistencën e këngëve urbane lirike të Shqipërisë, që posedojnë të njëjtat kualitete si ato të Rusisë, Francës, Italisë dhe vendeve të Ballkanit, si Rumanisë, Bullgarisë dhe Greqisë.

Mimoza H.P.: Keni studiuar për gjuhë dhe letërsi sllave, po gjuhën shqipe si e mësuat?

Roel S.: Më 1988 lexova Daullët e shiut të Ismail Kadares dhe më vonë Kronikë në gur. Të dy veprat janë përkthyer nga versioni frëng përkthyer nga Jusuf Vrioni. Përkthimet ishin të shkëlqyera por pas pak kohe shtëpia botuese holandeze Van Gennep kërkoi që të përkthente veprat e Kadaresë drejtpërdrejtë nga gjuha shqipe. Meqë kisha përkthyer më parë Dnevnik selidbe, një libër mbi rrethimin e Sarajevës nga autori boshnjak Dževad Karahasan, shtëpia botuese Van Gennep më pyeti nëse unë kisha njohuri të gjuhës shqipe po ashtu. Ishte fundviti i 1995-es. Pasi që mësova se pyetja ndërlidhej me mundësinë e përkthimit të veprave të Kadaresë, iu thash atyre se me dëshirë do ta mësoja gjuhën shqipe. Kështu, fillimisht përktheva një libër të vogël me ermin Shkaba – The Eagle. Në fillim më ndihmuan shumë përkthimet e Vrionit, dhe mëpastaj gjithashtu përkthimet e pasardhësit të tij Tedi Papavrami. Në disa raste (si në rastin e Aksidenti), nuk kishte fare tekst në gjuhën frënge, kështu që më duhej ta përktheja novelën pa u mbështetur në përkthimet frënge.

Mimoza H.P.: Në fillim të karrierës tuaj keni përkthyer autorë të njohur të letërsisë kroate, serbe dhe asaj maqedone, ndërsa më vonë filluat të përktheni letërsinë shqipe. Nga veprat e para që zgjodhët për përkthim ishin ato të shkrimtarit shqiptar me famë botërore Ismail Kadare, a ishte kjo përzgjedhje subjektive, apo e bazuar mbi mendimet e kritikës?

Roel S.: Fascinimi me veprat e Kadaresë më nxiti interesimin tim për letërsinë shqipe dhe po ashtu kërkesa nga shtëpia botuese Van Gennep ishte një mundësi e artë për të filluar përkthimin nga gjuha shqipe.

Mimoza H.P.: Cilët autorë shqiptarë keni përkthyer deri tani dhe sa pëlqehet vepra e tyre nga lexuesi holandez?

Roel S.: Emrat të cilët i kujtoj janë: Ismail Kadare, Rexhep Qosja, Ardian Klosi, Albana Shala, Eqrem Basha, Xhevair Spahiu dhe Flutura Açka. Kategoria e lexuesve janë shumë interesant por njëkohësisht e pakët në numër. Në rastin kur shiten 2 mijë kopje të një libri nga ndonjë vend i Ballkanit atëherë kjo mund të quhet mrekulli….

Mimoza H.P.: Thuhet se përkthyesit janë edhe autorë duke pas parasysh se të transferosh një tekst nga një gjuhë në një gjuhë tjetër do të thotë gati t`a rishkruash atë, sa sfiduese është kjo punë për ju?

Roel S.: Mund të konfirmoj se përkthyesit Jusuf Vrioni dhe Tedi Papavrami kanë bërë një punë të shkëlqyeshme për t’i bërë të njohura veprat e Kadaresë në të gjithë botën. Pothuajse të gjitha versionet në gjuhët tjera pos frëngjishtes janë të bazuara në përkthimet e tyre. Kur kam bërë krahasimin e versionit në gjuhën frënge me tekstet origjinale, kam vërejtur se versionet në gjuhën frënge në disa raste mund të jenë ‚zbukuruar’. Por, e di që vetë Kadareja ka mbikëqyrur të gjitha përkthimet dhe se ai ka qenë dakord me të gjitha adaptimet (kryesisht të vogla) të cilat pa dyshim kanë pasur qëllim që ta argëtojnë lexuesin francez. Një prej detyrave themelore të përkthyesit është që a) ta kuptojë plotësisht tekstin origjinal dhe b) ta transferojë në gjuhën native në atë mënyrë që përmbajtja të mbetet e paprekur, dhe që në të njëjtën kohë, të gjitha rregullat gramatikore dhe të gjitha praktikat letrare dhe të së folmes së përditshme të respektohen gjatë procesit të përkthimit. Këto janë kushte themelore për ta krijuar një tekst që i ngjan përmbajtjes origjinale, dhe i cili mund të lexohet si një vepër arti e veçantë.

Mimoza H.P.: Sa është e vështirë të transferohet teksti nga gjuha shqipe në gjuhën holandeze dhe anasjelltas duke ruajtur vlerat letrare?

Roel S.: Është thuajse se njëlloj e vështirë sikur ta përkthejmë një tekst nga cilado gjuhë tjetër europiane. Shqipja bashkëndan disa veçori gramatikore me gjuhën moderne romake dhe fjalori i saj përmban huazime të shumta të vjetra latine (për shembull – Fr. par example, femër < femina, mjek < medicus, ferr < inferi, next to xhenem < T. cennem) dhe huazime nga Turqishtja (akrep, çantë) dhe nga gjuhët tjera moderne europiane (makinë, gazetë, transferoj, (i) bazuar). Në fakt, disa huazime të shqipes nga latinishtja korespondojnë me huazime fjalësh në holandisht, si p.sh. as mur – muur, qilar – kelder, vivar – vijver, mrekull – mirakel. Sa i përket aspektit të letërsisë, i referohem përgjigjes me nr. 5. Nuk kam bërë asnjëherë përkthime nga holandishtja në gjuhën shqipe. Janë disa kolegë të jashtëzakonshëm nga Shqipëria dhe Kosova të cilët janë plotësisht kompetent të bëjnë përkthime të tilla në mënyrë të shkëlqyeshme, sidomos në fushën e biznesit, diplomacisë, drejtësisë dhe letërsisë.

Mimoza H.P.: Çfarë teknika të përkthimit përdorni gjatë procesit të transportimit të tekstit nga një gjuhë në tjetrën dhe sa bashkëpunoni me përkthyes, albanologë dhe profesorë katedrash të shqipes dhe ballkanistikës në qendrat e ndryshme evropiane, përfshirë Kosovën dhe Shqipërinë?

Roel S.: Së pari lexoj tekstin integral përmes përdorimit të fjalorit, përkthimeve tjera ekzistuese dhe uebfaqe. Në disa vende si p.sh. Slloveni ekziston një fjalor i shkëlqyeshëm në ueb i cili menaxhohet nga Akademia e Shkencave dhe Arteve të Sllovenisë. Po ashtu, ekzistojnë uebfaqe të cilat ofrojnë informacione mbi gjuhën e folur të përditshme dhe atë në formë të zhargoneve: p.sh. BG-жаргон-Речник на улицата in Bulgaria, Vukajlija in Serbia, Hrvatski jezični portalin Croatia (të dyja janë të dobishme për territorin e Ballkanit) dhe Razvezani jezik në Slloveni. Pastaj, realizohet përkthimi i parë dhe vazhdimisht lexohet, ri-lexohet dhe korrigjohet nga gruaja dhe unë. Një aspekt i rëndësishëm i punës së përkthimit është verifikimi i të gjitha fakteve gjeografike dhe historike të cilat kanë peshë në tekst. Pastaj, Google ofron një ndihmesë të jashtëzakonshme. Kam filluar karrierën duke bashkëpunuar me dikë, por që nga viti 1991 unë, apo më mirë të themi, unë dhe gruaja ime punojmë të pavarur.

Mimoza H.P.: Sa është e rëndësishme për përkthyesin njohja e autorit të tekstit, në veçanti njohja e ngjarjeve të rëndësishme të cilat mund të kenë ndikuar në tekstin origjinal dhe mund të ndikojnë në procesin e transferimit të tekstit në gjuhën e përkthyesit?

Roel S.: Në fakt njohuritë mbi jetën personale të autorit dhe ngjarjet rreth jetës së tij janë të një rëndësie periferike. Unë mbledh informacione të tillë kryesisht nga uebfaqet dhe tekstet përmbledhëse. Autorët të cilët i kemi takuar personalisht janë Ismail Kadare, Dubravka Ugrešić (jeton në Amsterdam), Flutura Açka (e cila jeton në mes të Utrehtit dhe Tirana), dhe disa poetë të cilat kanë prezantuar punën e tyre në Poetry International në Roterdam. Me disa autorë të tjerë kemi kontaktuar përmes emailit.

Mimoza H.P.: A ekziston ndonjë katedër për mësimin e gjuhëve ballkanike në universitete të Holandës?

Roel S.: Në fakt, nuk ekziston një degë e veçantë e studimeve ballkanike në Holandë, por ekziston një e tillë në Universitetin e Gentit në Belgjikë. Në Holandë janë tri universitete ku mund ta mësoni gjuhën dhe kulturën e disa vendeve sllavofolëse. Sa i përket gjuhës shqipe, nuk ekziston ndonjë degë apo katedër e veçantë. U mbetet individëve që ti ndërtojnë dhe zgjerojnë shkathtësitë vetvetiu.

Mimoza H.P.: A mund të na thoni se çfarë jeni duke punuar aktualisht në fushën e përkthimeve, në veçanti përkthimit të letërsisë shqipe në gjuhën holandeze?

Roel S.: Aktualisht jam duke përkthyer disa libra njëkohësisht. Së fundi kam përkthyer Ostrov Krah nga Ina Vljanova, In ljubezen tudi nga Drago Jančar (Slloveni), Doba kože nga Dubravka Ugrešić, dhe Belladonna nga Daša Drndić (Kroaci). Në të njëjtën kohë jam duke përkthyer 16 poema nga përmbledhja Roja i dritës të Flutura Açkës. Të gjitha ato janë të përqendruara rreth sëmundjes tragjike dhe humbjes së djalit të saj, Jerinit, një ngjarje shumë e dhimbshme, duke qenë djali i vetëm i saj, një djalosh 17 vjeçar zemërmirë, inteligjent dhe bukurosh.

Roel Schuyt, lindi në Amsterdam në vitin 1948. Ka studiuar në Liceun Spinoza për gjuhën dhe letërsinë sllave. Ka doktoruar në Universitetin Leiden, me temën Morfologjia e sllavishtes në aspektin verbal. Nga viti 1975-1982 ka ligjëruar në Universitetin e Amsterdamit, ndërsa nga viti 1989-1995 në Universitetin Leiden. Më vonë ka vazhduar punën në fushën e përkthimit në holandisht nga gjuhët: bullgare, kroate, serbe, shqipe dhe rumune, si përkthyes dhe vlerësues i përkthimeve të veprave letrare nga gjuhët e përmendura. Në vitin 2011 është nderuar me çmimin Aleida Schot, që në Holandë nga viti 1981 ndahet çdo vit për përkthime letrare. / KultPlus.com

Bisedë me njohësin, përkthyesin e letërsisë shqipe dhe studiuesin e historisë moderne të Shqipërisë, Přemysl Vinš

Gjuha shqipe në Universitetin e Karlit në Pragë të Çekisë studiohet në kontekstin historik, poltik, sociologjik dhe antropoligjik. Gjuha dhe letërsia shqipe, mësohet krahas gjuhës rumune, bullgare, kroate, serbe, dhe sllovene. Universiteti i Karlit është vendi i vetëm ku mund të mësohet dhe studiohet shqipja brenda shtetit Çek. Në Çeki shumë pak njerëz e flasin shqipen, andaj interesimet për këtë gjuhë ekzotike siç e quan Vinš nërlidhen edhe me mundësi punësimi.

Bisedoi: Mimoza Hasani Pllana

Mimoza Hasani Pllana: I nderuar profesor Vinš, fillimisht kujtojmë se përvoja juaj fillestare në raport me gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare është e fokusuar në studimet e gjuhës dhe letërsisë shqipe dhe më pas në historinë moderne shqiptare, duke u fokusuar në periudhën e regjimit komunist në Shqipëri. A ju kujtohet si filluat mësimin e gjuhës shqipe dhe studimin e letërsisë?

Přemysl Vinš: Është një pyetje mjaft komplekse që lidhet me zanafillat e pasionit tim për historinë dhe kulturën shqiptare. Si fëmijë kërkoja çdo informacion për Shqipërinë, që në atë kohë konsiderohej në Çeki si vend i panjohur dhe pak i mistershëm. Duke marrë parasysh se që nga koha e fëmijërisë lexoj shumë, kaloja kohën e lirë në bibliotekën e lagjes sonë. Dhe atje një ditë kam gjetur përkthimin çek të romanit Gjenerali i ushtrisë së vdekur nga Ismail Kadare. Ky roman më ka befasuar, në atë kohë e konsiderova si një dritare të vogël, nëpërmjet së cilës mund të kuptoja disa tipare të mentalitetit shqiptar. Natyrisht më vonë kuptova se Kadareja përdor dhe punon me disa stereotipe me të cilat shqiptarët duan të krenohen dhe me të cilat mund të tërheqin vëmendje te një lexuesi i huaj, por sigurisht ky libër më ndikoi shumë. Romanet e Kadaresë më shërbenin pak si një mjet për të njohur kulturën dhe historinë e kombit shqiptar.

Por gjithmonë merresha më shumë me historinë dhe letërsia shqiptare ishte diçka si shtesë, pasion. Deri sot më pëlqen kur në veprat letrare pasqyrohen ngjarje reale historike. Pikërisht këtë lloj librash e kërkova në fillim. Ju keni përmendur se fokusohem në periudhën e regjimit komunist në Shqipëri. Është e vërtetë dhe një nga qëllimet e mia është që publiku çek të kuptonte sa e ndryshme ishte përvoja shqiptare me komunizmin në krahasim me atë çeke ose çekosllovake. Edhe për këtë qëllim më shërbeu letërsia, sepse ajo pranohet më lehtë nga publiku i gjerë në krahasim me studimet historike në revistat shkencore. Prandaj para disa vitesh kam përkthyer tregimet e njohura të Ylljet Aliçkës dhe gëzohem nga fakti se edhe me këtë botim modest por relativisht të suksesshëm arrita atë qëllim – disa lexues më kontaktuan për të më pyetur nëse përshkrimet në librin e Aliçkës janë fantazia e autorit ose kështu u duk realiteti i jetës në Shqipërinë komuniste. 

Kur i përgjigjem pyetjes Suaj si fillova orientimin tim më të madh për letërsinë shqipe duhet të pranoj se pasi u punësova në fakultet nuk kisha një zgjidhje tjetër. Programet studimore llogarisin me mësimdhënien e historisë së letërsisë shqipe dhe megjithatë nuk jam asnjë ekspert për letërsinë dhe kurrë nuk u mora me letërsinë nga pikëpamja teorike, në Çeki jemi ndoshta tre ose katër njerëz që në ndonjë mënyrë njohin letërsinë shqipe, historinë e saj dhe që në mënyrë aktive e lexojnë letërsinë shqipe dhe përpiqen ta përkthejnë. Pra, këto mësime unë i mora përsipër dhe duhet të punoja shumë që mund të plotësoja me dinjitet këtë detyrë.

Mimoza H. P.: Në departamentin tuaj ofrohen programe për studime bazike dhe master në disa gjuhë ballkanike përfshirë edhe gjuhën shqipe, sa janë të interesuar të rinjtë për të ndjekur programet studimore në gjuhën shqipe, çfarë e bën tërheqëse këtë gjuhë për të rinjtë çek dhe si funksion katedra?

Přemysl V. : Departamenti ynë me emrin jo të lehtë – Departamenti i studimeve sllavo-jugore dhe ballkanike (Katedra jihoslovanských a balkanistických studií) – është pjesë përbërëse e Fakultetit Filozofik të Universitetit të Karlit në Pragë. Edhe pse është i ri si departament i pavarur, disa fusha studimi kanë një traditë të gjatë. Kjo u takon sidomos gjuhëve sllave si bullgarishtja, sllovenishtja ose serbishtja. Përkundrazi, përfshirja e gjuhës shqipe ishte pak si eksperiment për shkak të mungesës së stafit dhe natyrisht të interesit. Sot, departamenti ynë është i vetmi vend në Çeki ku mund të studiohet gjuha shqipe.

Në departamentin tonë studiohen aktualisht 6 gjuhë – shqipja, bullgarishtja, serbishtja, kroatishtja, sllovenishtja dhe rumanishtja – në nivelin bachelor dhe master. Studimi përqendrohet jo vetëm për gjuhën që secili student mund ta përzgjedhë, por edhe për letërsinë dhe historinë e rajonit gjuhësor. Përveç kësaj ka disa lëndë që synojnë arritjen e një horizonti më të gjerë. Pra, kur një student dëshiron të studiojë p.sh. gjuhën shqipe, merret natyrisht edhe me letërsinë dhe historinë shqipe, por  përveç kësaj duhet të fillojë gjatë studimit edhe me një gjuhë tjetër ballkanike. Shumica e studentëve tanë ka interes për situatën aktuale në rajon dhe punimet e tyre përfundimtare shpesh bashkojnë historinë, politologjinë, sociologjinë ose antropologjinë.

Studimi në nivelin bachelor zhvillohet në gjuhën çeke, por gradualisht rritet presioni dhe nevoja që studentët ta përdorin gjuhën e studiuar në mënyrë aktive. P.sh. në kurset e mia letrare i detyroj të lexojnë pjesët e veprave në origjinal, gjë që në nivelin e masterit është e natyrshme dhe e domosdoshme. Me kalimin e kohës, sidomos në nivelin master, ka disa lëndë që zhvillohen vetëm shqip.

Për sa u përket arsyeve të studentëve për të ndjekur kurset e shqipes dhe të letërsisë, mund t’i dallojmë studentët në disa grupe. Të parët janë ata që kanë ndonjë lidhje familjare me botën shqiptare. Bëhet fjalë në disa raste për studentët nga familjet çeko-shqiptare. Disa nuk dinin gjuhën fare, disa vetëm gjuhën e folur por  nuk dinin asgjë për letërsinë ose historinë. Grupin e dytë e krijojnë çekët të cilët studiojnë shqipen si një gjuhë ekzotike që mund t’u hapë disa mundësi ekskluzive punësimi duke marrë parasysh se në Çeki ka shumë pak njerëz që flasin shqip. Këta studentë shpesh studiojnë shqipen në kombinim me një gjuhë ose fushë tjetër. Jo rrallë dëshirojnë të kuptojnë shqip dhe të njohin botën shqiptare që vetë mund të krahasojnë informacione për rajonin e Ballkanit nga një perspektivë tjetër. Mendoj se pikërisht kjo arsye është mjaft e rëndësishme në botën e sotme që është plot me lajme propagandistike dhe ku fatkeqësisht argumentime nacionaliste nuk kanë humbur fuqinë.

Mimoza H. P.: Po literatura në gjuhën shqipe, sa është e pasuruar biblioteka e katedrës, a bashkëpunoni me Kosovën dhe Shqipërinë për sigurimin e titujve të rinjë dhe literaturës së nevojshme për studentët?

Přemysl V.:Në departamentin tonë kemi një bibliotekë mjaft interesante albanologjike plot me studime të vjetra dhe me disa origjinale të vlefshme. Më shumë kemi probleme me pajisjen e veprave dhe të studimeve të reja, por edhe kjo çështje po përmirësohet. Unë vetë kam një koleksion të pasur privat librash që shfrytëzoj edhe për mësimin. Përveç kësaj kemi lidhje mjaft të mirë sidomos me Universitetin e Prishtinës, por edhe me Universitetin e Tiranës. Para disa vitesh kemi marrë një numër të madh librash si dhuratë nga Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës dhe falë kontakteve në Tiranë kemi aktualisht libra të rinj mësimorë të gjuhës shqipe. Sot kemi mjaft mundësi për t’u pajisur me librat në krahasim me kohën para disa vitesh.

Mimoza H. P.: Duke qenë mësimdhënës universitar keni mundësi të identifikoni më lehtë shijet e studentëve, a mund të na thoni cilët autorë dhe periudhat letrare shqipe pëlqehen më shumë prej tyre?

Přemysl V.: Studentët por edhe publiku i gjerë çek vuajnë nga mungesa e përkthimeve të letërsisë shqipe në gjuhën çeke. Kohën e fundit është rritur numri i përkthimeve, por prapë së prapë nuk është i mjaftueshëm. Në krahasim me përkthimet e shumta të letërsisë nga gjuhët sllave kjo mungesë ndihet akoma më shumë. Pra, ky fakt vështirëson njohjen e letërsisë shqipe në Çeki. Studentët çekë gjithashtu kanë nevojë për mjaft kohë deri sa janë në gjendje të lexojnë origjinalin në gjuhën shqipe. Por nga ato çfarë kemi dhe nga ato çfarë unë u prezantoj gjatë mësimeve del se ka interes sidomos për autorët bashkëkohorë. Studentëve u pëlqejnë veprat klasike të letërsisë shqipe, pra romanet e Kadaresë, Kongolit ose Aliçkës. Por interes kanë shfaqur edhe për autorë si Flutura Açka, Ben Blushi, Ag Apolloni ose Luan Starova. Unë përpiqem që të gjejnë pasion për veprat më të vjetra dhe gëzohem se u pëlqejnë edhe tekstet e Migjenit ose vjershat e Çajupit. Këta dy autorë unë i vlerësoj shumë dhe ndoshta pasioni im bie pak edhe mbi ata… Para një viti punuam në një seminar me poezinë e bejtexhinjve dhe u kënaqa kur disa studentë shfaqën interes edhe për këto tekste leximi i të cilave për ne të huajt nuk është aspak i lehtë. Përkundrazi, duhet të pranoj se leximi i veprave të Naim Frashërit nuk ka gjetur ndonjë mirëkuptim të madh. Por kjo mund të kuptoheet sepse tekstet e bukura të Naimit ose disa rilindësve të tjerë nuk zgjojnë te studentët çekë ndjenjat patriotike siç mund të jetë te kolegët e tyre në Shqipëri ose Kosovë. 

Mimoza H. P.: Sa jeni të kënaqur me përkthimin e letërsisë shqipe në gjuhën çeke?

Přemysl V.: Për këtë çështje jam përgjigjur pak më parë. Jo, nuk jam i kënaqur. Pikërisht në fushën e përkthimit unë shoh potencialin tim të madh. Ndoshta kurrë nuk do të jem ndonjë shkencëtar i mirëfilltë por do të doja që të kontribuoj si përkthyes për njohjen më të mirë të letërsisë shqipe në vendin tim. Dua t’u tregoj çekëve se letërsia shqipe nuk është vetëm Kadareja të cilin natyrisht e vlerësoj shumë. Por nuk është e lehtë të bindësh ndonjë shtëpi botuese që të botonte shkrimtarë shqiptarë të cilët mbeten faktikisht të panjohur te ne. Pra kemi shumë sfidë dhe shumë për të bërë.

Mimoza H. P.: Si i vlerësoni teoritë e përkthimit, në fakt a besoni në rregulla të përgjithshme të përkthimit në funksion të ruajtjes së origjinalitetit të tekstit fillestar?

Přemysl V.: Nuk e di cilën teorinë konkrete e mendoni, por besoj se për të arritur një përkthim cilësor, çdo përkthyes duhet të përkthejë së pari në gjuhën e tij mëmë. Ky kusht banal shpesh nuk respektohet dhe fatkeqësisht pasqyrohet keq në rezultatin e përkthimeve. Së dyti mendoj se përkthyesi duhet të jetë një njohës shumë i mirë jo vetëm i gjuhës së tij mëmë (as kjo nuk është gjithmonë automatike) dhe asaj të origjinalit, por duhet të orientohet shumë mirë në historinë dhe kulturën e kombit, gjuhën e të cilit e përkthen. Kjo e takon shumë letërsinë shqipe në të cilën janë kaq të pranishme elemente historike, folklorike, shoqërore, politike etj.

Mimoza H. P.: Sipas mendimit tuaj, a mund të përkthehen të gjitha tekstet letrare shqipe në gjuhën çeke, çfarë e bën të sfidueshëm procesin e përkthimit të letërsisë shqipe në gjuhën çeke?

Přemysl V.: Sigurisht se mund të përkthehen të gjitha tekstet, por ka disa që do të ishin vërtetë një sfidë. P.sh. Lahuta e Malcisë nga Fishta është vepra fantastike por përkthimi i saj në gjuhën çeke do të ishte jashtëzakonisht i vështirë për shkak të gjuhës së origjinalit dhe elementeve specifike shqiptare nga fusha e historisë, mitologjisë dhe folklorit. Nuk mund të imagjinoj se një lexues çek do ta kuptonte këtë vepër pa një studim shtesë i cili do të sqaronte këto elemente. Unë vetë duhet të pranoj se nuk ndihem mjaft i aftë të përkthej poezinë. Për ta bërë duhet të bashkëpunoja me një poet i cili duhet t’i jepte përkthimit tim formën e duhur artistike.

Mimoza H. P.: Si qëndron bashkëpunimi i departamentit  tuaj me departamentet ku mësohet gjuha dhe letërsisa shqipe në Kosovë, Shqipëri dhe vendet tjera të Ballkanit, në veçanti në mobilitete,  seminare, konferenca dhe tryeza shkencore?

Přemysl V.: Kemi një bashkëpunim shumë të mirë me Tiranën dhe Prishtinën falë programit Erasmus+. Studentët tanë kanë realizuar disa qëndrime studimore në Universitetin e Tiranës dhe në Universitetin e Prishtinës, dhe vitin e kaluar dhe sivjet kemi edhe te ne në Pragë disa studentë nga Kosova. Ky bashkëpunim është jashtëzakonisht i rëndësishëm për ne. Përveç shkëmbimit të studentëve përfitojmë nga mobilitetet e profesorëve nga Prishtina dhe Tirana të cilët na kanë nderuar disa herë me ligjëratat e tyre në fakultetin tonë. Vlerën shumë të madhe e ka gjithashtu tradita e pjesëmarrjes së studentëve tanë në Seminarin e gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqiptare që zhvillohet çdo verë në Prishtinë. Për shumë studentë Seminari është kontakti i parë i gjallë me botën shqiptare dhe një mundësi e shkëlqyer për të njohur kolegë dhe albanologë nga gjithë bota.

Mimoza H. P.: Duke ju falënderuar për bisedën, a mund të na thoni se çfarë jeni duke lexuar, punuar aktualisht lidhur me gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare?

Přemysl V.: Aktualisht lexoj librin e kujtimeve të regjisorit të njohur shqiptar Piro Milkani i cili është njohës i mirë i gjuhës dhe kulturës çeke. Libri i tij me titullin „E pabesueshme por e vërtetë” tregon shumë detaje nga koha e studimeve të Milkanit në ish-Çekosllovaki si dhe nga periudha kur zoti Milkani shërbeu si ambasadori i Shqipërisë në Pragë, flet për shumë personalitete të njohura çeke dhe shqiptare. Mendoj se ky libër bashkon në ndonjë mënyrë të dyja kombet dhe do të meritonte përkthimin në gjuhën çeke. Shpresoj se kjo do të realizohet. Përveç kësaj kam përkthyer disa kapituj nga romani „Ku je?” i Flutura Açkës dhe do të doja ta gjëja shtëpinë botuese për të realituar botimin e plotë të këtij romani.

Přemysl Vinš ka lindur më 1982 në Çeki. Punon asistent në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Karlit në Pragë, ku merret me me letërsinë shqiptare dhe historinë moderne të Shqipërisë. Përveç punësnë Universitet jep edhe mësime private të gjuhës shqipe. Një nga qëllimet e tij është përkthimi i autorëve shqiptarë si dhe promovimi i letërsisë dhe kulturës shqiptare në Çeki./KultPlus.com