Rrëfimi i misionares amerikane Ellen Maria Stone mbi kontributin e Gjerasim Qiriazit dhe familjes së tij për lartësimin e kombit shqiptar

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 21 Janar 2024

“Life and light for woman” ka botuar, në prill të 1897, në faqet n°144 – 148rrëfimin e misionares, mësueses dhe autores amerikane Ellen Maria Stone mbi kontributin e Gjerasim Qiriazit dhe familjes së tij për lartësimin e kombit shqiptar, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Shqipëria

Mundësia në Shqipëri

Burimi : Life and light for woman, prill 1897, faqe n°144
Burimi : Life and light for woman, prill 1897, faqe n°144

Katërmbëdhjetë apo pesëmbëdhjetë vjet më parë u diplomua në Institutin Kolegjial dhe Teologjik në Samokov të Bullgarisë, një djalë i ri me një nga mendjet më të ndritura të shkolluara ndonjëherë atje. Ky ishte z. Gjerasim D. Qiriazi, një shqiptar me origjinë, familja e të cilit banon në Manastir të Maqedonisë, ku studioi degët fillore si nxënës ditor në shkollën për vajza. Fakulteti i Institutit në Samokov me kënaqësi do ta kishte mbajtur si instruktor në atë institucion, por shpirti i tij ishte i vendosur që t’i përkushtohej ngritjes së kombit të tij; prandaj ai nuk pranoi të qëndronte në Bullgari. I etur për të siguruar përshtatjen më të mirë të mundshme për punën e tij, ai ishte në ankth për të vazhduar studimet e tij diku në Britaninë e Madhe; por duke qenë se asnjë rrugë nuk u hap përpara tij, ai bëri “gjënë tjetër” dhe u bë agjent i Shoqërisë Biblike Britanike dhe të Huaj për Shqipërinë, me seli në Manastir. Këtu ai u dha një ndihmë të madhe misionarëve dhe u vlerësua nga të gjithë si një vëlla i dashur. Ndonëse gjithmonë i gatshëm për të ndihmuar në veprën bullgare duke predikuar apo mësuar, duke luajtur organo apo duke kënduar, zemra e tij nuk e harroi kurrë Shqipërinë e tij të varfër, për të cilën nuk kishte filluar asnjë punë edukative apo ungjillizuese. Ai kërkoi që në shkollën e vajzave në Manastir të krijohej një departament shqip, nëse nuk do të kishte fonde për hapjen e një shkolle në Shqipëri, ku ai vetë do të ligjëronte atje në gjuhën e tij amtare dhe greqishten e re. Ai kreu edhe një shërbim predikimi në gjuhën shqipe. Si anëtar i Komitetit Kombëtar Shqiptar, ai mori pjesë në vendosjen që alfabeti i përbashkët të ishte një lidhje bashkimi midis pjesëve të ndryshme të kombit dhe filloi botimin e disa librave, fillimin e një letërsie kombëtare. Z. Qiriazi ishte i palodhur në bashkëpunimin e tij dhe kishte besimin dhe vlerësimin e shqiptarëve më të mëdhenj. Në punën e tij si agjent i Shoqërisë Biblike, z. Qiriazi përktheu në gjuhën e tij amtare katër Ungjijtë, Psalmet, Fjalët e urta dhe pjesë të tjera të Biblës, si dhe shumë himne dhe disa libra të vegjël shkollorë. Duke qenë se qeveria turke nuk ka pasur kurrë një politikë për të inkurajuar zhvillimin e gjuhëve amtare të kombeve të saj në nënshtrim, si bullgarët, armenët apo shqiptarët, botimi i këtyre veprave kërkonte vizita të përsëritura nga z. Qiriazi në Bukuresht në Rumani, ku u krye shtypja e tyre. Miku i tij i përkushtuar, Pastori Alexander Thomson, D.D., i Shoqatës Biblike Britanike dhe të Huaj, bëri gjithçka që ishte në fuqinë e tij për të ndihmuar në këtë punë, për të cilën ai dha simpatinë e tij të plotë dhe fondet e kërkuara në Britaninë e Madhe. Një letër e vogël me hektograf u botua për një kohë nga z. Qiriazi dhe vëllai i tij më i vogël, Gjergji, i cili, pas diplomimit në Institutin Samokov, u bashkua me vëllain e tij të madh në punën e tij ungjillore dhe u bë Depozitues i Shoqërisë Biblike në Shkodër, Shqipëri.

Një ditë, kur i madhi Qiriazëve (Gjerasimi) ishte duke shkuar tek një vend predikimi, ai u kap rob nga banditët, të cilët e ngatërruan me një tregtar të pasur, për të cilin po rrinin në pritë. Kur mësuan se i burgosuri i tyre ishte i lidhur me një kompani britanike, ata refuzuan ta lironin, duke shpresuar se do të paguhej një shpërblim i madh për të. Katër muaj rreziqe dhe vuajtje të papërshkrueshme pasuan në bredhjet dhe fshehjet e tij me banditët. Vdekja e tij, madje, u vendos nga ata, por nuk ndodhi kështu. I burgosuri nuk njihte frikë; zemra e tij ishte e fiksuar, duke pasur besim te Zoti. Ai u predikoi Krishtin robëruesve të tij mizorë, edhe pse ata e torturuan për të kaluar orët e tyre boshe.

Gjatë kësaj kohe lutej vazhdimisht për të dhe lutja u shoqërua me përpjekje të palodhura nga ana e miqve të tij për të mbledhur shpërblimin e kërkuar. Më në fund banditët pranuan kushtet e propozuara, rreth një të katërtën e shumës së tepruar që kishin kërkuar fillimisht, dhe e liruan robin e tyre. Çfarë gëzimi mbushi të gjitha zemrat kur u bë e ditur se z. Qiriazi ishte edhe një herë i sigurtë mes miqve të tij ! Nga robëria doli më i zellshëm se kurrë për ungjillizimin e vendit të tij. Ishte pasioni i shpirtit të tij.

Një tjetër nga familja Qiriazi do të përdorej nga Perëndia për të bërë një hapje për ungjillin në Shqipëri. Motra e re e ëmbël, e cila kishte mbaruar shkollën misionare në Manastir dhe më pas Kolegjin Amerikan për Vajza, në Kostandinopojë, me nderimet e diplomimit të saj, iu bashkua vëllait të saj Gjerasimit në hapjen e shkollës së parë për vajza në Shqipëri, ku përdoret gjuha amtare. Ajo ishte një shkollë ditore në qytetin e Korçës. Zonjusha Qiriazi gjithashtu ia kushtoi gjithë kohën që mundej punës së Biblës nëpër shtëpi, takimeve javore me gratë, etj. Vëllai e ndihmonte sa më shumë në shkollë. Ai ishte një këngëtar i shkëlqyer dhe përktheu shumë himne në shqip dhe disa edhe në bullgarisht. Shkolla fitoi menjëherë në besimin dhe vlerësimin e njerëzve. Shërbimet e predikimit dhe një shkollë biblike mbaheshin të shtunën. Ajo shoqërohej nga rreziqe të mëdha. Më shumë se një herë u bënë përpjekje për të vrarë themeluesin trim, por engjëjt e Zotit, të vendosur rreth tij, e shpëtuan. Në pranverën e vitit 1890 z. Qiriazi u shugurua në Manastir si ungjilltar, menjëherë pas martesës me një grua të re të krishterë greke, e cila ishte arsimuar në Athinë. Atyre u lindi një fëmijë, një djalë i bukur, të cilin prindërit e rinj e quajtën Stefan. Jo shumë kohë pasi ai mbeti pa nënë, dhe në fillim të janarit 1894, tuberkulozi i mori jetën edhe babait të tij. Jeta e shkurtër dhe intensive tokësore e Gjerasim Qiriazit mori fund, por ai, “ndonëse i vdekur, megjithatë flet”. “Ai jetoi jetën e një engjëlli”, ishin fjalët plot pasion të një misionari të ri amerikan që punoi me të gjatë vitit të fundit të jetës së tij. “Ne e duam atë si një djalë,” tha një baba dhe nënë misionarë, të cilët e njihnin atë që në fëmijëri.

Po puna në Shqipërinë e mbetur kaq shpejt pa zot ? A vdiq ? Në asnjë mënyrë. Një pjesë e dyfishtë e shpirtit të vëllait të tyre më të madh duket se qëndron tek motra dhe vëllai që mbetën në punë. Mësuesja e re u kthye në shkollën e saj pas varrimit të vëllait; e lidhur me të ishte një tjetër e diplomuar në shkollën e Manastirit, e cila ndoqi një kurs të avancuar në Samokov dhe gjithashtu mori diplomën e saj atje; dhe dy të rejat vazhduan rrugëtimin e tyre pa u dekurajuar. Shkolla po rritet, po kështu edhe puna në qytet. Këtë vit, një e re shqiptare, një nxënëse e tyre, iu bashkua stafit mësimdhënës; dhe ka një predikues.

Një rrëfim i gjallë i “The last Commencement”, më 30 qershor, jepet nga z. Bond, nga Manastiri, në Missionary Herald të shtatorit të kaluar. Një letër private nga zonjusha Qiriazi përshkruante interesin e madh që myslimanët, si dhe shqiptarët katolikë grekë, shfaqën në këto ushtrime. I kërkuan që të hapte një konvikt, që aty të shkolloheshin vajza nga të gjitha anët e Shqipërisë, si dhe vajzat nga Korça. Ajo shkroi, “Ata duket se mendojnë se ne mund të bëjmë gjithçka, por, mjerisht ! ne nuk kemi fuqi të bëjmë më shumë!” Që nga fillimi i këtij artikulli është marrë një letër nga zonjusha Qiriazi, e datës 27 janar, nga e cila japim një ekstrakt : “Shkolla jonë po ecën mirë, të gjithë nxënësit po përparojnë mirë. Armiqtë tanë e kanë parë rritjen e shkollës sonë, u përpoqën t’i jepnin fund, por dështuan. Në kishën greke u shpall një mallkim kundër nesh dhe ndaj prindërve që dërgojnë vajzat e tyre në shkollën tonë. Disa u bindën të pengonin vajzat e tyre të vinin, ndërsa vajzat e tjera qëndruan në shtëpi derisa të kalonte stuhia dhe pastaj u kthyen përsëri.”

Këtu është një mundësi fisnike për një burrë apo grua që dëshiron të ndihmojë një komb tjetër të vogël të krishterë në Gadishullin Ballkanik të dalë në dritë. Për çdo grua të shenjtëruar, e pajisur mirë dhe e bekuar me pasuri, në mënyrë që të mund të dalë nën Woman’s Board me shpenzimet e saj, këtu është një mundësi që engjëjt mund ta lakmojnë. Ose për atë që nuk mund të shkojë vetë, por mund të mbajë një tjetër në front si përfaqësuese të saj, këtu është një fushë e hapur deri në një farë mase, e pajisur me ndihmës besnikë shqiptarë dhe që premton kthime më të kënaqshme për të gjitha investimet e parave, punës dhe lutjes. Koha është pjekur. Më shumë se një herë i ndjeri z. Qiriazi i shprehu shkrimtarit bindjen e tij se duhen gjetur njerëz dhe mjete për ndjekjen më të përshtatshme të veprës në Shqipëri. “Nëse Bordi Amerikan nuk e bën dot, ne duhet të aplikojmë diku tjetër”, ishin fjalët e tij. Bordi Amerikan mund ta bëjë këtë nëse ai burrë, ose ajo grua, ose ajo kishë, zemrën e së cilës Zoti e hap për të marrë pjesë në këtë thirrje maqedonase, do t’i sigurojë mjetet. Le të lutemi të gjithë për këtë.

Shqipëria shtrihet në fushën e Misionit Europian të Turqisë dhe punonjësit aktualisht në të janë arsimuar të gjithë në institucionet nën kujdesin e saj. Ka cilësi të shkëlqyera te shqiptarët dhe të krishterët amerikanë mund të jenë krenarë që Zoti e vendos këtë mundësi përpara tyre. Atyre mund t’u lejohet, nën Zotin, të ngrenë këtë komb, të dhunuar e të shtypur nga Turqia, por asnjëherë të frikësuar apo të zbutur, derisa të arrijnë shtatin e burrërisë së përsosur që është e mundur për ta në Jezu Krishtin. A do të shpengohet Shqipëria?

E. M. S.

(Ellen Maria Stone)/KultPlus.com

Zëri kumbues i historisë shqiptare, Marin Mema: Mbështetja te rrënjët është kthesa e vetme drejt një kombi më të fortë

Jeta Zymberi

“Mos na harroni se të djegun jena ne për Shqipëri!”. Këto janë fjalë që vijnë nga territoret shqiptare që ndër shekuj u mbuluan nga e vërteta, territore që sot po gërvishten nga një gazetar shqiptar, i cili parim jetësor e ka të vërtetën.

Një personalitet që dallon. I cili është ngritur si një mur mbrojtës duke e bërë të pamundurën në zbulimin dhe ekspozimin e rrënjëve shqiptare.

Atë, as nuk mund ta quash historian, as gazetar, Marin Mema është një hulumtues i pasionuar i historisë dhe kulturës shqiptare, një romantik i storjeve mbi territoret e humbura shqiptare. Një nga faktorët kyç që mund të nënvizojmë në këtë rrugëtim të Memës, është fuqia brenda vetes si dhe detyrimi që vjen nga thellësia e shpirtit që shtyn me patjetër drejt njohjes së të vërtetës, zbulimit të historisë dhe identitetit kombëtar.

Si një shkëndijë mbi qiellin e kombit tonë, Marin Mema po shtron një rrugë të ndritshme të dijes dhe kërkimit. Nëpërmjet gazetarisë së tij, ai ka krijuar një urë midis të kaluarës dhe së tashmes, duke hedhur dritë mbi ngjarje dhe figura të harruara nga historia zyrtare. Ai është një interpretues i veçantë i historisë shqiptare, duke na treguar se çdo ngjarje ka një kontekst të thellë dhe një lidhje me ngjarjet e tjera.

I thjeshtë në dukje, me një modesti të jashtëzakonshme, me një zë kumbues që tërheq vëmendje dhe të jep bindje, Marin Mema dhe unë u takuam në ambientet e KultPlus Caffe Gallery për të realizuar këtë intervistë që për mua është shumë domethënëse.

Marin Mema në KultPlus Caffe Gallery

Me një fjalor të pasur të cilin duket që e ka marr pak nga të gjitha tokat shqiptare ku i ka shkelur këmba, ai na rrëfen se çfarë e shtyu të fillojë këtë kërkim të thellë të identitetit kombëtar.

Të flasësh me Marin Memën është një sfidë për zemrën dhe intelektin bashkë. Atdhedashuria shpërthen si vullkan brenda teje dhe pavarësisht se sa përpjekje bën për të mbajtur ndjenjat nën kontroll, forca e tij, si një fuqi e natyrës së pashpjegueshme, tërheq çdo qelizë të ndjesisë patriotike brenda teje, duke treguar se dashuria për kombin është një flakë që nuk shuhet dot.

Kur flet për ‘Gjurmët Shqiptare’, që tashmë ka shënuar një dekadë, ai thekson se ky projekt i ka dhënë një eksperiencë të jashtëzakonshme dhe e ka frymëzuar të sjellë në pah shumë histori të harruara dhe të lëna mënjanë. Nëpërmjet kësaj pune, ai ka ndeshur shqiptarë që kanë ruajtur me zell dhe dashuri identitetin e tyre, edhe pse kanë përjetuar presion dhe tentativa për t’i asimiluar. Ai thotë se identiteti kombëtar nuk duhet harruar në errësirën e globalizmit dhe se mbështetja te rrënjët është kthesa e vetme drejt një kombi më të fortë.

Marin Mema, një personalitet i pasur me dije, nëpërmjet pyetjeve, na udhëzon në një udhëtim emocionues nëpër kohë dhe hapësirë, duke na sjellë para syve ngjarje dhe momente të ndryshme gjatë takimeve me shqiptarë që valët e jetës i kanë detyruar të deklarohen diku si kroat e diku di turq, por që dashuria e tyre për Shqipërinë, forca dhe sakrificat e tyre, të thyejnë shpirtin e të nxjerrin lotët, lotë të cilët duhet t’i kthejmë në mbështetje për këta njerëz që vuajtjen për atdheun e kanë përqafuar me dekada të tëra.

Misioni i Marin Memës tashmë është bërë një thesar i përbashkët kombëtar sepse ai na mëson se historia nuk është thjesht një varg ngjarjesh, por një rrugë e plotë që na lidh me të kaluarën dhe formon identitetin tonë.

Ai është një shembull i rrallë i një njeriu që ka vendosur të jetë pjesë e rrënjëve që i kërkon me aq përkushtim, sepse siç pohon edhe ai vetë, kombin duhet dashur me të mirat e të këqijat e veta.

KultPlus: Si nisi puna juaj për të nxjerrë në dritë të vërtetën mbi shqiptarët. Çfarë ju nxiti më shumë për të hulumtuar në këto terrene?

Marin Mema: Është diçka që ti e ke brenda vetes, e ke brenda shpirtit, brenda zemrës së mushkës, nuk e shpjegon dot, të vjen natyrshëm. Ti fillon të krijosh të dhënat e para, të marrësh informacionin e parë dhe kupton që ka pasur një tentativë të përhershme për t’i shuar elementë historisë tonë, të identitetit tonë kombëtar, për t’i zhdukur, për t’i mbajtur të mbyllura dhe atëherë ti përfshihesh plotësisht në një përpjekje për të nxjerrë sadopak në pah. E kam thënë shpesh, këtë e bëj jo për të sulmuar kombet e tjera, thjesht për të treguar më shumë për vendin tonë, për kombin tonë.

KultPlus: Gjurmë shqiptare tashmë ka shënuar një dekadë punë dhe ka shpërfaqë shumë fakte mbi vjetërsinë, kulturën, traditën shqiptare, krejt ky rrugëtim i këtij emisioni, sa ka plotësuar brendësinë e Marin Memës në kërkim të rrënjëve shqiptare?

Marin Mema: Mbi të gjitha më ka dhënë një eksperiencë të jashtëzakonshme. Më ka bërë që të sjell disa gjëra deri diku të reja, sigurisht dhe shumë gjëra tjera që ishin të thëna më parë nga puna e jashtëzakonshme e historianëve e studiuesve, por që ishin lënë mënjanë. Pra, këta historianë dhe studiues nuk kishin marrë asnjëri mbështetjen që duhej. Për mua ka qenë një eksperiencë e jashtëzakonshme dhe vazhdon të jetë një eksperiencë e jashtëzakonshme, sepse kam vizituar zona që nuk do t’i kisha vizituar dot kurrë nëse do të kisha punuar në një sektor tjetër. Domethënë, unë nuk arrij t’i harroj kurrë dot as eksperiencat në Nish, as në Mollëkuqe, as në Kurshumli, as në Prokuplje, as në Sanxhak të Pazarit e Ri, as në Tutin, Peshter, pastaj është pjesa e Çamërisë, është pjesa e shqiptarëve të Malit të Zi, e shumë vene të tjera. Domethënë është një eksperiencë e jashtëzakonshme që ti mund t’i hasësh në një moment të caktuar në libra, por në terren është krejtësisht tjetër. Pra, në terren ti gjithçka e kupton në formë të drejtpërdrejtë. Unë kisha lexuar deri diku për shqiptarët e Sanxhakut të Pazarit të Ri, por kur kam vajtur atje për herë të parë, ka qenë tjetër gjëja që kam gjetur. Është tjetër gjë kur i sheh prej afër.

KultPlus: Në të përditshmen, individët nuk dëshirojnë të gërmojnë në të kaluarën, jo gjithmonë e kaluara është e bukur. Por të kaluarën shqiptare do ta kishin lakmi shumë popuj, ju si e plotësoni këtë qasje?

Marin Mema: E kaluara jonë është një moment shumë i rëndësishëm, sepse derdhet shumë thellë në histori, por është dhe e dhimbshme, sepse gjithmonë kemi vuajtur nga kjo mungesa e organizimit, nga këto pushtimet e përhershme, nga kjo tentativa e gjithmonshme për të na mbajtur me një anë, për të na e shuar historinë dhe identitetin tonë, për të na e rrëmbyer këtë histori. Prandaj, unë sot gjithmonë kur flas për këtë gjë, përpiqem që të them që shiko, sot është momenti që ne të gjithë bashkë të përpiqemi për t’i nxjerrë në pah, për t’i nxjerrë në dritë këto vlera, për të mësuar përmes tyre. Një komb me themele më të forta, është një komb më i fortë. Sot, ka shpesh një tentativë për të thënë që iku koha e patriotizmit, iku koha e lidhjes me kombin, sepse bota është bërë globaliste etj, por ne po të shikojmë pak me kujdes sot, kombet më të fuqishme janë kombet më të lidhura me konceptin kombëtar, me rrënjët, dhe ne nuk mund të bëjmë përjashtim. Ne duhet të mbështesim rrënjët tona tek një histori që e kemi, me të mirë dhe të këqijat e saj, e kemi dhe jemi të detyruar që ta ruajmë dhe të mos ia falim askujt.

KultPlus: Përgjatë kësaj periudhe, cila nga tregimet e tua të ka rrëqethë trupin?

Marin Mema: Ka shumë. Kur kam qenë për shembull në Sanxhak të Pazarit të Ri, s’ia harroj kurrë fjalët e një të moshuari atje i cili nuk kishte qenë kurrë në Shqipëri dhe në fund të takimit tonë gjithmonë më thoshte: Mos na harroni se të djegun jena ne për Shqipëri!

Kurrë s’e kishte parë Shqipërinë, por thellë në shpirtin e tij vlonte dëshira dhe ndjenja e kombit. Ashtu siç një tjetër zotëri, që për fat të keq sot nuk jeton më, pasi bisedonte me mua, në një moment të caktuar më thoshte: Tash do të nxjerr ‘zastaven”. Dakord i them unë dhe vazhdojmë bisedën, ku ai prap vazhdon e thotë të njëjtën fjalë përderisa vazhdonte biseda dhe në fund, pa nga dritarja dhe hapi sëndukun dhe nxori flamurin kombëtar. Pra, ti kupton se sa e vështirë ka qenë për ta, por edhe faktin që ata brenda vetes e kanë ruajtur në një farë mënyre të qenit shqiptarë. Sigurisht, ka shumë momente tjera që unë jam emocionuar kur kam parë për shembull shqiptarë, të cilët për shkak të presionit shumë të madh, asimilimit shumë të madh, dhunës që kanë përjetuar, janë detyruar të mohojnë identitetin e tyre, pra t’i gjen dikë që të thotë: Unë jam me gjyshe e gjyshe shqiptare, nënë e babë shqiptarë, por vetë jam maqedonas. Pra, t’ia hasë këtë realitet, që është sigurisht pjesë shumë e dhimbshme. Por edhe më e dhimbshme akoma është fakti që për shumë nga këta shqiptarë që janë të asimiluar apo që kanë mbetur si në hije, nuk flitet fare. Pra, nëse ne flasim sot për Sanxhakun e Pazarit të Ri, për ta flitet fare pak, nuk diskutohet fare, pavarësisht se atje ka filluar një lëvizje shumë interesante e një grupi të rinj, të cilët po përpiqen të shprushin në rrënjët e tyre. Nuk duhet me pas frikë me tregu të vërtetat. Ne duhet të kërkojmë të drejta për ta, ata kanë të drejtë të jenë ata që i ka bërë Zoti, ata janë shqiptarë, pavarësisht se për shumë arsye sot deklarohen masivisht boshnjakë. Por, nëse ti bisedon me ta, ata e pranojnë që janë regjistruar si boshnjakë, por që janë shqiptarë. Edhe ata që nuk e pranojnë, po t’i gërvishtesh fare pak, në një moment të caktuar e tregojnë që janë shqiptarë.

KultPlus: Ju keni qenë në shumë zona ku edhe dokumentoni për të kaluarën tonë, në bazë të asaj se çfarë keni punuar deri më tani, sa përqind mendoni se keni prekë zonat shqiptare?

Marin Mema: Nuk e ndaj dot me përqindje, por them që kam prekur një pjesë të madhe të tyre dhe sigurisht kam ende shumë zona tjera për të prekur. Kam zona tjera në Mal të Zi që duhet t’i prek, kam zona tjera në Maqedoni që duhet t’i prek, kam zona tjera në Turqi që unë duhet t’i prek, sepse edhe atje janë shumë shqiptarë. Eksperienca pastaj më ka çuar të prekë shumë shqiptarët që kanë mbetur në Serbi, shqiptarët që kanë mbetur në zonën e Çamërisë dhe ato pjesët përreth sepse edhe aty kanë mbetur shqiptarët ortodoksë, myslimanë. Pra, deri diku kam prekur një lloj gjeografie, por them që ka ende shumë për të dëshmuar dhe për të rrëfyer në terren.

KultPlus: Përpos trojeve shqiptare, duke përjashtuar edhe arbëreshët, në çfarë lokacione të shteteve të huaja keni gërmuar për kulturën dhe lashtësinë shqiptare?

Marin Mema: Italia disa herë, sepse Italia ka edhe arbëreshët, ka edhe shumë fise ilire që kanë vajtur dhe kanë jetuar që në shekullin e tetë – nëntë para erës sonë janë vendosur në zonën e Salentos tek taka e Italisë. Italianët për fat e pranojnë këtë gjë, nuk e fshehin dhe unë kam pasur bashkëpunim të shkëlqyer me arkeologët italianë. Sigurisht, kam vajtur tek ata pak shqiptarë që akoma ruajnë identitetin shqiptar në Bullgari, kanë vajtur deri në Ukrainë, kanë qenë në Turqi. Pastaj kam qenë në Bosnje, kam qenë në Kroaci, tek arbëreshët e Kroacisë, kam qenë në Slloveni tek shqiptarët që ishin shuar në zonën në kufi me Italinë. Por sigurisht ka shumë e shumë, gjeografia është e gjerë, jam përqendruar në fakt më shumë tek trojet tona, këtu për rreth, sepse kam dashur ta prekë këtu realitetin.

KultPlus: “Arbëreshët e Zarës, gjaku ynë” është një tjetër dokumentar nga ju që ka shpalosur se si e kanë ruajtur arbëreshët e Kroacisë gjuhën, traditat, zakonet, këngët e mbartura brez pas brezi dhe historitë e jashtëzakonshme. Çfarë emocione përjetoni kur përballeni me këto fakte dhe këta njerëz?

Marin Mema: Secili prej tyre ka historinë e tij personale dhe ti kupton që ata kanë bërë sakrifica shumë të mëdha për ta mbartur gjuhën shqipe, për të mbajtur me shumë vështirësi trashëgiminë dhe kulturën shqiptare dhe ajo që shpesh kupton është që ne u japim shumë pak nga ajo që meritojnë. Pra, mbështetja që ne u japim sot është shumë e pakët, dhe nuk është vetëm tek shqiptarët e Kroacisë, është e njëjta gjë edhe tek arbëreshët e Bullgarisë dhe arbëreshët e Ukrainës. Arbëreshët e Italisë kanë qenë pak më ndryshe, në numër pak më të madh, më të mbledhur në zona të caktuara, shteti italian nuk ka qenë aq mbytës dhe kanë arritur ta ruajnë identitetin e tyre, por edhe ata sigurisht i kishin vënë ca kufizime vetes tyre, ata bënin martesa vetëm arbëresh me arbëresh, për të ruajtur identitetin. Por, këto zona në Kroaci, në Bullgari e në Ukrainë e kanë pasur një presion shumë të madh dhe pikërisht për shkak të këtij presionit shumë të madh, ne duhet t’i gjendeshim shumë më pranë. Për shembull, arbëreshët e Bullgarisë kanë mbetur tashmë shumë pak. Domethënë mund të kenë mbetur toponime, për shembull Arbanasit, po fshati Mandrica për shembull, sot ka vetëm një grup të moshuar që kanë mbetur dhe që e ruajnë gjuhën shqipe dhe me shkuarjen e tyre në botën tjetër do të humbasë gjithçka. Sigurisht duhet ta kem në fokus shumë shpejt Rumaninë që për mua është shumë e rëndësishme gjithashtu. Pastaj është Egjipti që ka qenë qendër shumë e rëndësishme.

KultPlus: Dokumentari i titulluar “Mashtrimi serb me objektet e kultit të krishterë në Kosovë”, ku tregohej sesi serbët kishin përvetësuar kishat iliro-arbërore, ka ngritur në këmbë gjithë shtetin serb. Reagime të shumta, kanë ardhur nga Serbia, si nga politikanë, historianë, gazetarë dhe opinionistë të ndryshëm të cilët edhe ju kanë akuzuar. Si veproni në raste të tilla, apo sa ndikojnë në punën që bëni?

Marin Mema: Nuk ka as njëlloj ndikimi, nëse njeriu shkon drejt të vërtetës dhe shkon e bën me pastërti dhe ndershmëri, nuk ka pse të ketë frikë as nga kërcëllitjet e dhëmbëve, as nga reagimet, as nga kërcënimet. Kjo është e vërteta, ata kanë një histori të mëhershme, që është historia e autoktonëve të këtushëm dhe pastaj, kur ndodhin dyndjet sllave dhe shumë shekuj më vonë, nis deformimi i historisë së këtyre objekteve të kultit. Kjo është e vërteta, i pëlqen apo s’i pëlqen dikujt, dhe ne për fat të keq shumë shpesh e kemi lënë pa treguar aq sa duhet. Ka studime shumë të mira të studiuesve shqiptarë, të historianëve shqiptarë, por që duhen mbështetur shumë fort që kjo çështje të dalë në dritë. Kështu që ne s’mund të heshtim se nuk i pëlqen një grupi të caktuar njerëzish. Ne gjërat tona do t’i themi.

KultPlus: Sipas asaj çka keni parë gjatë këtyre viteve punë, cilat vende shqiptare janë më të asimiluara?

Marin Mema: Mua më dhemb shumë Manastiri në Maqedoni, që ka qenë zemra e Rilindjes Kombëtare, shtëpia e Alfabetit, dhe sot ti gjenë shumë pak shqiptarë në krahasim me çkanë qenë, dhe ata shqiptarë që kanë mbetur, janë me të drejta të shkelura pa fund. Ashtu siç ke qytetin e Ohrit, që ka qenë mbi nëntëdhjetë përqind shqiptarë, ashtu siç kemi zona të caktuara në Mal të Zi, Tivarin shembull, Plavën e Gucinë. Pra, janë zona që kërkojnë dhe duhet të kenë shumë më shumë mbështetje për të rigjetur vetveten sepse janë qytete që kanë një rëndësi shumë të madhe në historinë tonë kombëtare. Ka edhe shumë qytete tjera, po mora vetëm disa shembuj.

KultPlus: Ju jeni shpërblyer disa herë edhe për punën tuaj mbi dokumentimin e popullit shqiptar, vulosë në një formë angazhimin tuaj apo çmimet tashmë nuk të bëjnë përshtypje?

Marin Mema: Çmimet janë një kënaqësi, janë një shtytje, pa diskutim. Por unë përpiqem të bëj punën time, jo për Marinin, për të marrë çmimin Marini, por përpiqem të vë një gur të vogël në një kështjellë të madhe, e quaj unë, që është kështjella e shqiptarizmës, ku secili nga ne mund të vërë një gur të vogël. Nuk e bëj për kënaqësinë individuale timen, nuk e bëj fare për këtë pjesë, unë do të doja vërtet që ti kem shërbyer kombit tim dhe kaq, që nesër, kur edhe unë të mos jem më, të thonë një fjalë të mirë për mua, kjo është pasuria më e madhe që lë njeriu, këtë quaj pasuri.

KultPlus: Po në një anë janë çmimet, po diku-diku je edhe i pa dëshiruar. Greqia para shumë vitesh të shpalli person “Non Grata”, në fakt ju luhate pak rehatinë?

Marin Mema: Ata janë mësuar të mos e thonë të vërtetën. Unë këtë raportin me të vërtetën e quaj të shenjtë. Është një raport që duhet ta ketë gazetari, se unë nuk e quaj vetën kurrë historian, unë e quaj veten hulumtues, por jam gazetar. Sigurisht, kam bërë vetëm punën time, asgjë më shumë. Kam vajtur dhe kam dëshmuar zona të caktuara se si e kanë pasur historinë, çfarë thonë dokumentet apo edhe shqipen që ka mbetur, e kam thënë shpesh me humor që “Nuk ua solla unë shqipen, unë shqipen atje e gjeta”. E kishin bartur në shtëpitë e tyre, duke folur brez pas brezi dhe e ruanin edhe sot. Mua më konsideruan dhe më dhanë një vendim të çuditshëm, “rrezik për sigurinë kombëtare”, se çfarë rreziku për sigurinë kombëtare mund të jetë një gazetar që armën e tij e ka penën, nuk e di. Megjithatë, budalliku më i madh është se duke shpallur Non Grata Marinin, mendon se pengon të vërtetën. E vërteta nuk pengohet. Se sot ti i shpall Non Grata Marinit, po ka pesëdhjetë, njëqind, dyqind, treqind studiues, hulumtues, gazetarë të tjerë të cilët do ta marrin përsipër dhe do ta bëjnë diçka të tillë, apo ka shumë bashkëpunëtorë të Marinit sot në Greqi që shteti grek nuk i shpall dot Non Grata, sepse pavarësisht se unë jam shpallur i tillë para njëmbëdhjetë vjetësh, ne kemi vazhduar të bëjmë emisione në Greqi, kjo tregon që ne kemi fije shumë të forta ende aty, pra nuk është zgjidhje kjo punë dhe mbi të gjitha, unë nuk do doja të bëheshin gazetarët grekë Non Grata, për shembull. Pse? Ne s’kemi gjë për të fshehur fare. Ne e kemi dritën e diellit, historinë tonë. S’i kemi rrëmbyer askujt, asgjë.

KultPlus: Po përpos grekëve, me cilin shtet tjetër pate telashe, kemi Serbinë, Malin e Zi, Greqinë, Maqedoninë e Veriut?

Marin Mema: Po, kam pasur përgjithësisht probleme në Serbi, madje dhe në udhëtimet e fundit. Mbaj mend, kur kemi qenë në disa fshatra shqiptarë përtej zonës së Beogradit, pra në zonën e Vojvodinës, fshatra shqiptarë që sot janë të asimiluar, por që e ruanin identitetin e tyre, ata kishin ardhur nga Kelmendi dhe ishin vendosur aty, janë vendosur në kohën kur ka qenë Perandoria Austro-Hungareze dhe kishin mbetur aty dhe për shkak të të përshtaturit me situatën ata deklaroheshin kroatë. Atje kemi pasur disa ngacmime, ndalesa të shpeshta nga policia serbe, por pastaj nga aty kemi lëvizur për Medvegjë, ku do të qëndronim një natë dhe aty na ka ardhur policia serbe në hotel që na ka kthyer përmbys gjithçka. Gjatë gjithë ditës pastaj na kanë ndaluar herë të tjera në vazhdimësi. Për fat, unë i kam dokumentuar që të mos duken si imagjinatë e imja. Pra, kemi përdorë mjete alternative, kamera të fshehta e mjete të tjera për t’i dokumentuar të gjitha këto lëvizjet tona dhe këto ndalesa. Kështu që kanë qenë në mënyrë të vazhdueshme këto ndalesa nga shtetin serb, siç edhe në Maqedoni, më së shumti në periudhën e qeverisë së mëparshme, që ishte një qeveri nacionaliste. Edhe aty kemi pasur ndalesa ku në Shkup mbasi e kemi mbaruar një dokumentar, njësia speciale Alfa na kanë ndaluar, na kanë mbajtur pesë-gjashtë orë.

KultPlus: Dhe në ditët e sotme, Marin Mema si ndihet për rrënjët e tij?

Marin Mema: Unë ndihem krenar për kombin tim! Me të mirat dhe të këqijat. Unë përpiqem të jem realist. Unë e di që ne kemi shumë vështirësi, kemi pamundësi, kemi mungesë meritokracie, kemi pa fund probleme, por, në të mirën ose në të keqen, ky është kombi ynë, ky është vendi ynë. Pra, hajde tani të punojmë të gjithë bashkë për t’i minimizuar dhe për t’i hequr këto të këqijat, për të punuar për vendin tonë. Nuk mund të themi ne tani, meqë ka gjithë këto probleme, ta hedhim poshtë. Jo, ne duhet të mësojmë, të punojmë gjithë bashkë për të minimizuar të gjitha këto probleme dhe për të qenë vërtet krenarë. Pra, të mos e duam kombin vetëm një ditë në vit, për festa, ta duam çdo ditë të vitit, të punojmë çdo ditë të vitit.

KultPlus: Po shqiptarët e ditëve të sotme, si janë në sytë e Marin Memës?

Marin Mema: Unë dua që shqiptarët të jenë më afër njëri tjetrit, të lënë problemet mes njëri tjetrit, të lënë përçarjet mes njëri tjetrit dhe të jenë më të afruar. Bashkë jemi gjithmonë më të fortë, është shumë e thjeshtë. Sado të përpiqen të na ndajnë, na përçajnë, të na vënë shkopinjë nën rrota, ne do të kuptojmë që ne jemi shqiptarë, kudo. E kam marrë shpesh si shembull një shprehje shumë të thjeshtë. Është një foto emblematike e Ismail Qemalit dhe Isa Boletinit, fotoja që qarkullon gjithmonë për festat e nëntorit. Tani nuk mund të vijë dikush dhe të na thotë: Prijeni këtë foto në gjysmë se historinë e keni ndryshe. Ne nuk e presim dot, aty është Ismail Qemali, burri i mençur i Vlorës, me Isa Boletinin, burrin e fortë dhe patriot të Mitrovicës, të Boletinit, krahut të Veriut, dhe ata janë bashkë, ne nuk mund ta presim dhe ta bëjmë historinë vet. Ne kemi një histori, një traditë, një trashëgimi, një kulturë dhe gjithçka do ta mendojmë bashkë.

KultPlus: Prej simboleve shqiptare, cili nga simbolet të prekë më shumë?

Marin Mema: Mua më prek çdo lloj simboli që lidhet me historinë, traditën, trashëgiminë dhe kulturën tonë. Sigurisht, flamuri kombëtar është flamuri kombëtar, pa diskutim.

KultPlus: Po nga lokacionet, cili më shumë shpërfaqë shqiptarin?

Marin Mema: Këtë s’e them dot, se do t’i diferencoja, gjithkund ka nga një copëz shumë të rëndësishme. Ti shkon në Prizren, po të emocionon Lidhja e Prizrenit, dhe ti shkon në Vlorë, dhe kupton se çfarë ka ndodhur në Vlorë, por ti shkon në Gjakovë dhe kupton se çka ka përjetuar dhe se ka qenë djep i Rilindjes. Pra, çdo cep i trojeve shqiptare e bart një peshë të rëndësishme. Ti shkon në Plavë e Guci, ku ata kanë bërë gjithë atë rezistencë. Po ti shkon në Tivarë dhe kupton çfarë sakrificë është bërë atje. Po ti shkon në Shkup dhe kupton që Shkupi ka qenë kryeqendër e madhe e shqiptarëve, pra secila ka pjesën e vet.

KultPlus: Populli shqiptar ndryshe ka nxjerr edhe shumë figura të rëndësishme, është një më i spikatur në brendësinë tuaj?

Marin Mema: Jo, nuk i ndaj dot, ka shumë figura të rëndësishme. Kur lexoni historinë e tyre kuptoni që kanë sakrifikuar gjithçka, kanë dhënë shpirtin, zemrën, kanë dhënë jetën, kanë dhënë pasuritë, kanë dhënë familjet e tyre, kanë dhënë gjithçka për të ndërtuar kombin dhe ne sot duhet minimalisht t’i respektojmë dhe t’i kujtojmë në mënyrë të denjë.

KultPlus: Si i shihni politikanët sot, ka të tilla figura me virtyte patriotike si këta që i përmendem më lart?

Marin Mema: Do doja që politika të ishte vërtet si ata burrat që përmenda pak më parë. Si ata rilindasit, ata që sakrifikuan gjithçka, pra të sakrifikojnë edhe këta të sotmit diçka për kombin, këtë do të doja unë. Kombi nuk ndërtohet me fjalë, kombi ndërtohet me vepra dhe kur ti kupton se sa shumë kanë sakrifikuar edhe njerëzit para, të vjen vërtet keq që nuk po sakrifikohet sot sa ata. Jo sa ata, por të paktën një minimum të atyre.

KultPlus: Dhe për fund, shqiptarët dje, sot dhe nesër?

Marin Mema: Shqiptarët dje me shumë probleme, të sulmuara nga të gjitha anët, me konflikte edhe mes tyre, me momente shumë të dhimbshme, sot me shumë probleme prap, me këto copëtime, me këto shkopinj nën rrota, me këto problemet që mbartim midis nesh. Nesër shpresoj që të mos kemi asnjë nga këto, që të jemi bashkë, të lëmë të gjitha këto probleme dhe ta shohim të ardhmen bashkë. / KultPlus.com

Madhështia e fjalëve të fundit të Skënderbeut, si duhet të rrugëtojë kombi shqiptar

…Dielli, që është shëmbëllimi i Perëndisë, shkëlqen pa dallim për turkun ashtu si për të krishterin. Kushdo që këshillon për të luftuar për hir të Perëndisë është një mashtrues i cili dëshiron të sakrifikojë të vërtetën për interesat e tij. Zoti është i fuqishëm, ai mund të bëjë gjithçka vetë, pa ndihmën e askujt…

Mbyllini që në origjinë mosmarrëveshjet e teologëve dhe hipokritëve, të cilat janë më të rrezikshmet për lumturinë e një shteti. Kemi parë perandoritë më të lulëzuara të përçahen dhe të tronditen nga këta fanatikë…Shihni Perandorinë e Konstandinit të rrënuar nga Muhamedi, dhe princin Jean Paléologue (Gjon Paleologu) i shkelur nga kuajt e Arabëve.

Ai ishte supersticioz, priftërinjtë e tij ambiciozë dhe injorantë, oborrtarët e tij të rremë dhe të shthurur nga luksi, dhe tani princi, priftërinjtë dhe oborrtarët kanë vdekur dhe po vdesin në skllavëri.

Nëse keni fat të mjaftueshëm për të pasur filozofë në vendqeverisjet tuaja, të cilët janë të ndriçuar nga drita e arsyes dhe jo nga sistemet e rreme, le të shkruajnë në paqe dhe të reagojnë ndaj paragjykimeve dhe makinacioneve të kujtdo që flet në emër të Zotit… (Nga libri i Stephan Zannovich, “Le Grand Castriotto d’Albanie, Histoire”. Konica.al)./ KultPlus.com

“Arti dhe kultura janë thelbësorë në identitetin e një kombi”

Çdo ditë e më shumë, Shqipëria po tërheq vëmendjen e medieve të huaja, përmes artit dhe kulturës.

Kësaj here gazeta italiane “La Stampa”, ka publikuar intervistën e ministres së Kulturës Elva Margariti mbi zhvillimet kulturore në Shqipëri.

“Shqipëria është një shtet relativisht i ri, pak më shumë se një shekull, por e ngjeshur me ngjarje të mëdha historike, që kanë lënë gjurmë edhe në arkitekturë. Nga një vend pa identitet arkitekturor, Shqipëria përqafoi idetë dhe projektet e arkitektëve italianë, në vitet ’30 –40. Firmën e arkitektëve si Bosio, Brasini, Berte mbajnë kompleksi i ministrive, Korpusi i Universitetit, Universiteti i Arteve, ndërtesa e Kryeministrisë, Bulevardi, etj. Uniformiteti i stilit sovjetik dhe kinez i viteve të diktaturës, u zëvendësua me kaosin ndërtimor të viteve të tranzicionit”, u shpreh Margariti gjatë intervistës për gazetën italiane “La Stampa”.

Margariti vijoi se, “Tirana është në një fazë tjetër, kur nuk synon më, të ndërtojë thjesht për të përmbushur nevojat për strehim, por për të thurur traditën dhe modernen, identitetin kombëtar me arritjet bashkëkohore për krijimin e hapësirave publike”.

“Arti dhe kultura janë thelbësorë në identitetin e një kombi. Për ne, kultura është një motor zhvillimi dhe po përpiqemi të kthejnë në resurse ekonomike, të gjitha asetet e trashëgimisë sonë kulturore. Investojmë, rrisim vizitorët në site, parqe e monumente kulture dhe i ofrojmë komuniteteve përreth mundësi zhvillimi. Është një proces i gjatë, por që po i jep frytet e veta. Kjo është ajo që do ta quaja “ekonomia e së bukurës”, përfundoi ministrja e Kulturës Elva Margariti duke vënë dhe një herë në vëmendjen e mediave të huaja që kultura është pasaporta më e mirë e një vendi.