Melihate Deva – Nura, një mitrovicase e bukur, e hijshme dhe e mençur, do të bënte revolucionin e saj në mësuesi.
E lindur në vitin 1924, ajo u shkollua fillimisht në Mitrovicë, ndërsa më pas vijoi kursin pedagogjik të Normales “Sami Frashëri në Prishtinë”.
Ajo do të mbetet ikonë e shkollës dhe e arsimit shqip në Kosovë e më gjerë. Vlerësimi dhe falënderimi për punën dhe sakrificën e saj është bërë në mënyrë institucionale.
Sonte po e kujtojmë këtë grua të fortë e cila ndërroi jetë jo shumë kohë më parë. Kjo fotografi e sjellë Melihaten bashkë me udhëtarin e saj të jetës, Nevruz Nurën.
Pas Luftës së Dytë Botërore ajo emërohet mësuese në Gjakovë, por më pas burgoset nga organet e OZN-së për veprimtarinë e saj si mësuese në Mitrovicë dhe për organizimin e jetës kulturore e artistike në këtë qytet e rrethinë. U lirua nga burgu me urdhër që të vazhdonte të punonte në shkollat shqipe nën “pushtetin e ri popullor”, por së shpejti u pushua nga puna pasi tash u arrestua dhe u dënua për “faje politike.
Në vitin shkollor 1941/44 në Mitrovicë dhe në disa fshatra përreth kanë punuar shtatë shkolla fillore: një shkollë pesëklasëshe, një katërklasëshe, tri triklasëshe, dy dyklasëshe dhe një foshnjore. Numri i përgjithshëm i nxënësve që vijonin mësimet ishte 838 (668 meshkuj dhe 170 femra). Mësimet i mbante kuadri mësimor prej pesëmbëdhjetë mësuesve (12 mësues dhe 3 mësuese): Bedri Gjinaj, drejtor i shkollës fillore “Skënderbeg” në Mitrovicë dhe përgjegjës kryesor për shkollat shqipe në Prefekturën e Mitrovicës, Gjon Kabashi, Jorgji Shuteriqi, Ali Gaxha, Lina Shkreli, Melihate Deva, Zehra Zhubi, Qemajl Mujku, Taip Perjuci, Hajredin Saraçini, Qamil Demjaha, Feriz Peci, Nezir Halimi – Miftari, Sejdi Sulejmani, Haki Ahmeti, Qazim Zhubi, Hajrullah Hajrë) Haxhija, Musa Kalaja, Reshit Damati.
Me dekretin nr. 811 të dt. 11 prill 1994, Presidenti i Shqipërisë – Sali Berisha, e dekoroi Melihate Devën për meritat në hapjen e shkollave shqipe në Shqipërinë Veriore jashtë kufijve politikë të vitit 1913 të shtetit shqiptar (në vitet 1941-1944).
Ndërsa, më 7 mars 2013, nga presidentja e Republikës së Kosovës – Atifete Jahjaga, Melihate Deva-Nura u nderua me Medaljen Presidenciale të Meritës për kontributin e dhënë në emancipimin e gruas shqiptare përmes arsimimit dhe edukimit të saj.
Mësuesja Melihate u nda nga jeta në vitin 2017, por ka lënë gjurmët e saj në arsimin shqip dhe në gjeneratat që do ti japin një frymë tjetër Kosovës dhe edukimit të saj. / KultPlus.com
Analizim dhe Interpretim
Plagët Tona
Ç’na mungon? Ç’duhet të kemi?
ROLAND SYLEJMANI
“Një popull nuk rron dot pa ideal, pa një shtytje, pa një qëllim që e bën të ecë, të punojë, të përpiqet dhe të përparojë” (Mid’hat Frashëri)
Mid’hat Frashëri është një prej figurave kyçe dhe me kontribut të jashtëzakonshëm të familjes Frashëri. Si një intelektual i cili angazhohej për çështjen kombëtare u mundua të japë kontribut përmes artikujve dhe veprave të tija në fusha të ndryshme. Tek “Plagët Tona” Mid’hati, ka një stil të veçantë shkrimi, e cila më shumë ngjanë si një letër, si një thirrje drejtuar popullit, duke ju parashtruar idetë e tij se di duhet të zhvillohen, të përparojnë, të ecin përpara, sesa një libër apo artikull ku do të paraqiste vizionin e tij për zhvillimin e Shqipërisë dhe shqiptarëve përmes ndonjë projeksioni sistematik.
Mungesa e idealit te shqiptarët ka qenë tema me të cilën nisë veprën e tij Mid’hati. Për dallim nga Mehdiu, Mid’hati është më letrar, më poetik, shpesh edhe më abstrakt. Ideali si një katalizator zgjimi shpirtëror, një fuqi që shtyn një popull drejtë zgjimit dhe kërkimit për liri e sundim. Ideali si sundim ka temë qendror. Shembujt e popujve të tjerë i llogaritë si suksese, në rrugën drejtë ndërtimit të vetëdijes kombëtare, se si një shoqëri mund të shkundët nga e kaluara e të kolonizuarve, si mund të dalë jashtë konturave të vëna nga pushtuesit. Sipas Mid’hatit ideali i përbashkët i shqiptarëve duhet të jetë njësia e bashkimit të kombit, lumturia dhe përparimi i përgjithshëm.
1.2 Të metat tona. Të veprojmë
Të metat tona, egoja e tepruar, kështu e përshkruan Mid’hati tiparin kryesor të karakterit të shqiptarit që sipas tij e pengon të ecë përpara e të zhvillojë vetveten. Ai ve në dukje mungesën e anës së vetëdijshme të shqiptarit, i cili nuk arrin të vë re problemin që ai ka me unin e tij. Evidentimin e sheh si gjë të parë e cila hapë rrugën për të sanuar problemin. Thekson mungesën e altruizmit tek populli, ndërlidhë faktorët gjeografik, relievin e rreptë kodrinoro-malor me karakterin tipik të shqiptarit. “Vendi ynë i copëtuar, i gërxhosur, plot shkëmbinj, dhe gryka, na ka bërë t’ashpër, pak të keq, egoistë, plot kotësi, të pabashkuar, të pashoqëruar. Altruizmi dhe solidariteti i ka munguar këtij populli të mjerë.” (mendimtarë shqiptarë, 2000, 104)
Pushtimin e Turqisë e konsideron si më të ziun që ka njohur njerëzimi, si një pushtim që shqiptarëve i ka sjellë probleme të mëdha e serioze. Mallkon administratën osmane, i referohet si këmbë aziatiku, që shkaktoi ndarjen e Shqipërisë nga shokët. Ai këtë pushim e lidhë edhe me faktin e cungimit të atyre pak virtyteve që kanë pasur shqiptarët. Përtacia është elementi që sipas Mid’hatit sjellë dhe një varg problemesh të tjera, siç janë krimi dhe lakmia për gjënë e tjetrit. Shqiptari sipas autorit, punën e ka shikuar si diçka të turpshme, një mëkat, si një mallkim, si një përbuzje.
Dobësimin e elementit kombëtar e përshkruan me faktin e fenomenit të jeniçerëve, shqiptarët kanë shkuar për të luftuar në Jemen e gjithandej nëpër Azi, nëpër lufta të huaja. Të gjitha këto lidhen me krijimin e një mendësie fisesh të egra, pa ndjenjën e mirëfilltë të bashkësisë, komunitetit. Prandaj Mid’hati llogaritë se shqiptarët pavarësisht se janë në shekullin e nëntëmbëdhjetë, janë të vonuar në krijimin e identitetit të mirëfilltë shqiptar, ku mungon alfabeti, bashkimi i tokave shqiptare, pa një njësi institucionale etj… Pavarësisht kësaj, autori thërret që të mos vajtojmë, por të përgjigjemi me reaksion të ri, të krijojmë një frymë të re, se një frymë e re e bën një komb të marrë shpirt të ri.
1.3 Dedikuar të pasurve, djalërisë, intelektualëve.
Të pasurve dhe intelektualëve ju drejtohet me një dozë të përmbajtur, duke nënvizuar faktin se nuk i sheh të ndarë nga populli, por parashtron faktin se ata kanë më shumë përgjegjësi në zhvillimin e vendit sesa pjesa tjetër e popullsisë. Ai i ngarkon ata me barrën dhe riskun që duhet marrë përsipër për të bërë shumë më shumë për interesin e Shqipërisë. Qanë hallin e profilit të qytetarit shqiptarë që sipas tij nuk ka bukë për të ngrënë, nuk ka ushqim të mjaftueshëm për fëmijët, ka hallin e pagesave të tjera të domosdoshme për të zhvilluar jetesë normale.
Koncepti i Mid’hatit mbi bamirësinë është shumë modern, ai nuk e kufizon mirëbërjen vetëm në dhurim të hollash, por edhe në akte individuale, duke e shtyrë karrocën e një të sëmuri, ta ndihmosh një lypsarë për të gjetur një punë apo veprime të ngjashme. Mid’hati kap konceptin bashkëkohor të kohës sonë, “mos i jep peshq, por mësoje të peshkojë”. Këtë ide, ai tenton ta ngulisë mirë tek shoqëria shqiptare, ta vendos në nivel institucional, në të gjitha rrafshet institucionale, ta ktheje në një frymë të përgjithshme si një nevojë imediate për funksionimin e organizmit shoqëror.
Në 35-vjetorin e ikjes në amshim të motrës sime të shtrenjtë, Shpresës, po e publikoj këtë poezi, nga disa sosh që kam shkruar për të. Dhe ja edhe përkthimi frëngjisht i saj nga Aleksandër Zoto, si dhe ilustrimi i piktorit Anastas Konstandini-Taso.
Agim Vinca
UDHËTIMI I FUNDIT I MOTRËS SIME
Si në baladën e lashtë
të fjalës së dhënë
udhëtonim bashkë.
Si në baladën e lashtë
të fjalës së dhënë
që s’e tret dheu.
Udhëtonim bashkë
me mallin e Dheut tonë në sy.
Dhe s’di kujt i vinte era dhe:
Mua apo Ty.
Zogjtë e malit i përshpërisnin njëri-tjetrit.
Zogjtë e malit dhe stjuardesat e bukura.
«Ecin bashkë i gjalli me të vdekurin».
Ç’udhëtim i tmerrshëm!
Si në baladën e lashtë
të Konstantinit të Vogël,
Unë e Ti, Motër.
Kaptonim fusha, male, qytete.
Sipër ujërash, resh, rënkimesh
fluturonim:
jo në shpinë të kalit,
po në bark të aeroplanit.
Po ktheheshim nga ai Qytet.
Nga ajo Bavari e largët, e ftohtë.
Mjekët thoshin për ty s’ka shërim.
Dhe përmendnin shpesh fjalën karcinom.
Ç’udhëtim i gjatë!
Ç’udhëtim i shkurtër!
Kur arritëm
(natën vonë),
sakaq u ndamë.
Unë dola në Shesh t’i takoj shokët
(pas qind-mijë vjetësh),
Ti u shtrive të prehesh pak
pranë Zonjës-Mëmë!
1983-1993
(Një vështrim në jetën e karrierën e aktorit Aleksandër Moisiu)
Nga Pjeter Logoreci
Duke i bërë një analizë të shpejtë shkrimeve që janë publikuar për aktorin me origjinë shqiptare Aleksandër Moisiun, kuptohet, që ai ka qenë një yll i skenës teatrore botërore me përmasat e një gjeniut në fushën e aktrimit. Është një fat i madh për ne shqiptaret që ai e zhvilloj karrierën e tij në vendet me tradita kulturore si Gjermania , Austria, Italia, Çekia… të cilat kanë të ruajtur dhe arkivuar historikun e teatrove të tyre kombëtar, ku karriera e Aleksandër Moisiut ishte për disa dekada dominante. Për rrjedhoje ekzistojnë në këto arkiva, dokumente që pasqyrojnë karrierën me fillime të vështira, por brilante të aktorit të përbotshëm Aleksandër Moisiu. Shtetet ku ai punoj dhe jetoj, u përpoqën ti japin Moisiut identitetet e tyre kombëtarë.
Për kritiken italiane, Alessandro është një triestin i lindur (pa përmendur prejardhjen e prindërve emigrante), përfaqësues i denje i shkollës italiane të aktrimit. Në të vërtetë ai kaloj në Trieste një periudhë të vështirë të fëmijërisë së tij, me shume probleme familjare dhe ekonomike për të cilat familja e tij u detyrua të largohet për një jetë më të mirë, drejtë Austrisë.
Për teatrin Austriak, Moisiu u „zbulua dhe u formua“ në Vjenë, edhe pse aty u përball me probleme të mëdha të integrimit, u nënvleftësua dhe ju mbyllen dyert e skenës si i paafte dhe i patalentuar në fushën e kantos e të teatrit. Teatri gjerman i Pragës ishte vendi ku Moisiu gjeti përkrahje dhe ju hapen mundësitë për të filluar karrierën e tij si aktor. Në themel të karrierës së tij qëndron këmbëngulja e superaktorit austriak Kainz, i cili zbuloi tek djaloshi Moisi të ardhmen e teatrit modern dhe e drejtoj atë drejt Pragës ku punonin miqtë e tij.
Fillimi i tij në teatrin e Pragës me eksperiencat që krijoj, ishte shkolla e vërtetë për artin skenik të Moisiut. Por talenti i pakufi i Moisiut me sukseset e njëpasnjëshme kërkonte një ambient me të gjerë, e të përmasave botërore siç ishte skena e teatrit ne Berlin. Mbas dyvjetesh e gjysmë debutimi në Pragë, ku mundësitë ishin të kufizuara, më 17-të dhjetor 1903 emri i Aleksandër Moisiut shfaqet në afishet e teatrit të Reinhardt – it në Berlin me rolin e aktorit në dramën me temë shoqërore “Na dne” të Maksim Gorkit (të shkruar në 1902).
Në arkivin e muzeut të teatrit Austriak në Vjenë që është pjesë e Muzeut Historik të Artit, gjendet fondi i Alexander Moissi. Fondi është i ndarë në disa sektorë, në atë të FOTOGRAFISE ku gjinden dhjetëra foto origjinale të aktorit. Sektor tjetër shumë i rëndësishëm është ai i LETRAVE DHE DORËSHKRIMEVE ku gjendet korrespondenca e Moisiut me familjen, miqtë, kolegët apo telegramet e posta e tij. Këtu gjej rastin të falënderoj të gjithë personelin e arkivës së teatrit për gatishmërinë e përkrahjen në kërkimet e mija. Bashkëshortja e Aleksandrit, aktorja Johanna Terwin i dhuroj këtij fondi një pjesë të madhe nga dokumentacioni ekzistues, në mes tyre edhe kujtimet e saj për momentet më të spikatura të jetës së tyre artistike e bashkëshortorë.
Duke shfletuar pjesë nga kujtimet e pjesëtareve të familjes mësohet që Moisi Moisiu (1)dhe Amalia De Rada(2) u martuan ne Trieste por erdhën në Shqipëri për të jetuar. Baba Moisiu (i besimit Kristjan Ortodoks) erdhi në Trieste,që atëherë ishte nën Perandorinë Austriake, në 1862-shin. Ai ishte tregtar vaji, drithërash e lëkurash. Familja pati dhjetë fëmijë. Nga këta dy vdiqën pak mbas lindjes. Tetë të tjerët ishin pesë vajza: Irena, Sofia, Melania dhe dy binjaket Epifania e Elvira, kurse tre djemtë ishin: Konstantini, Dante e Aleksandri. Fëmija i pare i familjes ishte Konstantini që lindi më 1864 e mbas dy vjetësh në jetë erdhi Dante. Aleksandri lindi më 2 prill 1879 në Casa Rolli (Riva Grumula) pranë portit në Trieste. Ai u pagëzua në kishën e Shën Kolit të Triestes sipas ritit Kristian Ortodoks grek. SONY DSC
Foto 1: Dëshmia e pagëzimit të Aleksandër Moisiut (foto Pjeter Logoreci)
Duhet shikuar që nga shkrimet e botuara, po ashtu edhe nga dokumentet që gjenden, nuk ka asnjë pikë që të vërtetohet teoria e shumë përfolur e të qenit Jude gjë e cila vërtetohet nga vet familjarët dhe të njohurit e tij (Irmgard Rohracher ne librin Alexander Moissi, faqe 3, Wien 1951).
Foto 2: Vërtetimi i lëshuar nga kisha ortodokse autoqefale shqiptare (1932)
Sipas shënimeve, mbas humbjes së 12 anijeve plot me mall të babait (1883) të cilat u mbyten nga stuhia në det, familja jetoj e ndarë.
Nëna Amalia që ishte e krishterë nuk ambientohej dot në jetën e vështirë plot orientalizma të asaj kohë në Shqipërinë e Osmanizuar nga turqit, u shpërngul tëjetonte në Trieste se bashku me vajzat Irena, Sofia dhe me të voglën Melaninë. Kurse në Durrës, me babain Moisi jetonin të shkujdesur Konstantini, Dante, Aleksandri dhe dy vajzat binjake. Aleksandri 4 vjeçar, i cili ishte fëmija i fundit, më i vogli, ishte i zgjedhuri i babait i cili nuk kursehej për të plotësuar dëshirat e fëmijëve që jetonin në ambientin mbytës të qytetit. Në moshën 6 vjeçare Aleksandri mori si dhurate nga babai një kalë i cili i mbushi me gëzim jetën e botën e tij fëminore. Shkolla e kohës që preferonin fëmijët ishte për të dëshiruar, por edhe Sandri (siç e thërrisnin të afërmit) ishte nxënës i dobët. Në shkollë mësimet ishin në gjuhën greke, por në shtëpinë e Moisiut flitej gjithmonë shqip. Sandri ishte mengash (shkruante e punonte me dorë të majtë). Në kujtimet e motrave ai përshkruhet si fëmijë i lëvizshëm, shumë i shkujdesur dhe me plot fantazi.
Motra Melani kujton: Aleksandri bënte kudo rrëmuje dhe ishte i shkujdesur. Ai humbte gjithmonë gjerat e tija personale. Ne kemi fjetur në një dhomë me Sandrin dhe ai mundohej të kujdesej për mua dhe të më gëzonte. Kuzhinierja jonë e vjetër me emër Gigia, kujdesej për ne gjatë ditës. Kur Aleksandri nuk shoqërohej nga të tjerët nga shkolla deri në shtëpi, ndodhnin gjithmonë gjëra të papëlqyeshme: p.sh. një here ra në kanalin e madh të ujit, një herë tjetër rrëzoj një shitës ëmbëlsirash dhe një grua me vezë…. e babai duhej të paguante dëmin….një herë bashke me binjaket dhe Melaninë hëngrën dhe dëmtuan vreshtin me rrush të një verëpunuesi e babai përsëri duhej të paguante…një herë në dimër ai rrezoi në det vëllain e madh i cili ishte i ftohur …
Mbas 4 vitesh në tokën shqiptare në vitin 1887 i jati e lejon të shkojë tek e ëma në Trieste. Kjo ishte një periudhë e vështirë për Aleksandërin fëmijë. Në Shqipëri ai shihej nga bashkëmoshatarët si “italiani” kurse në Trieste si “albanese” dhe kjo ndikoj që ai të mbyllej dhe të mos shkonte mirë me mësime. Si më i vogli ndër fëmijë, Sandri ishte gjithmonë nën diktatin e motrave. Ai ishte “fëmija i prapë i familjes” dhe shpesh e ndëshkonin. Shkolla nuk i pëlqente e aq më pak detyrat e shtëpisë. Në shkollën fillore u detyrua të përsërisë disa herë klasën për arsye të rezultateve të dobëta.
Tingëllimën e parë të zemrës për teatrin e pat në Trieste kur pa në skene aktorin e madh italian Ermete Novelli, i cili luante pjesë nga “Papa Lebonnard” dhe nga “Luigji i IX”. Se bashku me një teze të tij plake, Sandri pati mundësi të ulej në një nga lozhat e fundit të teatrit që të shikonte humoristet veneziane “Zago”“e “Benini”. Me pas ndodhi ajo… që do ti ndërronte jetën princit të vogël Moisi. Asnjëherë me përpara i vogli nuk kishte menduar që, dikush pa mjete muzikore, këngë apo muzikë do te mund të argëtonte një sallë plot me spektator që qeshnin si të çmendur. Nëpërmjet artit të Novell-it Sandri futet në botën magjike të skenës e me fantazinë e tij fëmijnore arrin të shoh të ardhmen e tij në këtë fushë….. Momentet e kësaj dite lanë gjurmë të pashlyeshme në jetën e tij.
Në këtë kohë situata ekonomike në familje u rëndua shumë. Nëna vendosi ta dërgonte Sandron tek një kushëri i saj prift në Graz të Austrisë. Prifti premtoi ta ushqente dhe ta shkollonte atë. Kur çdo gjë po shkonte siç duhej, priftit u transferua e Sandros ju deshtë të kthehej në Trieste.
Dy nga motrat, me ndërmjetësinë e një kushërire me influence në Vjenë arritën të punësohen si nënpunëse ministrie e kështu të siguronin të ardhura të mjaftueshme për të jetuar të gjithë. Familja u shpërngul në Vjenë. Aleksandri këndonte shumë bukur dhe ishte dëshira e nënës që ta dërgonte në konservatorin e Milanos, por pamundësia ekonomike e detyroi atë të ndiqte familjen në Vjenë.
Në vitin 1896 Moisiu zbret nga treni në Südbahnhof në Vjenë, ndërkohë që familja kishte në qira një hymje me dy dhoma të vogla në Hiessgasse /Landstrasse në bashkinë e trete, ku ishte sistemuar nëna me dy motrat. Për të ndihmuar sadopak ekonominë e familjes ai fillon të japë mësime të italishtes. Edhe pse ishte i veshur keq, trupvogël dhe i pa eksperience për veten e tij, edhe pse nuk zotëronte për vete gjuhën gjermane, ai arrin të ketë disa nxënës dhe të sjell në shtëpi drekën e ngrohtë për familjen.
Për Alessandron ëndrra e konservatorit jetonte. Me ndihmën e kushërirës së tij me influencë, të drejtorit italian të konservatorit Ferrucio Busoni e të profesorit të kantos Mancio arrin të futet në konservatorin e Vjenës. Fatkeqësisht mbas fillimit të mësimeve profesori Mancio vdes dhe zëvendësohet nga Prof. Forsten, i cili kishte një metodë të ashpër mësimore. Si student i konservatorit Moisiu kishte mundësinë të frekuentonte gratis koncertet e operat. Edhe në konservator ai nuk arrin të bëjë hapa përpara. Nuk merr pjesë rregullisht në prova, në leksionet e kantos e të teknikës së frymëmarrjes. Në mësimin e harmonisë e të gjuhës gjermane nuk merr pjesë pothuajse aspak, gjë që Profesori Forsten nuk e toleron e në fund të semestrit të parë i heq Aleksandërit të drejtën e studimit.
Në gjendje shpirtërore të dëshpëruar, me këpucë të grisura, gjysmë i zbathur, me trupin e vogël që dridhej nga të ftohtit e dimrit të egër Vjenezen leckat që mbante veshur, ai endej rrugëve të qytetit për të kërkuar punë. Kjo situate e ndoshta ndonjë ftohje e mëparshme bëhet shkas për një sëmundje të rëndë të mushkërive e cila me vonë do ti marre dhe jetën.
Duke shfrytëzuar njohjet nga konservatori, fillon të punoje si Claquere (person që paguhet të duartrokas gjatë një shfaqje) në Hofoper ku shkonte çdo natë. Gjate ditës ai punon si ndihmës-varrimesh në Zentralfriedhof (varrezat qendrore), ku asistonte në ceremonitë e varrimeve që në Vjenë janë shumë klasike, që më vonë i shërben në krijimin e figurave artistike ku vdekja ishte pjesë në atmosferën e rolit, si të princi Hamlet.
Në këto ditë të vështira rastësia i solli një punë si figurant në teatrin e qytetit. Me 19 shkurt 1899 ai nënshkruan kontratën me drejtorin e teatrit të qytetit Paul Schlenther, ku punësohej si figurant i përhershëm.
Foto 3 :Aleksandër Moisiu figurant në Burgtheater
Moisiu tregon: “Në rinin time të hershme kur erdha në Vjenë, nuk u prita me tuba lulesh, por punoja shumë. Fillova si mësues i gjuhës italiane dhe fitoja vetëm për 30 Kreuzern për një leksion gjë që nuk më lejonte të bëja një jetë normale. Dëshira ime ishte të bëhesha këngëtar dhe arrita të hyj në konservator. Mësoja të këndoj, por që të bëhesh këngëtar duhej të kishe një stad mesatar, për ketë me duhej të këndoja nga mëngjesi deri në darkë….isha shumë i mbingarkuar e ndodhi që nuk me eci mirë…… që të përmirësoja situatën time materiale e ekonomike mora përsipër punën e ndihmësfigurantit në Teatrin e Qytetit. Dielli me shndriti më fat e më mëshirë dhe me ndërhyrjen e një djalit të Krachers, arrita të bëhem figurant. Kjo ishte punë shumë më e mire se ndihmësfiguranti. Honorari im për çdo natë ishte 80 Kreuzer (1, 35 Mark) që më mjaftonte për të shuar oreksin rinor të ditës, por vetëm me Würstel (Salsiçe)e bukë…., por e rëndësishmja ishte se isha në Burgtheater…E fillova punën me “Meister von Palmyra” (Mjeshtri nga Palmira). Mundohesha të isha në lartësinë e duhur; isha njëri nga turma e popullit grek…por krejt në fund të skenës…sa që kisha ndjesinë se regjisori nuk kishte besim tek unë ose turpërohej nga prezenca ime…krejt në fund të skenës …..që të mos me shihte kush, e kështu herë pas herë me duhej të dilja dhe të hyja prapë, në çdo akt, por përsëri në fund të skenës, krejt afër derës… E kjo gjë ndodhi në shumë pjesë teatrore… O Zot, sa herë jam rrezuar së bashku me heshtën që mbaja në dorë….Pastaj erdhi kthesa: në “Cyrano de Bergerac” isha në skenë si kadet. Në aktin e katërt “Gascogne” përfshihej nga stuhia dhe kadetët duhej të prekeshin nga era e të dilnin…., e këtu unë u ndjeva shumë i shqetësuar e nuk dola…, për këtë mbas disa ditësh u thirra nga drejtori Schlenther që të sqaroja shqetësimin tim….dhe kaq ishte… unë që kisha menduar deri në atë kohë, që atje ne fund ku isha nuk do të me vërente askush, me besoni, mbeta shumë i befasuar…..”, Fragmenti është marre nga disa shënime, kujtime të tij, të depozituara në Theatermuseum / Wien
Në shkrimin e tij “Debutimi im në Burgtheater” ai kujton: Isha në Vjenë. Isha shumë i ri e shumë i varfër, jepja mësime private gjuhë pak personave të cilët patën besim tek unë. Në të vërtetë në atë kohë nuk kisha as idenë me të vogël se çka dëshiroja të bëhesha…Isha në kërkim të bukës, kisha uri të madhe e zorrët me këndonin në bark, kur rastësia e madhe më solli në Burgtheater si Komparse (Figurant)….
Uni- i brendshëm i artistit filloj të zgjohej tek ai. Pasioni i tij për teatrin jep frytet e para. Në skenë si figurant ai mundohet të krijoje figura sa më të besueshme për publikun. Një here kur të gjithë figurantët duhej të dilnin nga skena, ai mbet në skene i rrëmbyer nga interpretimi i aktorit Ernst Hartmann që interpretonte Cyrano-n. – Dil jashtë, thërret shefi nga prapa skenës, por ai i mahnitur mbeti aty deri në fund të aktit…. Një herë tjetër ndodh qe ai i prekur nga skena që luhej, filloi të qajë më dënesë, gjë që tërhoqi vëmendjen e publikut. Njerëzit filluan të flasin me tallje për të “riun e apasionuar” që rrëmbehej shpejt….. por ai arriti të ketë vëmendjen e të gjithëve.
Është zakon i Burgtheatrit të Vjenës që herë pas herë t’ua japë mundësin talenteve të rinj të paraqiten para regjisorëve me pjesë të ndryshme, për të siguruar një vend pune “me rastin e shtesës së personelit” si aktor. Aleksandri me ndihmën e aktores Maria Urfus (që më 1910 u martua me Moisiun dhe me 1911 patën një vajzë të quajtur Beate),mëson pjesë nga “Uriel Acosta”, nga e famshmja “Narziss” dhe “Rikardi III”. Mikja e tij përpiqet shumë qe krahas artit skenik të përmirësoje të folurit e tij në gjermanisht.
Kështu me 1 dhjetor 1899 paraqitet me interpretimet e tija para komisionit të regjisoreve të Burgtheatrit. Ai e ndjen veten të kënaqur e të sigurt gjatë lojës së tij. Plot zell dhe furishëm fillon Aleksandri duke shpërthyer zjarrin që i vlon në shpirtin e tij prej artisti, në frazat që reciton. Fraza, rreshta, monologje në gjermanisht, të cilave nganjëherë nuk ua dinte kuptimin.
Aleksandri kujton: gjatë Uriel Acosta, drejtori Schlenther qeshte me gjithë zemër, por vetëm Narziss i pëlqej atij; tete dite mbrapa unë qëndroja në skenën e Burgtheatrit para kolegjit të regjisoreve. Kurrë nuk i mësova përshtypjet e tyre për pjesët e mia, e me sa di unë: mendimet e Sonnenthal-it, Krastel-it, Lewinsky-it dhe Hartmann-it nuk kishin asgjë të mirë. Por drejtori Schlechter besonte tek unë, e kjo ishte gjëja më e bukur që më kënaqte në atë kohë: që drejtori Schlechter më shikonte mua si një aktor të ardhshëm….. ky ishte parashikimi i tij… Unë fillova të studioj e të mësoj gjermanisht nga gruaja ime që ishte aktore, Maria Urfus…..gjermanishtja për mua si i lindur në Itali ishte shumë e papërshtatshme dhe e vështirë.
Kolegji i regjisoreve nuk reagon aspak nga pasioni e temperamenti i veçante i këtij djaloshi 19 vjeçar. Njëzëri ato marrin vendimin: Alexander Moissi ist zum Schauspieler ungeignet.
Aleksander Moisi është i paaftë që të bëhet aktor…. megjithatë komisioni e lejon atë të vazhdojë të punojë si figurant, por që mund të thotë ndonjë fjalë nganjëherë…. megjithë theksin e keq të gjermanishtes që ka…, por tashmë shpirti i tij nuk gjente më paqe dhe digjej për skenën… Më 31 Mars 1900 ai këndon në skenën e Shoqërisë Tregtare të Vjenës në pjesën “Ehemann vor der Tür” (Bashkëshorti tek porta) më shumë sukses. Sukses tjetër për tu përmendur ishte roli “Kusofkin”, ku interpretoj vargjet e Turgenjevit në pjesën “Gnadenbrot” (Bamirësia). Në një gazetë të kohës shkruhej: i riu Moisi dëshmoi për një talent të padiskutueshëm…zëri i tij i shumëngjyrshëm, loja në pantomime, sikurse edhe siguria e tij në skenë bëri përshtypje shumë të mirë….
Kjo shërbeu që të Moisiu i ri të rritej besimi në vetvete. Guximi i tij triumfoi mbi pasigurinë e mungesën e eksperiencës.
Foto 4 : Aleksander Moisiu në fillimet e tij…(1906)
Fati e solli që në nëntor 1900, në një teatër të vogël në Vjene (Nußdorf) do të shfaqej nga një trupë e huaj pjesa “Die Räuber”. Dy dite përpara shfaqjes Aleksandri mori përsipër një nga rolet kryesore, për të zëvendësuar aktorin që për arsye personale mungonte. Një ditë tjetër ai mori më shumë iniciative mbi vete rolin e “Kosinsky-t” prapë si zëvendësues, sa që në grupin e figurantëve të Burgtheatrit, filluan ta quajnë “Aleksandri Shpetuesi”. Për këto dy ndërhyrje ai mori shpërblim nga kolegu i tij, figuranti më i vjetër i Teatrit Moncza, një palë këpucë.
Më pas ndodhi që në komedinë Tartufi, ku ai luante shërbëtorin Lorenzo, emri Aleksandër Moisi do të shtypej për të parën herë në afishet e shfaqjes. Aktori i madh Josef Kainz dhe Moisiu qëndrojnë bashkë në skene, por ndodhi ajo që nuk pritej…
…..duke u futur në skenë Kainz fillon të interpretojë : …. Lorenzo, o shërbëtori im, a është gati veshja ime…?? e pas një shikim të shpejtë pyetës Lorenzos…..
Kainz shtanget i befasuar nga sytë e shërbëtorit, Moisiu nuk arrin të lëviz më, ai nuk mundet të flasë….. vakum…edhe pse dëgjonte sugjerimet e suflerit ….. Sy me sy vështroheshin të dy, kolosi Kainz që ishte legjenda e teatrit në të gjitha trevat gjermano folëse dhe figuranti “i panjohur” Moisi…
Kainz arrin të shoh në shprehjen e syve të Moisiut – Lorenzo, ndjenjën e nënshtrimit e të fatkeqit, e po ashtu zbulon të figuranti i panjohur, forcën, madhështinë e talentin e një aktori të ardhshëm….
Ai keshillon Moisiun në qarqet më të larta të hierarkisë teatrore. Drejtori Schlenther e sugjeron Aleksandërin të Angelo Neumann që ishte drejtues i Teatrit gjerman të Pragës, i cili i beson instinktit të Kanz-it. Me ndihmën e motrës së tij, Moisiu blen nga një tregtar rrobash të përdorura në Judengasse një kostum, një kapele (të cilën më pas e harron në tren) për 3 Gulden dhe udhëton për në Pragë. Një kontratë 6-të vjeçare e pret në Neues Deutsche Theater ku ai për katër vjet rresht (1901 – 1904) aktron. Filloj me rolin e Elias në “Über unsere Kraft nga Björnson “, ku la gjurmë të paharrueshme. Më pas vazhdon me Franc Moor, Cyrano von Bergerac dhe Coupeau të Zolas në “L´Assomoir”. Jehona e interpretimeve të tij e ndau publikun në dy grupe kontradiktore, populli dhe shtypi. Njëra pale kritikonte mënyrën e tij gjuhësore të të folurit, theksin e tij të huaj si dhe mënyrën jo tradicionale të interpretimit, kurse grupi tjetër: admironte tingëllimin e zërit të tij kumbues dhe temperamentin e tij të zjarrte që e pasqyronte në rolet e interpretuara. Erdhën më pas rolet e Gaspard në “die Glocken von Cornville”, Bonifazi në “Brüder Staubinger”, “La Main” një pantomime franceze… Vitet e Pragës e ndihmuan atë të kuptonte sekretin e magjinë e lojës aktoriale.
“ Kur fillova punën, kujton Moisiu, në të vërtetë nuk dija ku qëndron sekreti i interpretimit të një roli, mendoja thjeshtë me fantazinë rinore që arti i krijimit të rolit është të ngjitesh një mjekër fals në fytyrë. Isha i bindur që sa më shumë në skenë aq me i spikatur do të isha, që unë nuk isha vetvetja por një tjetër të cilin e përcaktonte autori i tekstit. Sa më shumë që njihja botën, aq më shumë bëhesha i vetëdijshëm në personin tim. Më vonë kuptova që artin tim duhej ta ndërtoja thjesht mbi personalitetin tim. Jo me “maskim”, por me “demaskim”. Kërkoja lirinë time në çdo rol, për ta interpretuar atë në mënyrë të natyrshme dhe arrita ta zotëroj këtë. Kjo bëri që kur zgjidhja rolet, mundohesha ti shihja personazhet brenda vetes sime…“
Në Prag ai bëri një jetë të c´thurur që i kujtonte fëmijërinë në Durrës e Trieste. Net të tëra frekuentonte klubet “jo më zë të mirë”, pinte shumë, flirtonte me gratë…., që të njihte mirë JETËN e NJERËZIT –thoshte ai. Një nga biografet e tij (Paul Leppin), për këtë periudhë tregon që Moisiu ishte i palodhur dhe i rezistonte natës. Në kohën kur të tjerët fillonin të braktisnin lokalin, ai niste të këndonte meloditë “Die Stretta” italiane që përkëdhelnin zemrat femërore, deklamonte Shekspirin ose tregonte ndodhitë e fëmijërisë së tij në Shqipërinë e pushtuar nga turqit. Vitaliteti i tij ishte i papershkrushem. Të gjitha sa fitonte i harxhonte për qejfet e tij mbasi ndjehej shume i vetmuar. Gjendja shpirtërore e tij në këtë periudhe ishte shume e trazuar gjë që pasqyrohet edhe në rolet e tij: i tronditur, i ndjeshëm, pasiv, i mbyllur në vetvete, i përmalluar… Thuhet që në rolin e Faustit, ai nuk luante gjendjen që përshkruante autori, por vetveten. Shpirti i tij i trazuar shpërthente ndër emocione të fuqishme, që i bënte rolet e tij të famshme e të paharrueshme.
Në shumë role ai arriti përsosmëri dhe sukses dhe filloi të mendonte të ndërtonte një karrierë të vërtetë, por në një teatër të njohur si ai i Berlinit. Për këtë në vitin 1903 vendos lidhje me Max Reinhardt i cili i premtoi atij një rol në zezonën 1904 – 1904 në një pjesë të Gorkit. Më 22 nëntor 1903, Moisiu ndahet nga Neue Deutschen Theater në Pragë, ku për të fundit herë luajti rolin e Kozakut Beitler të Hugo Müller dhe Franc Roth tek “ Von Stufe zu Stufe”.
Thuhet që për të udhëtuar për në Berlin ai mori nga miqtë e vet para hua të cilat i harxhoj të gjitha në festën e ndarjes me miqtë. Në Berlin u gjend më 26 nëntor i shoqëruar nga gruaja e tij, aktorja Maria Urfus.
Zotërinj, po ju paraqes aktorin e ri – kështu e prezantoj Max Reinhardt në ansamblin e tij Moisiun. Më pas ai përshkroi me fjalë të tjera, besimin e palëkundur që ishte të aktori i madh, por jo shumë i njohur. Në fillim edhe pse Reinhardt i kishte premtuar një rol tek Bernard Show “Der Schlachtenlenker” të cilin Moisiu e kishte përgatitur, ai nuk ja dha atë pasi pat presion nga trupa e aktorëve. Kështu më 24 prill 1904, Moisiu u ngjit në skenën e teatrit të Reinhard-it në “Kabale und Liebe”, por nuk arriti që të bënte për vete dhe të integrohej në grupin e aktorëve. Ai vendosi të provonte në Osterndtheater të sapo formuar më 3 shtator 1904, i cili ishte nën drejtimin e Viktor Laverrenz dhe quhej Carl Weißtheater. Më vonë ky teatër u emërua si skena popullore gjermane.
Në këtë teatër Moisiu mori pjesë në tri premiera: si Franz Moor ne “Räubern”, si Golo në pjesën e Habbel-it “Genoveva” dhe si Mortimer në “Maria Stuart”, të cilat i dhanë mundësi që të bëhej i njohur në qytet. Pas pak muajve Reinhardt-i e mori Aleksandërin përsëri në teatrin e vet për të luajtur rolin e Philipp-it në “Grafen von Charolais” të Beer – Hoffmann, të cilin nuk ishte në gjendje ta bënte asnjë nga grupi i Reinhard-it. Kritika dhe publiku e priten në mënyra të ndryshme aktorin e ri. Një pjese e publikut u “tremb” nga e folura e tij dhe mënyra moderne e interpretimit, ndërsa pjesa tjetër (ajo më e shumta) u pasionua pas tij. Kritika njëzëri nuk e pranoj Moisiun për një kohë të gjatë deri sa puna, talenti e arti i tij me rolet e Kreon-it të “Ödipus und die Sphinx”, me Oswaldin të “Gespenstern” dhe Moritz Stiefel në “ Frühlings Erwachen” e bindi. Pas kësaj diagrami i ngjitjes së karrierës së tij ishte e papërmbajtur. Luajti Romeon, Franc Moor, Claudion në Der Tor und der Tod, Lolon të Mbreti Lir. Në 1909 luajti Faustin dhe neëfestivalin e teatrit gjerman në Münich për herë të parë Hamletin, i cili u cilësua më vone si një nga rolet më të famshme të tij, por më 1910 ky hov i madh suksesesh u ndërpre nga një sëmundje e mushkërive që e detyroi atë të pushojë aktivitetin. Atij ju desh të shkojë në Davos të Svicres, që është një vend kurash për sëmundjet e tuberkulozit. Pas një periudhe të gjatë ndërprerje ai ju bashkëngjit trupës së Reinhardt-it gjatë turneut në Petersburg në maj 1911, duke marrë përsipër rolin e Edipit me të cilin korri një sukses të papare aty, por edhe me pas në Berlin, Hamburg, Wien… Më 7 shkurt 1913 ai luajti në premiere Fedja-n nga drama e Tolstoit – “Kufoma e gjallë”, që është një ndër rolet më të arrira të tij.
Çelësi i suksesit të Moisiut, do të shkruante kritika, është zëri i tij tingëllues, mënyra e shkëlqyer e të folurit, arti i artikulimit të fjalëve, për të cilat më vone ai u bë i njohur në të gjithë botën. Ai arriti të bëhej aktori i parë e më i famshmi në të gjithë botën gjermano-folëse. Më fillimin e Luftës së Parë Botërore ai u angazhua vullnetarisht si ushtar dhe u dërgua në frontin perëndimor si aviator, ku për merita ushtarake u gradua Leutnant dhe u dekorua me “Kryqin e Artë”, dekoratë e lartë ushtarake. Më 26 shtator 1915 pas rrëzimit të avionit të tij në France, ai u kap rob nga francezët së bashku me bashkëluftëtarin e tij. Më 2 mars 1916, gjatë një transporti nga kampi ku mbahej i burgosur bashkë me një grup ushtaresh u arratisën, por u kapen dhe u dërguan në burgun ushtarak në Toulouse. Kur një komision mjekesh vizituan burgun, ndërhynë pranë autoriteteve franceze dhe arritën ta dërgojnë për kurim të mushkërive në Arosa të Zvicrës.
Gjatë jetës së tij Moisiu pati shumë histori dashurie. Ai ishte “hyjnori” i grave të cilat prisnin në radhë pas çdo shfaqje të dera e kabinës për një autograf apo për ta takuar. Thuhet nga biografet: gratë që gjate shfaqjeve të tija uleshin në rresht të parë, nuk gjenin dot qetësi nga shikimet e tij këmbëngulëse e lakmitare, por njëkohësisht ishte dhe xheloz kur gruaja e tij vishte fustane që i zbulonin pjesët e trupit. Ai u martua dy here. Pas gruas së parë Maria Urfus (1910), me të cilën pati vajzën Beatrice (Moisi) von Molo të lindur më 1911, ai u martua me kolegen e tij nga teatri i Reinhard-it, gjermanen Johanna Terwin e nuk patën fëmijë. Historia e dashurisë se tij me Terwin filloi kur luajtën pjesën “Kufoma e gjallë” ku Terwin ishte cigania Mascha. Më vonë të dy luajtën shumë duete së bashku: Romeo e Zhuljeta , Hamleti dhe Ofelia, Othello e Desdemona.
Moisiu gjatë periudhës së tij në Berlin pati një lidhje jashtëmartesore me Hertha Hambach nga e cila u lindi një vajzë (1922) që quhej Bettina (Moisi ) Berggruen.
Foto5 – Pema e familjes së Moisi Moisiut nga arkivi i Teatrit në Vjene (Foto P. Logoreci)
Foto 6 – Beatrice (Moisiu) von Molo (1911), vajza e Aleksandër Moisiut me gruan e parë Maria Urfus
Foto 7 – Moisiu me Beatricen (Beaten) 1912
Foto 8 – Bettina (Moisiu) Berggruen, vajza e dytë (jashtë martesë) e Aleksandër Moisiut me Hertha Hambach
Të dy vajzat ishin artiste. E para ishte aktore, valltare e këngëtare kabareje që paraqitej me emrin e artit Beate von Molo, kurse e dyta Bettina Berggruen ishte aktore filmash. Një nga pasardhësit e vajzës Beate është dhe aktori austriak Gedeon Burkhard.
65 vjet mbas vdekjes së Moisiut, vajza e tij Bettina e cila në atë kohe ishte 9 vjeçe kujton: unë nuk mund të harroj kurrë shprehjen e syve të tij, ato i kam parë disa vjet më vonë përsëri, e ju nuk do ta besoni se ku….. të Picaso. Edhe Picaso si babai im kishte sy me vështrim hipnotizues e luftarak si ato të një Toreadorit që lufton me demat.. Sytë e babait tim ishin “të butë, të qetë, sy të vdekur si ato të statujave greke prej mermerit”…
Ndërsa Kafka e kishte vrojtuar kështu artistin tone: një artist të cilit i rrjedhin vargjet nga koka e tij…(goja me zërin e mrekullueshëm, sytë që flisnin)
Duket sikur në thellësinë e syve të tij lëvizin arkiva fotosh bardhë e zi me lëvizje të ngadaltë fantazmash….Mumiet egjiptiane 2000 vjeçare kanë sy të tillë…të fiksuar e të thelle, pa shprehje, të trishtuar, por të pa ankesë, të rezervuar por prezent….vetëm në pikturat e Lorenzo Lottos mund të gjesh sy të tillë melankolik mesdhetar..Moisiu i rrëmben menjëherë njerëzit me sytë e tij, me zërin e tij…
Në skenën e teatrit ai bëri VDEKJËN “Profesion”. Gjatë karrierës së tij ai vdiq mbi 1500 herë në skenë, gjithmonë në mënyra të ndryshme….Ai përjetonte vdekjen dhe “ashtu siç vdes në skene Moisiu” nuk gjendet një aktor i dytë ta bëjë… Vetëvrasja e tij tek Fedja, që është roli i tij i jetës, ka mbetur firma e tij në art – sikurse personifikimi i Tramp-i të Chaplin-i ose kostumi i bananeve tek Josephine Baker. Moisiu, i pavdekshmi ylli i vdekjes … Ekspertet e teatrit shprehin keqardhjen që nuk u arrit të filmoheshin skena nga rolet e Moisiut. Një herë në vitin 1998 gjatë kërkimeve arkivore në Vjenë u gjend i mbyllur në një kuti llamarine një Film-Dokument: Moisi – Fedja në celuloid. Janë 55 sekonda xhirim, autori i panjohur…..segment filmi që sot duket se vjen si një mesazh i Moisiut nga bota e përtejme…
Sipas një thënie klasike: Të zgjedhurit e “Qiellit” dhe gjenitë vdesin herët, të rinj… Ashtu edhe Aleksandër Moisiu, vdiq ku ishte 56 vjeç, në kulmin e prodhimtarisë e të gjenialitetit të tij skenik.
Është interesante për tu treguar: Një here në ditët e para të vitit 1935, kur Moisiu gjendej në turne në Itali, dy gazetarë e vizitojnë në gardërobën e tij aktorin e madh i cili përgatitej të luante në skenë rolin e piktorit Luis Dubedat të “Il dilemma del dottore”. Për rastësi në këtë pjesë ka një skenë ku një gazetar pyet piktorin artist që vuan nga tuberkulozi: Ju lutem shkurt më pak fjalë na thoni diçka për sëmundjen tuaj dhe planet tuaja në të ardhmen?? Piktori Louis Dubedat – Moisi duhet sipas tekstit të përgjigjet: Planet e mija në të ardhmen janë shumë të thjeshta. Unë do të vdes….E kështu ndodhi në realitet, pak javë më vone ai vdiq. Fjalët e fundit ai i foli në skenen e Sanremos më 12 mars 1935, gjatë një turneu në Itali. Në rolin e Fedja-s tek “Kufoma e gjallë” shfaqja mbyllej me batutën: ….ndjehem shumë mirë… ndjehem me të vërtetë mirë…. e më pas personazhi mbyt veten…
Në mars 1935 Moisiu vendos të kthehet në Vjenë ku do të takohej me mikun e tij Stefan Cvajg i cili po përkthente në gjermanisht një komedi, që mbajtësi i çmimit Nobel, i madhi Luigji Pirandelo e kishte shkruar posaçërisht për të. Pritej që të vendoste për zgjedhjen e ansamblit e fillimin e provave. Natën gjatë udhëtimit në tren, e pushton një temperaturë e lartë dhe dhimbje gjoksi. Askush nuk ishte në kabinën e tij që të ia shuante etjen dhe ta ngrinte nga dyshemeja ku kishte rënë. Vuan shumë deri në mëngjes pa pasur ndihmën e njerëzve në tren, të cilët flinin në atë orë. Me 14 Mars 1935 treni futet në stacionin e Vjenës ku e shoqja e priste. Ajo kishte më së dy muaj që nuk e kishte parë burrin e dashur. …..Ai po vonohet? Pse nuk po vjen, ai duhej të zbriste tani….. përse nuk është në mesi e udhëtarëve si gjithmonë?…. Seç ka një parandjenje…dhe ja tek shihen dy punëtorë hekurudhash që mbajnë në krahë Aleksandërin. Ai dridhej nga dhimbjet dhe ethet. E dërgojnë në hotel duke menduar se ishte vetëm një grip i rëndë. Mjeku i urgjencës konstaton një ftohje në mushkëri dhe e dërgon më 16 mars në sanatoriumin Cottage, ku specialistet më të mirë të mushkërive, Dr. Bauer dhe Dr. Jagic përpiqen ta ngrenë përsëri në këmbe. Edhe në këtë gjendje ai ka kurajo të ironizojë situatën e vështirë ku gjendej: Kësaj herë është një skenë vdekje e keqe, do të zgjasë shumë….I lutet së shoqes që ta ktheje në hotel. Duke parë situatën e vështirë ajo i ndalon çdo kontakt, me fansat dhe gazetarët të cilët vërshuan aty, me përjashtim të mikut Bassermann dhe shkrimtarit Beer – Hoffmann. Fillon agonia, diagrami i temperaturës lëvizë si i çmendur. Terwin i gjendet pranë, i lagë buzët e thara, i lëmon ballin e djersitur, i mban dorën e lëshuar e të pafuqishme…
Foto 9. Tabela e matjes së temperaturës gjatë agonisë së Aleksander Moisiut (foto P. Logoreci)
Në ditën e shtatë temperatura i lëviz nga 40° në 35 °, i bëjnë një morfinë që të ia lehtësojnë dhimbjet e mëdha të gjoksit. Ai vete, Aleksandri i jep zemër së shoqes e cila nuk kishte me shpresë për jetën e tij. Atë dite më 22 mars 1935 rreth orës 14.00, nën veprimin e morfinës ishte i qetë, por i heshtur dhe i pafuqishëm. I kërkon së shoqes me shenja, në mënyrë të pakuptueshme diçka për të shkruar. Dora e tij në këto minuta të fundit të jetës arrin me shume mundim të shkruaj tri fjalë te palexueshme: Liebe….alles Liebe… dhe lëshohet në prehrin e gruas Terwin..
Foto 10. Fjalët e shkruara nga Moisiu 5 orë para vdekjes (Foto nga origjinali P. Logoreci)
Aleksandër Moisiu vdiq po atë dite rreth orës 19.10 minuta. Arkivoli me trupin e tij u dogj ne Krematorin e Vjenës i shoqërur nga muzika Adagio e Beethovenit, luajtur nga dy miqtë e tij, muzikantët e famshëm Bruno Walter (në piano) dhe Alfred Rosé (në violinë). Ishte hera e parë që në një ceremoni varrimi luhej një pjesë muzikore.
Asnjë përfaqësues i Austrisë nuk mori pjesë në ceremoninë e vdekjes. Sargu me hirin e tij ishte i mbështjellën me flamurin italian dhe ndërsa një grup i vogël nga miqtë dhe familjarët qëndronin në heshtje në kujtim të tij.
Foto 11. Arkivoli me trupin e Aleksandër Moisiut në Vjenë, 1935.
Foto 12. Sargu me hirin e Aleksandër Moisiut në Vjene, 1935.
Foto 13. Ceremonia funerale për Aleksandër Moisiun, Vjenë 1935
Gjate ceremonisë funerale, aktori me famë Albert Bassermann nxori nga gishti unazën Iffland (4)të cilën tradicionalisht e mban aktori më i mirë i kohës, dhe e vendosi mbi gjoksin e Moisiut të vdekur duke i thëne: ….ty të përket unaza Iffland-it…
Sargun me hirin e Moisiut, Johanna Terwin e varrosi në Tessin të Zvicrës, në varrezën e Morcote-s pranë viles së tij mbi liqenin e Luganos. Aty gjendet një pllake mermeri me mbishkrimin Alessandro MOISSI, 1879 – 1935,po në këtë vend (1962) do varroset edhe bashkëshortja Terwin.
Dëshiroj të mbyllë shkrimin me një thënie të vet Moisiut në vëren e vitit 1927, në Wansee të Berlinit në fjalimin që mbajti në varrimin e kolegës Agnes Sorma, fjalë të cilat më vonë do të kishin të njëjtën pasojë edhe për të: AKTORI I TEATRIT NUK ARRIN TA SHOHË KURRË PUNËN E TIJ. AI NUK MUNDET TA SHFLETOJË ATË SI NJË LIBER APO NUK MUNDET TË SHIKOJË ATË NË KANAVACË E NË GURË…..
Vjenë, 17 shkurt 2013.
Shënime
Në shumë shkrime nga autorë të huaj mbi Aleksandër Moisiun, shkruhet që babai i tij quhej Konstantin Moisiu. Babai i dha emrin e tij djalit të parë Konstantinit. Por në dëshminë origjinale të lindjes së Aleksandërit ai shënohet Moisi Moisiu. Emrin Moisi Moisiu të babait e vërtetojnë edhe pasardhësit nga familja Moisi.
Po ashtu edhe prejardhja e Familjes Moisiu nga disa autor të huaj shënohet: ato vijnë nga Golemi, një vend në afërsi të Shkodrës…
Amalia de Rada vjen nga familja arbëreshë De Rada. I ati i saj ishte një mjek i njohur në Firence, por nga autorët e huaj, shikohet më dyshim ky fakt. Ajo quhet një italiane në origjinë.
Të gjitha referencat (foto, letra, dokumentet, pjesë gazetash) janë marrë në arkivin e Teatrit Kombëtar në Vjenë.
Unaza e Ifflandit – unaze e rrethuar me diamante dhe me gdhendje e portretin të aktorit August Wilhelm Iffland i vdekur më 1814. Është si vlerësim dhe e mban aktori me i mire në boten e Teatrit – gjermano folës. Bassermann – i e ka mbajtur që nga viti 1911 deri në ditën që e vendosi mbi trupin e Moisiut.
Një përgjigje për Dijen, personazhin e librit emblëmatik “Sikur të isha djalë” të Haki Stërmillit. Një himn krijuar nga unë në mbështetje të çdo femre në jetën tonë.
Liridon Mulaj
Sikur të isha vajzë
Nuk do rrija duke mermeritur në pëshpërima dëshpëruese,
fatin tim të keq, paracaktuar
nga paraardhës dogmatikë.
Zhytur në vorbulla dokesh absurde.
Sikur të isha vajzë!
Nuk do strukesha në cepin e kuzhinës.
Me shkopin e petave në duar , e fytyrën me miell.
Për të treguar se është e vetmja gjë që di te bëj më mirë,
post bindjes për seks edhe pa epsh e dëshirë.
Nësë do të isha vajzë!
Do i buzëqeshja në fytyrë babait.
Me sytë e ngrirë akull
Për ti thënë se unë , mallkimi yt
Do jem bekimi yt
nëse do më shohësh si të tillë.
E përsëri do e vështroja me sytë akull
Çdo ditë, çdo javë , muaj e vite të tëra
Deri sa ndjenja e fajit, t’ja kërruste ndërgjegjen
Kur ta shikoja të dorëzuar, ta përqafoja e ta falja
Se jam vajzë !
Nëse do të isha vajzë!
Do zgjidhja fustanin më të bukur nga garderoba.
Atë të verdhin me lule të kuqe
që nëna ma bleu ditën kur mbusha vitin e tetëmbëdhjetë në jetë.
Do pluskoja me palët e tij mbi pluhurin e rrugëve gri.
E në çdo hap, të më ndiqnin xixëllonjat
për të marrë dritë nga unë.
Nësë Zoti do vendoste që unë të kisha lindur vajzë.
Do përbuzja çdo përbuzje!
Do ja ftohja ballin me peshqirin e lagur,
atij që vjell alkolin e pirë me të tjerë meshkuj të paskrupullt.
Do e gdhija mbi kokën e tij duke i lëmuar flokët.
Edhe pse do isha ndezur e flakë nga temperatura e lartë.
Nga gjunjët e këputur në lodhje sfilitëse.
Për ti treguar , se e vetmja forcë e madhe në botë
Jemi ne…
Sikur të isha vajzë!
Do ja bëja të ditur botës se shtatë mrekullitë janë thjesht masive të ngurta.
E se unë jam mrekullia e vërtetë
prej mishi e gjaku.
Që mbijetoj ditë pas dite, që ec , rrëzohem e ngrihem prapë në pangopje dashurie.
Edhe kur jam e degdisur kapanonëve të fasonerisë.
Si një robot në të ftohtë.
Prapë jam mrekullia e parë dhe e vetme e botës.
Ah sikur të isha vajzë!
Mbi këtë masë gjigande dheu e njerëzish
Do qëndroja krenare…/ KultPlus.com
Lumbardhi ka kënaqësinë që bashkë me DAM Festival të prezantojnë koncertin e West Coast Symphony Orchestra (CA) / Lumbardhi x DAM, të cilët do të përformojnë në Shtëpinë e Kulturës, në Prizren, të dielen, më 25 mars 2018, prej orës 20:00.
Koncerti fillimisht ishte planifikuar të mbahet në Kino Lumbardhi por përshkakë të motit të ligë dhe pamundësisë së organizmit të mirëfillt në këto kushte atmosferike është vendosë që të mbahet në Shtëpinë e Kulturës.
Koncerti organizohet në bashkëpunim me Dam Festival dhe është njëherësh paralajmërim i edicioni të 13-të të DAM i cili hapet me 29 mars në Prishtinë.
“Eshtë kënaqësi e veçantë që e kemi këtë bashkëpunim me DAM dhe ndihemi të privilegjuar që kemi mundësine që festivali të paralajmërohet në Prizren me një program dhe orkester siç është West Coast Symphony Orchestra – CA. Po shpresoj që publiku i qytetit tonë do ta mirëpres këtë ngjarje.” Tha Drejtori Ekzekutiv i Kino Lumbardhit, Ares Shporta.
Koncerti do të jetë i hapur për publikun dhe hyrja do të jetë falas.
“Është kënaqësi që me ndihmën dhe bashkëpunimin me Lumbardhin dhe partnerëve të tij në Prizren kemi arritur që të sjellim koncertin e orkestrës “West Coast Symphony” në qytetin kosovar të kulturës në kuadër të turneut ballkanik që orkestra është duke bërë. Për festivalin DAM kjo ngjarje është paraprijëse për edicionin e 13-të që hapet në Prishtinë më 29 mars dhe koncerti në Prizren nuk vjen si një ngjarje periferike, përkundrazi i paraprinë prezantimit të programit të hapjes në Prishtinë. Për ne është hapja reale e festivalit dhe na vjen mirë që në Prizren kemi gjetur një partner si “Lumbardhi” me të cilin në të ardhmen do ta intensifikojmë bashkëpunimin.” u shpreh Drejtori artistik i DAM Fest, Dardan Selimaj.
“Ndonëse gjithë akterët e pavarur të kulturës ballafaqohen me probleme për realizimin e aktivitetit normal të tyre, Lumbardhi është koncepti i cili qëndron si shtyllë për bërjen e hapave pozitiv dhe përmirësimin e rrethanave në këtë drejtim. Shoqëritë të cilat besojnë në lirinë e shprehjes dhe fjalës së lirë me automatizëm besojnë në art dhe kulturë prandaj mbështetja dhe përkrahja për Lumbardhin është e domosdoshme dhe duhet të jetë e qëndrueshme. Programi i orkestrës është një mozaik që shpalos përmes një udhëtimi tingullor thirrjen për rëndësinë dhe peshën që institucionet e pavarura kulturore përbëjnë për një shoqëri çfarë ne e dëshirojmë.” shtoi Selimaj. / KultPlus.com
Programi i koncertit në Prizren
1. Rauf Dhomi Goca e Kaçanikut – Uverturë
2. Morley Calvert Suitë me këngë popullore kanadeze
3. Elizabeth Knudson ‘Equinox’ për kuartet dhe orkestër, premierë
4. Kreshnik Aliçkaj Koncert për Klarinet, Trombon dhe orkestër -Premierë botërore
5. Jim Hopson “Qyteti” nga West Coast Suit, Premierë botërore
6. Stefan Hintersteininger Concert për soprano saxofon dhe orkestër
I-Sonata, II-Arietta, III-Finale
7. Ç. Zadeja & G.Sviridov “Kuvendi i Pajtimit” dhe ‘Kavaleria’ nga muzika e filmit Skënderbeu
Sot me 23 mars, bëhen 29 vjet, që nga votimi i dhunshëm në Parlamentin e atëhershëm të Kosovës për heqjen e autonomisë së Kosovës.
Këtij akti i paraprinë disa protesta e greva gjithë popullore të shqiptarëve.
Në fund të vitit 1988, dhe në fillim të vitit 1989, greva e minatorëve dhe e studentëve shqiptarë nga data 19 deri me 29 shkurt 1989, shënuan kulmin e një rezistence të fuqishme kundër fushatës shoviniste të Milosheviqit për rrënimin e autonomisë së Kosovës.
Mirëpo, Qeveria serbe nuk përfilli vullnetin e shqiptarëve dhe në vend të kësaj edhe njëherë vendosi gjendjen e jashtëzakonshme, që i përngjante një shtetrrethimi ushtarak.
Ndërsa, më 23 të vitit 1989, nën rrethimin policor e ushtarak të Parlamentit të Kosovës u imponua votimi dhe numërimi i votave u bë në mënyrë jokorrekte dhe transparente, ku Kosova humbi autonominë e saj.
Më 28 mars 1989, në Beograd festohej me pompozitet shfuqizimi i autonomisë së Kosovës dhe shpallej “unifikimi” i Serbisë, derisa në Kosovë vazhdonte edhe më tej torturimi, burgosja dhe vrasja e shqiptarëve, të cilët atëbotë manifestonin në mënyrë paqësore kundër shfuqizimit të të drejtave të tyre nga regjimi neofashist i Milosheviqit.
Sipas skenarit më herët të përgatitur në Beograd, në krye të piramidës për burgosje u gjetën Azem Vllasi dhe udhëheqësit e “Trepçës” dhe disa minatorë (Aziz Abrashi, Burhan Kavaja, Avdi Uka, Veli Osmani). Pastaj Lazër Krasniqi, drejtor i KEK-ut etj. Ata u akuzuan për vepër penale, të dënueshme sipas ligjit penal edhe me vdekje.
Albina, një këngëtare e dalluar nga Talent Show “The Voice Of Albania” performon sonte në Rockuzinë, lokal ky tani më i njohuri për shprehjen e talenteve dhe performancave muzikore të rrymës Rock.
Karriera e Albinës si këngëtare filloi nga Talent Show i njohur “The Voice Of Albania”, ajo nuk u ndal me kaq, pasi që në fillimet e saj u ngjit suksesëshëm edhe në skenën e finales së “Top Fest” me këngën “Nuk ka ma mirë”. Nga ajo kohë, Albina realizoi edhe dy videoklipe duke filluar me = “Ëndrrën mos ma merr” dhe “Hera e parë”.
Ajo performon në shumë lokale të vendit tonë pasi talenti dhe zëri i saj çdo ditë e më shumë po pëlqehet nga publiku shqiptar.
Të gjithë ata që e duan rokun dhe zërin e Albinës kanë mundësinë ta shijojnë në një nga lokalet më të mira të vendit tonë ku performohet live, sonte në Rockuzinë./KultPlus.com
Javët e Frankofonisë që po vazhdojnë të mbahen këtë muaj në Kosovë, po i sjellin publikut kosovar shumë nga kultura e pasur e gjuhës frënge. Një mbrëmje për t’u mos u harruar, ishte ajo mbrëmë në Hamam Bar, ku dritat e zbehta të këtij ambienti, të përqendronin më shumë tek interpretimi i këngëtarëve që kishin ardhur nga Kanadaja dhe Zvicra.
Gili Hoxhaj
Joseph Edgar Trio ishte grupi që për më shumë se një orë e mbajti publikun në vallëzim të lehtë. Zëri i veçantë i Joseph Edgar që i këndoi mbrëmë publikut në Prishtinë, kishte dhënë mjaft shumë koncerte në vende të ndryshme të botës. Para se ata të fillojnë këngët e tyre, në skenë të pranishmit i përshëndeti ambasadori i Kanadasë në Kroaci dhe njëherësh jorezident për Kosovën, Daniel Maksymiuk, ku ai në fjalën e tij tha se Kosova gjithnjë do ta ketë mbështetjen e Kanadasë.
“Rëndësia e të qenit këtu sonte është sepse Kanada e mbështet Kosovën si një anëtare e komunitetit ndërkombëtar dhe Kosova tashmë është anëtare e Frankofonisë, dhe këtë muaj ne jemi duke e festuar Frankofoninë dhe që është arsyeja që Kanadaja ka vendosur që me miqtë tanë në Ambasadën e Zvicrës të sjellim grupin francez të Kanadasë në Prishtinë”, ishin fjalët e ambasadorit Maksymiuk, të cilat ngjallën shumë duartrokitje tek publiku.
“Ky grup ka kaluar në shumë vështirësi që të vijnë në Prishtinë dhe kjo është edhe një arsye më shumë që të ju dhurojnë një mbrëmje të veçante sonte”, u shpreh ambasadori Maksymiuk, i cili ia la fjalën grupit që të shpjegojë për rrugëtimin e tyre në Kosovë dhe vështirësitë e tyre, pasi që njëri anëtar i bendit kishte harruar pasaportën.
Kosova dhe Kanadaja pikërisht këtë muaj shënojnë dhjetë vite të relacioneve diplomatike që nga njohja e Pavarësisë së shtetit të Kosovës nga Kroacia (më 18 mars të vitit 2008). Ambadadori Maksymiuk në një intervistë të shkurtër për KultPlus kujton rrugëtimin e Kosovës edhe para dy dekadash.
“Njëzetë vite me parë situata ishte e tillë që populli i Kosovës ishte nën kërcenim dhe populli kanadez ishte njëri nga ata që iu përgjigj këtij kërcënimi për ta mbrojtur popullin e Kosovës. Jam krenar që kemi qenë pjesë e këtij operacioni që ishte fillimi i një Kosove të pavarur”, tregoi Maksymiuk.
Ai tutje shtoi se në këtë javë kanë dashur që të organizojnë diçka tëveçantë në Kosovë andaj edhe kanë sjellë grupin rok and roll, të cilët këndojnë në frëngjisht, kjo edhe për të dëshmuar që Kanadaja është një shoqëri e hapur ndaj diversitetit.
“Unë besoj që edhe Kosova është një shoqëri e njëjtë dhe nuk ka rëndësi përkatësia fetare, një qytetar i Kosovës është një qytetar i Kosovës. Për të dëshmuar që Kosova dhe Kanadaja janë partner të Frankofonisë, ne edhe kemi zgjedhur grupin francezo-kanadez që të këndojnë sonte këtu”, tha tutje ambasadori Maksymiuk.
Përvec vallëzimit në cdo këngë të grupit që performuan mbrëmë, ambasador Masymiuk këtë natë e bëri edhe më të vecantë, e që u konsiderua si befasi për të pranishmit. Ai mori kitarën dhe iu bashkua grupit duke bërë publikun që të këndojë bashkë me ta.
Joseph Edgarkëndoi mbrëmë me mjaft emocione që dëshmonin se po e shijonte praninë e publikut kosovar. Një nga këngët e tij më të dëgjuara është “Espionnerusse” që ka mbledhur mbi 3 miliardë klikime në You Tube. Joseph Edgar tregoi se kishte dëgjuar edhe më parë për Kosovën, posaçërisht gjatë viteve të 90’ta, ndërsa tha se ardhja këtu është një bekim për të, që të shoh gjërat që kanë ndodhur jo shumë kohë më parë.
“Ne fillimisht ishim në Kroaci dhe fillimisht ardhja këtu ishte e pabesueshme por është një bekim, unë jam me fat që kam ardhur në këtë vend ku do të mund të vija edhe si turist, por të vij këtu dhe të këndoj këngët e mija është një gjë shumë e mirë që më ka ndodhur mua”, tha këngëtari Edgar për KultPlus.
Ai për KultPlus tha se bota ka nevojë për më shumë shkëmbime të tilla dhe nuk është gjithnjë e nevojshme të kuptohen fjalët e këngës, sepse muzika mund të dhurojë emocione dhe të përjetohet edhe pa e kuptuar.
“Njerëzit shkëmbejnë shumë në aspektin ekonomik dhe politik, por nëse njerëzit të shkëmbenin më shumë art dhe kulturë, njerëzit do të ndjenin më shumë dashuri dhe paqe, më pak konflikt dhe luftë”, u shpreh ai.
Pas grupit francezo-kanadez në skenë erdhi grupi zviceran nga Gjeneva. Përmes këngëve ata prekin temat e shoqërisë e përcjellin mesazhe unifikuese. Pas interpretimit të grupit nga Kanadaja, të pranishmit vallëzuan ritmin e vallëzimit me këtë grup.
Anita Schluechter nga Ambasada Zvicerane tha se ky koncert është shumë i rendësishem për shkak të lidhjeve te ngushta mes Kosovës dhe Zvicres, ndëra përmes këtyre aktiviteteve mund t’i sjellim më afër edhe lidhjet kulturore.
“Ne kemi lidhje ekonomike, politike ne kemi lidhje të ndryshme mes vete, duke përfshirë edhe lidhjet e shumta familjare prandaj është e rëndësishme që të jemi më afër edhe në aspektin kulturor. Është shumë e rëndësishme për artistët zviceran që të vijnë këtu në Kosovë”, u shpreh për KultPlus, Anita Schluechter.
“Javët e Frankofonisë” po vazhdojnë aktivitetet e tyre të shumta krahas Prishtinës edhe në qytete të tjera të Kosovës. Ky edicion do të zgjas deri në fund të këtij muaji./ KultPlus.com
KultPlus ju sjellë një poezi nga Bob Dylan të përkthyer nga Edvin Shvarc.
Njëherë e një kohë aq bukur visheshe
nga një kacidhe lypsave u hidhje kur kaluar ishe, apo jo?
Njerëzit të paralajmëronin: “Kujdes kukull se qafën do thyesh”!
Kurse ti mendoje se ata po talleshin
dhe së qeshurës ia plasje
me të gjithë ata që pranë i qasje,
por tani s’flet më me zë aq të lartë.
Tani nuk ngjan edhe aq krenare
kur për vaktin tjetër të duhet të rropatesh.
Si të duket?
Si ndihesh?
Kur je pa një strehë mbi krye?
Krejtësisht e panjohur,
porsi një gur që ka marrë tatëpjetën?
Vërtet ke shkuar në shkollën më të mirë, zonjushë vetmitare,
por e di fort mirë që vetëm deheshe në të
dhe askush s’të mësoi se si t’ia dilje mbanë në rrugë,
ndërsa tani po zbulon që duhet të mësohesh me këtë gjë.
Pate thënë dikur që kurrë nuk do të bëje kompromis
me endacakun misterioz, por tani po e kupton
që ai nuk po të shet dëngla
teksa e vështron drejt e në boshllëkun e syve të tij
dhe i kërkon të bëni një pazar?
Si të duket?
Si ndihesh?
Kur duhet t’ia dalësh mbanë vetë?
Pa asnjë ide se ku e ke shtëpinë?
Krejtësisht e panjohur,
porsi një gur që ka marrë tatëpjetën?
S’e ktheve kokën kurrë të shihje mrroljet e xhonglerëve dhe karagjozëve
kur mblidheshin të tërë për të të zbavitur me numra.
Asnjëherë s’e more vesh që nuk ia vlen,
nuk duhet t’i lësh të tjerët të bëjnë qejf me ty.
Dikur bridhje mbi kalin e kromuar me diplomatin tënd,
të cilit i varej në sup një mace siameze,
por sa idhët të vjen kur zbulon
se ai s’qe aty kur duhej vërtetë të ishte
pasi prej teje mori çdo gjë që mundi të vidhte!
Si të duket?
Si ndihesh?
Kur duhet t’ia dalësh mbanë vetë?
Pa asnjë ide se ku e ke shtëpinë?
Krejtësisht e panjohur,
porsi një gur që ka marrë tatëpjetën?
Princesha në prag të derës dhe gjithë njerëzit e bukur
po pinë duke menduar se të tëra i kanë të shtruara
po shkëmbejnë lloj-lloj dhuratash e gjërash të çmuara,
por moj kukull, më mirë peng lëre unazën me diamant!
Dikur nga mahnitja pa frymë të linte
Napoleoni me rrecka dhe gjuha që përdorte.
Pse s’shkon tek ai tani, po të thërret, s’mund t’ia prishësh dot
tani që nuk ke asgjë, askurrfarë gjëje për të humbur?
Tashmë je e padukshme, nuk ke më sekrete për të ruajtur!
Si të duket?
Si ndihesh?
Kur duhet t’ia dalësh mbanë vetë?
Pa asnjë ide se ku e ke shtëpinë?
Krejtësisht e panjohur,
porsi një gur që ka marrë tatëpjetën?/KultPlus.com
Për herë të parë pesë vite pas marrjes së Çmimit Nobel për Paqen bamirësja shqiptare Nënë Tereza jep një intervistë më datë 13 prill 1984, për emisionit e famshëm italian të atyre viteve, “Pronto… Raffaella?”.
Tereza e Kalkutës u shpall Shenjtore në vitin 2003 nga Giovanni Paolo i II-të, si dhe mbajtëse e Çmimit Nobel për Paqen në vitin 1979. Pesë vite pas marrjes së Çmimit Nobel, ajo ftohet në emisionin e drejtuar nga Raffaella Carrà “Pronto … Raffaella?”; në një intervistë historike duke u përqendruar së shumti në temën shumë të dashur të Saj: të paqes, të varfërisë, të plagës së abortit dhe dashurisë.
Ky emision i Raffaella Carrà me Nënë Terezën transformohet menjëherë në një mesazh të paqes nga Fondacioni i Misionaries. Nga fjalët e Nënë Terezës duket se Ajo kishte përjetuar ndër vite mbi lëkurën e Saj, midis shumë vështirësive, dhimbjeve e sakrificave, por edhe përmes fuqisë së besimit të atyre që besojnë në Zot.
“Unë jam duke luftuar me abortin. Sepse një fëmijë është dhurata më e madhe e Perëndisë, e është krijuar për t’u dashur e për t’u dashuruar. Ajo nënë që vret fëmijën e saj, quhet një vrasëse. Për këtë, aborti është fenomeni më shkatërrimtar i njerëzimit, pasi shkatërron paqen e familjes. Dashuria fillon brenda shtëpisë, e pikërisht ky shkatërrim ashtusoj fillon, nga shtëpia. E kështu, është e tmerrshme që një nënë të vrasë fëmijën e vet”. Këto qenë ndër të tjera, fjalët e Nënë Terezës në emisionin e Raffaella Carrà, që drejtuesja i ka rikujtuar edhe vite më pas, gjatë intervistave të shumta.
Një temë tjetër e prekur nga Nënë Tereza, ishte edhe varfëria. “Midis tyre, ka individë që nuk kanë asgjë; që nuk kanë askënd të padashur dhe të larguar nga shoqëria. Dhe këto persona janë krijuar nga një dorë që na ka krijuar të gjithëve ne, me dashuri. Pra, ne jemi vëllezër; ku edhe Jezusi dha jetën për ta i kryqëzuar”…
Video nga: www.raffaelacarra.tv
Përshtati nga italishtja: Edmond Prifti/Konica.al
Fillimi i vitit 2018 paraqitet shumë premtues sa i përket turizmit kulturor.
Sipas të dhënave të publikuar nga Ministria e Kulturës, numri i vizitorëve në dy muajt e parë të vitit, në muze, kala dhe parqe është rritur me 91 për qind, krahasuar me të njëjtën periudhë të një viti më parë.
“Dita e mbare duket qe ne mëngjes. Shume premtues 2018 për turizmin kulturor në Shqipëri që në dy muajt e parë të vitit”, shkruan ministrja Mirela Kumbaro në Tëitter.
Destinacioni kulturor më i preferuar nga vizitorët janë muzetë, ndryshe nga një vit më parë ku dominonin parqet arkeologjike. Kështu në dy muajt e parë të vitit muzetë kanë patur 14,154 vizitorë, nga 5,960 të periudhës Janar – Shkurt 2017, shkruan “Scan”.
Edhe numri i personave që kanë vizituar kalatë është rritur krahasuar me vitin e shkuar. Kalatë kanë patur në këto dy muaj 7,122 vizitorë, nga 4,581 vizitorë të të njëjtës periudhë të një viti më parë.
Shtim të vizitorëve ka patur edhe në parqe, ku numërohen 5,616 persona nga 3,534 në Janar – Shkurt 2017.
Thëniet e Oshos flasin për dashuri, ndërgjegje dhe rritje personale. Janë një dhuratë për këdo që dëshiron të reflektojë, të vërë pikëpyetje dhe të shkojë përtej asaj që duket.
Osho ishte një filozof spiritual, një guru indian dhe orator i madh. Një pjesë të madhe të jetës ia dedikoi mbajtjes së fjalimeve në të gjithë Indinë. Kaloi kohë edhe në SHBA, ku themeloi komunitetin me emrin Rajnishpuram. Megjithatë, disa prej veprimeve të tij nuk i shpëtuan kritikave dhe polemikave.
Ata që e njohën e quajtën një revolucionar. Një njeri në gjendje të hidhte poshtë bindjet më të thella të shoqërisë së tij. Falë karizmës dhe aftësive në oratori, ishte në gjendje të kishte mijëra ndjekës dhe t’u transmetonte atyre mënyrën si e shihte jetën dhe vdekjen.
Ai shkroi një sërë librash spiritualë, mes të cilëve Libri i Sekreteve, Me ty dhe pa ty, dhe Meditimi dinamik. Padyshim që na ka lënë një trashëgimi të madhe, që sot mund ta kujtojmë me disa prej thënieve të tij më të mira.
Dashuria është të dish të vlerësosh
Të dashurosh do të thotë të dish të japësh krahë, jo zinxhirë. Eshtë koncepti i dashurisë i Oshos. Nëse e kufizojmë partnerin, nëse i kërkojmë të sillet në një mënyrë të caktuar apo të ndryshojë, nuk do të jetë më ai apo ajo që duam. Do të humbasë thelbin dhe do të bëhet kush nuk është. Duhet të respektojmë të tjerët dhe të pranojmë natyrën e tyre.
“Nëse e do një lule, mos e këput. Sepse nëse e këput, ajo vdes dhe pushon së qëni ajo që doje. Nëse e do një lule lëre të jetojë. Dashuria nuk është të zotërosh; dashuria është të dish të vlerësosh”.
Të maturohesh do të thotë të pranosh përgjegjësinë e të qënit vetvetja
“Ji vetvetja. Mos kërko kurrë të jesh ndryshe, kështu mund të piqesh. Maturimi është pranimi i përgjegjësisë së të qënit vetvetja, cilado qoftë kostoja”.
Eshtë një prej frazave të Oshos, për t’u mbajtur gjithmonë parasysh. Të jesh si dëshirojnë të tjerët nuk do të thotë të piqesh, por të pëlqehesh, të kërkosh miratim dhe në fund, të gënjesh veten.
Njeriu i pjekur e pranon veten dhe, mbi të gjitha, është përgjegjes për veten në të gjithë kuptimet. Nuk bën rolin e viktimës, por të protagonistit dhe vepron sipas kësaj. Nuk pret që gjërat të ndodhin, por nis rrugëtimin për të ndërtuar fatin e tij. Nuk injoron as gabimet e veta, por i sheh si një mundësi për t’u rritur.
Gëzimi, si prioritet në thëniet e Oshos
Osho e konsideronte themelor gëzimin, për të patur një jetë të plotë. Megjithatë, nuk fliste për një gëzim sipërfaqësor dhe material, por atë që vjen së brendshmi, nga ndërgjegja. Një ndjesi që buron nga vlerësimi i gjërave të vogla dhe mrekullive që na rrethojnë përditë.
Kërkonte ndryshimin, në vend të apatisë dhe vuajtjes. Shprehjet e tij nxisin të dalim nga zona e rehatisë, për të gjetur vendin tonë në botë dhe të vetëpërmbushemi.
“Gëzo! Nëse nuk arrin të gëzosh me punën tënde, ndryshoje. Mos prit!”
Jemi unikë
“Askush nuk është superior, askush nuk është inferior, por është e vërtetë edhe që askush nuk është njësoj. Njerëzit janë thjesht unikë, të pakrahasueshëm. Ti je ti, unë jam unë. Unë duhet të kontribuoj me potencialin tim në jetë, ti me tëndin. Duhet të zbuloj qenien time, ti duhet të zbulosh tënden”.
Një tjetër shprehje e Oshos që vlen të kujtohet, si fillim i një reflektimi. Nuk jemi as superiorë, as inferiorë dhe as të njëjtë. Përballjet rrallëherë janë të duhurat për shkak se nuk jemi në kushte barazie.
Të jetosh sipas sistemit, duke marrë si pikë referimi atë që bëjnë të tjerët është gabim. Objektivi është i qartë, duhet shfrytëzuar gjithë potenciali dhe aftësitë që kemi; një objektiv për të cilin është e nevojshme të lidhemi me të tjerët dhe të ofrojmë më të mirën e vetes.
Kurajo për të parë brenda vetes tonë
Osho na kujton se përtej prishjes së skemave, akti më i madh i kurajos është aftësia jonë për të parë brenda vetes.
Guximi për të parë frikërat, mbushur boshllëqet dhe ndriçuar pjesët tona të dëmtuara është themelor, nëse duam të rritemi. Duhet të kushtojmë vëmendje, sepse ashtu si na shpie përpara, mundet edhe të na shpjerë pas, apo të na burgosë. Duhet të shohim brenda vetes me përgjegjshmëri, pranim dhe respekt.
“Nuk njoh kurajo më të madhe se sa ajo e nevojshme për të parë brenda vetes”.
Rëndësia e momentit të tashëm
Momenti i tashëm është një argument qendror në frazat e Oshos, në fakt gjendet në shumë citime. Fuqia e të tashmes dhe vetëdijësimi për të na dhuron eksperiencët e të jetuarit intensivisht.
Nëse kapemi pas të kaluarës apo pritshmërive për të ardhmen, jeta na shpëton pa e kuptuar. Të jesh i lumtur nuk varet nga e djeshmja apo e nesërmja, por nga e sotmja, dhe me sa duket, kemi zakonin e keq që e harrojmë këtë gjë.
“Eshtë ky sekreti i thjeshtë i lumturisë. Çfarëdolloj gjëje që bën, pos lejo që e shkuara të ndërhyjë, mos lejo që e ardhmja të të trembë. Sepse e kaluara nuk ekziston më, dhe e ardhmja nuk ka ardhur ende. Të jetosh në kujtime, në imagjinatë, do të thotë të jetosh në mosekzistencë”.
Të jetosh pa frikë
Frika na kufizon, na paralizon, na fut në kurth. Na zhvat prej jetës osnë. Duhet të jemi kurajozë dhe të përballemi me atë që na tremb. Në rast të kundërt, do të mbetemi gjithmonë me “Po sikur” dhe me “Por”, si dhe me pritshmëri të parealizuara kurrë.
Duhet ta kapërcejmë frikën, duhet të kemi kurajon të kalojmë vijën dhe të shohim atë që ndodh. Shpesh herë imagjinojmë një skenar shumë më katastrofik se sa ai i vërteti. / Përgatiti: bota.al
Filmi i shkurtër “Forgive me” me regji nga Besim Ugzmajli do të jetë pjesë e festivalit kualifikues për Oscar “Atlanta Film Festival, shkruan KultPlus.
“Forgive me” (Më fal) është selektuar në festivalin ATLANTA FILM FESTIVAL (Oscar qualfying Film Festival) në edicionin e tij të 42-të, i cili do të mbahet nga 13-22 Prill në Atlanta të Gjeorgjië në USA, përderisa ky është festivali i 17-ti me radhë për filmin, vetëm në tre muajt e parë të publikimit të tij.
“Forgive me” deri më tani është prezentuar në disa festivale shumë të rëndësishme në botë, siç janë: Manchester Film Festival, ku të pranishëm ishin edhe aktorë hollivudian si Shia LaBeouf dhe Jonathan Rhys Meyers, por që në konkurencë kishte filma me Sean Penn, Judie Foster e shumë artistë të tjerë.
Pastaj vlenë të përmendet edhe seleksionimi në festivalin Semana de Cine Internacional de Medina del Campo, festival ky që jep çmimin nga Akademia e Filmit të Spanjës. Forgive me (Më fal) është nominuar për 5 çmimet kryesore si Filmi më i mirë i huaj, aktori më i mirë Agron Shala, Drama më e mirë, Ansambli më i mirë i aktorëve,Skenari më i mirë në Festivalin Northern Virginia International Film Festival i cili do të mbahet nga 1-14 Prill 2018.
Filmi Forgive me (Më fal), është realizuar në këtë vit me vetfinancimin e producentëve Besim Ugzmajli dhe Agron Shala, ndërsa aktorët në këtë film janë: Agron Shala, Semira Latifi, Igballe Qena, Kushtrim Asllani, Ekrem Sopi, Sherif Bega, Orik Berani, Adrian Obertinca. Premiera kosovare pritet të organizohet në muajin maj te vitit 2018.
Një djalë i ri, i quajtur Bujar, manipulohet nga një imam kosovar që t’u bashkohet grupeve terroriste që luftojnë në Siri. Ai i bashkohet luftës tinëzisht dhe pastaj i kërkon ndihmë vëllait të tij t’ia dërgojë në Siri edhe gruan. Por vëllai tmerrohet nga veprimet e Bujarit dhe i kërkon të kthehet në Kosovë. Bujari e kërcënon gruan e tij se nëse nuk i bashkohet në Siri do të martohet me një grua që ka mbetur e ve nga lufta./ KultPlus.com
Artisti Avni Pantina mbrëmë solli një rrugëtim artistik nga toka e Somalisë e që ishte përmbledhur në një set të fotografive bardh dhe zi, në të cilin reflektoheshin vuajtjet e popullit atje. Krejt këto erdhën mbrëmë në Galerinë e Ministrisë së Kulturës ku edhe u bë hapja e ekspozitës “Një jetë bardh e zi”, shkruan KultPlus.
Gili Hoxhaj
Çdo fotografi e tij ishte një depërtim i thellë i luftës për mbijetesë. Çdo shikim i personazheve ishte një thirrje për të shfaqur këtë mënyrë jetese, sikur donin te shiheshin përtej. Në mesin e të gjitha personazheve të tij, janë të vetmit fëmijët ata që në disa raste gjejnë kurajën për të buzëqeshur. Përmes këtyre fotografive, artisti AvniPantina bëhet dëshmitar i përditshmërisë së tyre, i vuajtjes e jetesës atje, duke e sjellë përmes fotografive këtë realitet edhe në Kosovë.
“Karakteret e kapura nga syri i aparatit të Avni Pantinës paraqesin një popull të vuajtur dhe në varfëri të skajshme, mirëpo me një kulturë shumë fisnike dhe dinjitoze”, kështu i përshkruan karakteret e fotografive kuratori i ekspozitës Burim Myftiu.
Muftiu i cili mori fjalën në hapjen e kësaj ekspozite tha se përkushtimi i autorit vërehet në çdo fotografi që ka realizuar në kuadër të projektit të tij atje, ndërsa shtoi se duke sjellë karakteret unike të njerëzve të Somalisë, ai edhe dëshmon një pjesë të jetës së këtij kombi.
“Fotografitë e tij vijnë në bardh dhe zi edhe në kuptimin e fjalës por edhe bardhë dhe zi në kuptimin ashtu si ne dimë të themi me sinqeritet dhe pa dorëza, duke paraqitur një popull eksozotik, me vuajtje, probleme sociale”, u shpreh Myftiu në ceremoninëhapesë. Artisti Avni Pantina numëron gjithsej pesëmbëdhjetë ekspozita, prej të cilave shtatë janë prezantuar në Turqi, një në Somali dhe të tjerat në Kosovë, kurse ekspozita e mbrëmshme në Galerinë e Ministrisë së Kulturës shënonte ekspozitën e tij të parë personale.
Artisti Avni Pantina tregoi për KultPlus se fotografitë e tij flasin për jetën skajshmërisht të varfër në Somali. Fotografitë tij kanë qenë pjesë e një projekti të Bashkësisë Islame të Turqisë, në kuadër të së cilit ndihmohen vende në kuadër të botës.
“Me fotografitë e mija jam munduar ta përshkruaj jetën reale të Somalisë se çfarë ndodhë atje. Në momentin që zbret në aeroport e sheh që je në tjetër botë, në momentin që del në rrugë, qysh në start i sheh vuajtjet e tyre, duke kërkuar lëmoshë, duke vrapuar pas të huajve për t’u dhënë diçka”, tregoi artisti Avni Pantina.
Vendi i Somalisë e kishte nxitur kreativitetin artistik të fotografit që të shkrep me mijëra fotografi, prej të cilave 26 u ekspozuan mbrëmë. Ai thotë se fotografitë e tij atje, krijojnë material edhe për një ekspozitë tjetër nga Somalia. Ai shpreson që këtë ekspozitë me numër më të madh të fotografive ta dërgoj edhe në Turqi, atje ku është në prag të përfundimit të doktoratës.
Avni Pantina është edhe fitues i disa shpërblimeve brenda dhe jashtë vendit si “Salloni i Nëntorit” në Prishtinë në vitin 2010, pastaj çmimin për grafikën më të mirë në vitin 2015 në Fakultetin e Arteve-Universiteti i Hacettepes në Turqi, etj. /KultPlus.com
Nesër, më 24 mars, qindra protestues pritet që të jenë pjesë e organizimit “March For Our Lives” në Washington D.C., protesta e dytë më e madhe gjatë këtij muaji kundër dhunës me armë. Mirëpo qytetarët nuk do të jenë të vetmit në këtë organizim, atyre do u bashkëngjiten edhe artistë të ndryshëm të cilët edhe do të përformojnë, shkruan KultPlus.
Organizimi kryesor do të mbahet në Washington D.C. kurse marshime të tjera do të mbahen edhe në 800 vende të tjera që nga Kanadaja e deri në Japoni. Në kuadër të këtij marshimi do të performojë edhe këngëtarja Rita Ora. Ajo për E! News ka treguar se është e nderuar që do i bashkëngjitet këtij organizimi në Los Angeles.
“Unë jam e nderuar që po i bashkohem organizimit ‘March For Our Lives Los Angeles’ të shtunën dhe përkrahi lëvizjen e cila thërret për shpresë dhe fuqizim. Është më të vërtetë inspiruese që student nga e gjithë bota janë bërë së bashku duke këmbëngulur që të rriturit dhe ligjvënësit ti dëgjojnë dhe të reagojnë kundrejt shqetësimeve të tyre”, është shprehur Ora.
The March For Our Lives është organizuar nga lëvizja “Never Again” e cila është krijuar nga një grup i studentëve (të cilët i kanë mbijetuar sulmit të 14-të shkurtit në shkollën e mesme në Parkland të Floridës) dhe nga organizata për kontroll të armëve e cila udhëhiqet nga ish-kryetari i bashkësisë së New York-ut, Michael Bloomberg.
Këtij organizimi i janë bashkangjitur edhe artistë të tjerë si :Jennifer Hudson, Common, Lin-Manuel Miranda, Miley Cyrus, Vic Mensa, Ben Platt, Ariana Grande, andre Day, Demi Lovato e të tjerë. Kurse të tjerë si Oprah Winfrey, John Legend, Chrissy Teigen, Dwyane Wade, Gabrielle Unio, Sofia Vergara, Julie Boëen, e të tjerë, tashmë kanë bërë publike se kanë dhuruar para në mbështetje të lëvizjes.
Po ashtu këngëtari Lin-Manuel Miranda dhe Ben Platt, kanë publikuar këngën “Found/Tonight”, një miks i këngës “The Story of Tonight” dhe asaj “You Will Be Found”. Fitimet nga kjo këngë do të shkojnë për organizimin “March for Our Lives”./KultPlus.com
Refuzimi estetik Ibrahim Rugova
“Refuzim do të thotë të mos pranosh, të mos pranosh atë që të imponohet, e kjo varet nga qëndrimi personal dhe nga ai i përgjithshëm. Refuzimi më real është ai që mbështetet në bindjen, e bindja në argument, apo në temë thënë me terminologji antike greke.”
1. Përkufizimi
Refuzim do të thotë të mos pranosh, të mos pranosh atë që të imponohet, e kjo varet nga qëndrimi personal dhe nga ai i përgjithshëm. Refuzimi më real është ai që mbështetet në bindjen, e bindja në argument, apo në temë thënë me terminologji antike greke. Gjithsesi do thënë se refuzimi realizohet në aporinë e pazgjidhshme të raportit trikotomik imponimi-pranimi-refuzimi. Njeriu, fundamentalisht është i lidhur, apo i mbërthyer në këtë apori, sepse vetë jeta dhe aktet e veprimit të tij përbehen nga këta anëtarë të raportit. Ne gjithnjë duhet të aprovojmë apo të refuzojmë diçka, e në suboardinacion këto dalin nga imponimi. Me fjalë të tjera, çështja e refuzimit mund të shtrohet e të kuptohet si gjest i përditshëm. Dhe jeta gjithnjë zhvillohet brenda kësaj aporie, apo kështu zhvillohet refuzimi në jetë. Duke e kuptuar si gjest individual, refuzimin e gjejmë edhe në sferat më intime të jetës së njeriut: në gëzim, në hidhërim, në dashuri. Nga ky fundus subjektiv filozofik bartet edhe në jetën kolektive, ku individi gjithnjë gjendet midis pranimit dhe refuzimitpersonal e kolektiv. Në procesin kolektiv vendos bindja e individit, formimi i tij familjar, shoqëror e intelektual. Si në planin individual, e më shumë në atë kolektiv, imponimi është një akt represiv, apo opresiv, sepse del nga një rend, sistem gjërash, siç konstaton. R. Jakobsoni. Dhe ne, përmes refuzimit, çlirohemi nga opresioni apo biem viktima të tij, bëhemi robër të tij. Njeriu në këtë plan ka vetë dy zgjidhje, thjesht e shkurt: po e jo, por rrugët e realizimit dalin të ndryshme. Refuzimi ngrihet kundër imponimit kur ai është represiv, kur insiston domosdo, pa bindje në pranimin e një diçkaje. Rëndom njeriut i ofrohen gjëra të ndryshme në planin individual dhe kolektiv: i imponohen nga grupet e ndryshme individuale, profesionale pastaj nga pushteti dhe nga sistemet e ndryshme të botës moderne. Këto janë imponime më të rënda, sepse bëhen në emër të një diçkaje të përgjithshme, sepse pushteti i grupeve, i individëve zakonisht përfaqëson të përgjithshmen, apo popullin, po të thuhej me zhargon politicist.
Duke pasur këto parasysh, do konstatuar se njeriu në jetën e tij, në jetën kolektive gjithmonë gjendet midis përfaqësueses dhe ekzistueses. Dhe imponimi bëhet më i ndërlikuar kur gjendet në kuadër të përfaqësueses, sepse njeriut ekzistuesja i largohet për disa shkallë. Apo thënë me terma më konkretë dhe më të afërmë: raporti midis të vërtetës dhe të vërtetës së përfaqësuar. Mbi këto baza fundamentale ngrihet pushteti individual e kolektiv dhe kur realizohet më mirë apo në të mirë të njeriut ky raport, atëherë kemi një liri më të madhe apo thënë me terminologji filozofike e sociale, kemi një demokraci. E demokracia më e mirë është ajo kur nuk e imponon përfaqësuesen, po e ofron përfaqësuesen dhe ekzistuesen. Këtu lind edhe një faktor tjetër në zgjidhjen e aporisë imponim-pranim-refuzim, lind problemi mjaft human i zgjidhjes së lirë (fr. choix libre, ingl. Liberaly choice). Zgjedhja e lirë kupton përcaktimin e individit në formë të lirë, mundësinë që ai të zgjedhë midis të imponuares dhe refuzimit. E këtë njeriu e arrin përmes formës së plebishititindividual, referendumit individual dhe kolektiv. Në planin individual ky plebishit zhvillohet në vetë individin kurse në atë kolektiv del më i ndërlikuar dhe plebishiti mbi çështje të përgjithshme shoqërore, historike, politike e kulturore zhvillohet në formë më të ndërlikuar: mbi individin bëhen opresione të ndryshme nga grupet dhe nga pushteti të pranojë formën e imponuar, çfarë lidhen me interesa kombëtare, ideologjike, sociale, shtetërore e të tjera. Zakonisht, këtu mundësia e zgjedhjes së lirë, thuajse gjithmonë del e manipuluar, sepse interesat e ndryshme e mbysin zgjedhjen e lirë, pra individin, e pa individin nuk ka kolektivitet stabil e të drejtë. Pastaj për të arritur një pranim më të aprovueshëm, individi apo kolektiviteti deklarohet përmes consensusit, bashkëmendimit të palëve të kundërta e të ndryshme. Për të realizuar më mirë plebishitin, më parë duhet dhënë argumente të arsyeshme për të bindur apo për të refuzuar kundërshtarin siç thoshte Ciceroni, simbas ligjeve apo artit retorik. Pos plebishitit apo referendumit ku merret parasysh mendimi i shumicës, përmes consensusit arrihet një baraspeshë midis mendimit të të gjithë faktorëve të vendosjes së lirë, sepse ndonjëherë edhe mendimi i shumicës, nën faktorët manipulues mund të jetë i gabueshëm. Mundësinë më të madhe të manipulimit e largon consensusi, ku vërtetohet barazia e përbërësve të një strukture, sistemi, apo kolektiviteti.
2. Karakteri, natyra i/e letërsisë
Mbas këtyre mendimeve mbi aporinë e refuzimit në planin e ekzistencës njerëzore, të qenies së njeriut, të qeniesimit të tij dhe të formave të vendosjes, të përcaktimit në raportet kolektive e individuale, po e shikojmë këtë apori edhe në planin e artit, të letërsisë: si e zgjidh ajo këtë. Po së pari të themi diçka për karakterin e letërsisë. Me qenë se edhe letërsia si fryt i realitetit, siç thoshte R. Barti në ligjëratën e tij inaugurale në College de France në janar të vitit 1977, në prani të shumë intelektualëve frëngë si M. Fuko, Klod-Levi Stros e të tjerë gjendet në aporinë e imponimit-refuzimit. Karakteri apo natyra e letërsisë dihet që prej kohësh: ajo përmban në vete dhe realizon humanitetin në mënyrë më burimore, autoktone në raport me botën dhe me njeriun. Nëestetikë, në filozofi dhe në shkencën e letërsisë, është shfaqur teoria mbi autonominë, mvetësinë e letërsisë, artit, që ishte më shumë aktuale në vitet 50 dhe 60, në kohën e të ashtuquajturës “luftë e ftohtë” midis fuqive të mëdha dhe popujve të vegjël. Më vonë shfaqen problemet e heteronimisë, me vështrim se letërsia varet edhe nga raportet shoqërore e të tjera.
Teoria e autonomisë së letërsisë, historikisht, bazën e ka në teorinë mbi “kullën e fildishtë” të simbolizmit, si shenjë e veçimit të poetit nga jeta, nga shoqëria, që më vonë bëhet teori e pavarur estetike. Karakteri i letërsisë kupton realizimin e njeriut në gjendje burimore, po këtë e bën me mjete të veta. Çdo gjë e realizon me matjen e artit të vet siç janë paraqitja, formësimi i jetës me gjuhë të njeriut në nivel artistik, pa farë imponimi, vetvetiu, letërsia me qenien e saj i kundërvihet imponimit të çfarëdo lloji. Çështjen e refuzimittë letërsisë do shikuar në raportin letërsia-shoqëria apo politika.
Kështu refuzimi del si njëri nga aktet e mundshme të letërsisë. Ajo jo vetëm që i kundërvihet imponimit, po edhe e refuzon atë, nuk e pranon atë. Kështu kemi refuzimin me heshtje dhe refuzimin aktiv në planin jetësor. Letërsia i ka këto dy forma, po refuzimi më i madh i saj është refuzimi me qenien, me karakterin e saj, që ne e quajtëm refuzim estetik. Për dallim nga refuzimipolitik, ideologjik e anatemist apo relegjioz, që ka pasoja konkrete në praktikën jetësore, e që realizohet me mjetet e pushtetit të çfarëdo forme, individual e kolektiv apo të atij individual që emblemohet si kolektiv thuajse gjithmonë ngjet kështu, refuzimi estetik realizohet me mjetet e letërsisë.Refuzimi estetik realizohet në formë të drejtpërdrejtë me mjete letrare që njihen prej kohësh, siç janë satira, sarkazmi, grotesku apo ironia e angazhimi në kohën moderne, e në formë tjetër fundamentale realizohet, kur letërsia me vetë praninë e realitetit në vete dhe të realitetit të vet refuzon imponimin. Në njëfarë dore ky mund të merret si refuzim filozofik apo ontologjik, sepse me vetë qenien e saj krijon kontemplime dhe konotime të shumta, që përgatisin vetëdijen, shpirtin dhe mendjen njerëzore në jetë për çështje të ndryshme. Përmes refuzimit estetik, pa deklamim të theksuar dhe pa mjete të shoqërisë, politikës, letërsia refuzon duke ignoruar dhe forcuar dignitetin, si kategori të përgjithshme.
Refuzimi hyn në kategorinë e estetikës negative, siç cilësohet estetika filozofike e Schellingut në kontekst tjetër që përmes dhënies, formësimit të kategorive të ndryshme, bën mohimin, negacionin e atyre kategorive që nuk mund të ngriten në dignitetin e njeriut dhe të jetës. Me një fjalë, bën shkëputjen e kategorive përmes qensimit, ekzistimit të vet. Edhe në planin sociologjik çështja e refuzimit letrar merret në formë më prakticiste, ku kërkohet të dëgjohet zëri i idesë shoqërore, de facto, të përfaqësuesit të shoqërisë, pushtetit, në veprën letrare. Ky zë, gjithnjë del i dështuar, sepse realizohet më shumë me mjete shoqërore qenësisht, kurse me ato letrare vetëm si formë e jashtme, vetëm për të kënaqur atë. Pra këtu do bërë dallimin e nevojshëm midis pushtetit, politikës si temë e letërsisë dhe pushtetit e politikës në letërsi, që ndryshe quhet politizim i saj. Si temë letrare pushteti e politika janë mjaft frytdhënëse për letërsinë, le të na kujtohen tragjeditë antike dhe ato të Shekspirit, e si politikë letrare, apo letërsi e politizuar shumë vepra të socializimit tradicional dogmatik dhe të shtresave primitive borgjeze të kohëve të mëparshme, apo të komercializmit modern. Me afirmimin erefuzimit estetik ne nuk kërkojmë absolutizimin e letërsisë, artit po vetëm për të forcuar një argument të arsyeshëm mbi vlerën e letërsisë dhe funksionin e saj si qenësi e jo si letërsi në funksion.
3. Estetika dhe Politika
Zhvillimi i tezës sonë mbi refuzimin estetik na shpie te raporti i njohur arti, apo estetika dhe politika. Pak histori për kthjellim. Duke u nisur nga tradita letrare evropiane, pra nga antika greke, e në formë më doktrinare nga vepra Politeja(Qyteti, Shteti) e Platonit, do shohim më mirë historinë e raporteve, apo të konflikteve midis artit dhe politikës, apo pushtetit. Etimologjia e fjalës Politikë vjen nga kuptimi i shtetit, si formë e pushtetit. Kështu, titullin e veprës së Platonit, herë e përkthejnë Shtet e herë Republikë me atë latine, në përkthimet moderne, pra me atë latine si res publica, si diçka e përgjithshme, si gjë publike, si gjë e hapur. Pos tjerash, edhe çështjen e artit Platoni e merrte si res publica, si gjë publike, si çështje apo interes të përgjithshëm, thënë me terminologji më moderne. Dhe duke ia shtruar artin interesit të gjësë së përgjithshme, në praktikën dhe në teorinë estetike u ngritën raportet më të precizuara arti-politika, arti-ideologjia, apo estetika-politika në planin teorik e filozofik.
Pos në këtë vepër, ku Platoni e vënte artin në shkallë më të ulët të botës së ideve duke e lidhur me konceptin e mimesisit, ai këtë e bënte edhe në dialogun për Ijonin, ku poetin omonim endacak nuk e çmonte si njeri të mendjes, po më shumë të ndjenjës, të ekstazës dhe boheminë e tij e lidhte me veprën e tij, me recitimet e tij, pra me artin oral të tij. De facto Platoni e gjykonte artin e tij në bazë të sjelljeve të autorit, të Ijonit. Mendojmë se këtu zë fill përzierja e raportit autori-vepra, që në shoqërinë bashkëkohore mori forma të pazgjidhshme, deri në kohën tonë. Kështu lind gjykimi i veprave për shkak të autorëve apo i autorëve për shkak të veprave, pra çështja e gjykimit të krijuesit. Pastaj Horaci kërkon nga arti të ketë edhe të këndshmen e edhe të dobishmen, dulcei et utilei.
Çdo shoqëri kërkon idenë e vet, madje edhe artin e vet, po çdo shoqëri nuk mund të bëjë artin e vet, sepse arti krijohet në të gjitha shoqëritë apo sistemet, apo në të gjitha politikat. Mund të themi se çdo shoqëri ka politikën e vet, e artin e vet jo, sepse arti është i të gjitha shoqërive, sepse ngrihet përmesrefuzimit dhe aprovimit estetik që përmban në vete.
Në vazhdën e këtij argumenti historik, mesjeta me ideocentralizmin e saj relegjioz, kryesisht përmes krishterimit e kufizoi zhvillimin e ideve dhe të mendimit të lirë, e madje toleroi vetëm atë tip të letërsisë që i përçonte idetë apo ideologjinë e saj, pra vetëm letërsinë religjioze dhe letërsinë kalorsiake. Dominonte utopia teiste pa përjashtim. Renesansa me decentralizimin e saj dhe me ringjalljen e kulturës antike e të gjuhëve dhe popujve të tjerë, pos latinitetit kristian, ngriti vetëdijen e kohëve moderne dhe çlirimin gradual të ideve dhe të artit në përgjithësi. Në frymën e Renesansës do shikuar edhe renesansën në kuptimin teologjik – reformën e Luterit. Thënë ndryshe Renesansa i ngriti në nivel kulturor gjuhët popullore në vetë vatrën e latinitetit, ku vepronte imperializmi i gjuhës latine dhe në viset e tjera të Evropës. Në këtë kohë të Renesansës dhe të reformave teologjike i kemi edhe veprat e para shqiptare nga Barleti dhe Buzuku dhe nga shkrimtarë të tjerë. Konflikti, apo mospajtimet midis artit dhe politikës vijuan edhe në shtetet borgjeze deri në kohën tonë dhe për këto të përmendim dënimin e veprës së Bolderit për shkak të përmbajtjes së saj dhe zhdukjen misterioze të Emil Zolas, si duket për arsye të mbrojtjes së Drajfusit e raste të tjera. Në shoqërinë socialiste që u konstitua pas Revolucionit të Tetorit (1917), me dëshirë që artin ta fusë nën kontrollin e vet sidomos në vitet ‘30 në BRSS u zhdukën dhe u dënuan shumë vepra e shumë shkrimtarë. Në formë tjetër të platformës nacionale-naziste në Gjermaninë e Hitlerit u persekutuan shumë shkrimtarë, dijetarë e filozofë dhe u detyruan të largohen nga vendi. Le ta përkujtojmë Tomas Manin me këtë rast. Do përmenduar se edhe pas Luftës së Dytë në shumë vende socialiste u persekutuan autorë dhe u anatemuan vepra të ndryshme.
Në historinë e kulturës dhe të letërsisë shqiptare kemi raste të këtij konflikti. Kështu në shek. XVII Budi zhduket në mënyrë misterioze nga Vatikani, meqë kërkonte konstituimin e inteligjencës kishtare shqiptare, pastaj Nezimi zhduket nga autoritetet turke, si duket për popullaritetin e tij dhe për veprën që e bënte në gjuhë të vet. Është sunjifikativ edhe rasti i S. Frashërit, i cili nga fundi i shekullit të kaluar po sillte kulturën evropiane në Turqi, por kur e shkroi veprën, “Shqipëria ç’ka qënë…”, u mbyll në burg shtëpiak. Këto të dhëna nga kultura jonë, flasin për konfliktin e intelektualëve shqiptarë me pushtetin pushtues. Në kohën e Monarkisë shqiptare të Zogut, intelektualët shqiptarë u ndeshën me pushtetin e brendshëm, pra të kombit të vet. Kështu një kohë u injoruan Çajupi, Asdreni, Grameno e të tjerë dhe në vitet ‘30 kemi edhe viktimën e parë fizike të këtij pushteti, ekzekutimin me vdekje të intelektualit të ri Ismet Totos, për shkak të pjesëmarrjes në kryengritjen e Delvinës më 1937. Për këtë raport në kohën pas luftës e këndej nuk po flasim në kulturën shqiptare në përgjithësi, por pati raste të mospajtimeve ideologjike dhe estetike, e në Jugosllavi edhe vetëm për shkak të ngritjes së letërsisë shqiptare, e cila para luftës nuk mund të krijohej në gjuhën amëtare.
4. Kontrollimi i veprave
Jo vetëm në autorët, të cilët si person publikë u përzien në lëvizjet ideore e kulturore të shoqërive të epokave të ndryshme, po pushteti në kohë të ndryshme, përpjekjen më të madhe e përqëndroi në kontrollimin e prodhimit shpirtëror e sidomos të letërsisë. Kështu për këtë qëllim ai shpiku censurën, metodën e kontrollimit dhe të ndalimit të veprave shkencore, filozofike e letrare. Shenjat e para të censurës në letërsinë evropiane i kemi që në antikë. Këshilli i qytetit të Atinës, vendosi ta përpunojë në shumë pjesë veprën e Homerit, madje t’ia ndryshojë edhe titullin. Vepra e Homerit “Zemërimi i Akilit” u titullua me titull të ri “Iliada” dhe u ndryshua koncepti themelor i saj, ku këndohej në të mirë të trojanëve e jo të grekëve. Këto pjesë u kthyen në të mirë të grekëve. Pastaj nuk u pranua që emri i Akilit të mbetej në titull, meqë ky ishte një trim jo i pastër grek, meqë ishte nga Epiri ilir, që po e paraqesim si tezë të mundshme interpretimi, e që e mbështesim në të dhënat historike për origjinën e Akilit siç njihen në historiografinë e antikës. Censura vazhdoi me të madhe në mesjetë, sa që u kurorëzua me inkuzicionin kishtar që u mor edhe me djegien dhe zhdukjen e veprave të mendimit shkencor e filozofik. Kështu sot, në kuadër të institucionit të censurës, inkuizicioni merret si forma më e lartë, që përfaqësohet nga tipet e sistemeve dhe nga pushtetet e ndryshme. Në epokën moderne, në përsosjen e veprimit të ideologjive dhe të sistemeve shoqërore e politike, nga veprimi i vazhdueshëm i censurës, pra i presionit të shtetit dhe të pushtetit u shfaq edhe autocensura, term i Sartrit, me të cilin kuptohet censurimi nga ana e vetë shkrimtarit. Pra ai vetë e bën kontrollimin e mendimeve dhe të veprës së vet. Kjo, mendojnë shumë studius të këtij fenomeni, është forma më e dëmshme në ngushtimin e lirisë së mendimit dhe të vetë letërsisë, meqë autocensura, siç konstatojnë historianët dhe sociologët e kulturës, madje edhe psikologët, është formë jolegale, e brendshme me një veprim të pakufizuar në personën e autorit, krijuesit.
5. Shkrimtarët e oborrit
Historia e kulturës vërteton se të gjitha pushtetet kanë pasur dëshirë dhe kanë bërë përpjekje që shkrimtarët dhe intelektualët t’i kenë për vete. Kështu Aleksandri i Madh që kishte një konsideratë ndaj intelektualëve, se kishte qenë nxënës i Aristotelit, kur takohet me Diogjenin filozof, e pyeti se ç’dëshironte prej tij, Diogjeni vetëm iu përgjegj në mënyrë figurative “Mos ma zë diellin”. Në mesjetë në kishë dhe më vonë në oborret mbretërore mbahen shkrimtarë për madhërimin e mbretërve dhe pushtetarëve të ndryshëm. Por do përmendur një të vërtetë historike, se shumë shkrimtarë e shfrytëzuan “oborrin”, pra pushtetin për të krijuar vepra jashtë porosive. Le të përkujtojmë me këtë rast Gëten, që jetoi e veproi kryesisht në Vajmar, pastaj piktorin Francisko Goja, i cili si piktor i parë i oborrit spanjoll në fillim të shekullit të kaluar, që porositë i bënte për të mbrojtur artin e vet, krijoi vepra me vlerë të pakalueshme. Kjo mund të shërbejë për një teori, se shkrimtarët që në oborr hyn për hir të oborrit apo thënë me terminologji më moderne, ata që shkruajnë për hir të pushtetit, mbeten shkrimtarë të oborrit, si faktografi e jo si letërsi, e shkrimtarët që janë shkrimtarë, ata edhe në oborr bëhen shkrimtarë. Problem që do thelluar më shumë.
Pos shembullit të Aleksandrit të Madh në Antikë, që ndaj filozofëve grekë u soll me tolerancë, nga historia moderne kemi shembullin e Napoleonit, i cili, ndërsa po pushtonte Gjermaninë në pushtimet e tij për në Lindje të Evropës kishte urdhëruar që shtëpia e kompozitorit Jozef Hajdni të mos bombardohej dhe kishte caktuar rojë. Ai madje ishte përkulur para tij. Rast i rrallë.
Në historinë e kulturës shqiptare, shkrimtarët tanë nuk patën mundësi të jenë brenda oborrit, meqë deri vonë nuk e patën oborrin e vet, megjithatë do përmendur rastin e Gjergj Fishtës, i cili gjendej me formim në oborrin kishtar, ai arriti të krijojë vepra me vlerë të rëndësishme që nuk përkojnë shumë me oborrin që i takonte, apo Naim Frashëri, i cili, edhe pse i përkiste sektës së bektashinjve, me veprën e vet u bë poet kombëtar në kohën e Rilindjas kombëtare, sepse vepra e tij kishte etikë edhe estetikë.
6. Prijës i popullit
Te popujt dhe kombet më të vogla që pavarësinë dhe lirinë kombëtare e fituan në kohë më të reja, sidomos brenda shekullit XIX dhe më vonë, që quhen periudha të rilindjes së tyre kombëtare, shumë poetë të stilit romantik u bën prijës të popullit në ato momente, e kjo ngjau me të madhe te popujt e Ballkanit, siç vërente Çabej, më 1938. Vërtet ata u bënë prijës të popullit, po mbetën shkrimtarë të mëdhenj edhe më pastaj vetëm ata që patën edhe mjaftestetikë në vepër. Mund të themi se me romantizmin në letërsinë evropiane u afirmua më shumë roli i shkrimtarit, e sidomos i poetit, siç ishin Hugoja në Francë, apo Bajroni e Shelli në Angli, Gëte e Shileri në Gjermani, e te popujt e vegjël, që luftonin për çlirimin kombëtar dhe për formimin e identitetit kombëtar, historik e kulturor, roli i poetëve u bë më i madh dhe më aktual. Kjo ngjau kështu, sepse te këta popuj shkrimtarët ishin intelektualët e parë që përgatitnin platformën për çlirim me veprat e tyre, meqë ishin të pakët apo mungonin fare intelektualët e profileve të tjera si dijetarët, shkencëtarët apo filozofët. Kështu do përmendur në këtë drejtim Mickijeviçin te polakët, Pëtefin te hungarezët, Emineskun te rumunët, Preshernin te sllovenët, Kranjçeviçin te kroatët, Zmajin te serbët e të tjerë. Ndërsa në letërsinë shqiptare këtë rol e barti në masë më të madhe thuajse kryesore Naim Frashëri, pastaj De Rada e të tjerë. Do theksuar se te popujt e vegjël edhe pas rilindjes kombëtare, mbeti ideali i shkrimtarit si prijës i popullit, ku letërsia dhe politika përziheshin, apo përkraheshin e ndihmoheshin në masë të madhe.
Duke pasur këtë parasysh në historinë e mendimit kritik shqiptar, çështjen e raportit letërsia-politika e shtruan edhe disa shkrimtarë e kritikë si Faik Konica, Asdreni e të tjerë. Konica nuk e pranonte vlerësimin alternativ të këtyre kategorive, kurse Asdreni ishte më fleksibil dhe më i arsyeshëm, i cili konstatonte se në momente të caktuara, për nevoja praktike letërsia dhe politika bashkëpunojnë kurse në situata normale ato zhvillohen pavarësisht, simbas qenësive të tyre.
7. Shkrimtari i angazhuar – letërsia e angazhuar
Në botën moderne, e sidomos mbas lindjes së socializmit, u aktualizua çështja e funksionit të shkrimtarit në shoqëri dhe në politikë. Në fillim kjo u bënë forma mjaft prakticiste dhe e tjetërsoi letërsinë dhe shkrimtarin. Mbas Luftës së Dytë ky problem u aktualizua edhe në Perëndim e sidomos në Francë, që është e njohur për zhvillimin e ideve sociale dhe kulturore. Kështu Sartri me një koncept më të zgjedhur kërkonte që shkrimtari të angazhohej në jetën e përditshme edhe si intelektual dhe të bënte një letërsi të angazhuar në kuptim më shumë filozofik e shpirtëror se sa praktik social. Ky koncept si duket e pasuroi këtë çështje. Pra angazhimi modern i shkrimtarit dhe i letërsisë mendojmë se i heq fillimet që nga romantizmi evropian sa që sot është bërë një problem i përgjithshëm. Përkundër kësaj në kohë të fundit sikur është bërë legjitim mendimi se shkrimtarët duhet të angazhohen në zgjidhjen e problemeve të përgjithshme dhe të mos mbeten indiferentë ndaj kohës së vet. Më shumë kërkohet angazhimi intelektual i shkrimtarëve se prakticizmi i tyre. Kështu Sartri, duke folur për tipet e intelektualit bashkëkohor flet për dy kategori intelektualësh: intelektualët e rastit (intellectuels par accident) dhe intelektualët burimorë (intellectuels pas essence). Në grupin e parë i fut intelektualët që vijnë nga fusha e specializimeve si nga shkenca dhe nga teknika, të cilët në një moment të caktuar zënë të mendojnë për çështjen e përgjithsheme humane. Këtë e ilustron me faktin se një shkencëtar që prodhon bombën atomike, është shkencëtar, por kur fillon të mendojë për qëllimin dhe pasojat e përdorimit të saj atëherë kapërcen në fushën e intelektualit. Shkrimtarët i merr si intelektualë burimorë, meqë ata gjithnjë merren me qëllimin dhe kërkesën e me dhënien e jetës dhe të problemeve të njeriut. Prandaj në botën moderne të specializimit dhe të përsosjes së shoqërive e të sistemeve shoqërore, dominon mendimi i përgjithshëm se shkrimtarët dhe intelektualët në ndarjen e punës brenda kombit apo shoqërisë së caktuar kanë vendin dhe zërin e vet, që e realizojnë me mjete të veprës së tyre.
8. Qenësia estetike
Vështrimi i çështjes së refuzimit estetik na detyroi ta vështrojmë këtë çështje në plan më të gjerë, me të gjithë ata faktorë që ndërlidhen me artin, me letërsinë. Nga kjo del se letërsia gjatë kohëve vazhdimisht është përpjekur të ruajë karakterin e vet dhe këtë e ka bërë përmes dy formash: përmes subjektit krijues, vetë shkrimtarit, që hyn në historinë e jetës letrare e kulturore të një kohe dhe përmes veprës si formë konkrete e saj. Vendimtare në të gjitha këto raporte mendojmë se ka qenë vepra dhe esenca e saj, qenësia estetike e saj. Kështu veprat që nuk kanë pasur qenësi të mjaftueshme estetike, edhe kanë ndikuar më pak e edhe autorëve të tyre, pra shkrimtarëve u ka dhënë më pak mundësi të ndikojnë në rrjedha e çështje, prandaj kanë mbetur anësorë. Kurse ato vepra dhe ata autorë që janë bazuar në qenësinë estetike e filozofike të veprave të tyre, kanë ndikuar më shumë.
Duke pasur këtë parasysh, po shtojmë se në bazë të përvojës midis raportit arti-politika, apo pushteti, në vetë politikën e kohës kanë ndikuar më shumë veprat me mvetësinë e tyre estetike dhe autorët e tyre, e madje do thënë se duke ditur këtë, pushteti i kohëve të ndryshme edhe është konfrontuar me ato vepra dhe me ata autorë, sepse nuk ka mundur të manipulojë me ato dhe me ata. Qenësia estetike është fryt i karakterit të lirë e të gjerë të letërsisë dhe garanci për veprimin më të madh dhe jetën më të gjatë të një vepre. Për shembull ndikimi i veprimit praktik i De Radës do të ishte më i vogël në opinionin e Rilindjes kombëtare, sikur vepra e tij të mos kishte qenësi të thellëestetike, apo ndikimi i Naim Frashërit. Por ndikimi i tyre, me qenësinë e tyre, është i pranishëm edhe sot në kontekste dhe në momente të ndryshme. Shkrimtarët e tjerë të Rilindjes, të cilët në veprat e tyre e patën qenësinëestetike më të dobët, ishin aktualë, po kishin ndikim më të vogël, e edhe për kohët e mëpastajme mbeten vetëm si dëshmi veprimi brenda aktualitetit të një kohe.
9. Përfundime
Qenësia estetika e veprës letrare apo e letërsisë është imanencë e vetë letërsisë, e që në rastet e imponimit të jashtëm, ajo e realizon këtë përmesrefuzimit. Njëherësh edhe refuzimin estetik e konsiderojmë si imanencë të letërsisë, sepse sipas ligjeve të natyrës, e madje edhe të atyre sociale, çdo gjë që krijohet duhet edhe të mbrohet dhe të mbahet në jetë. Në momentet e çrregullimeve të caktuara sociale e sistemore brenda një kombi a shoqërie, funksioni më i mirë i letërsisë, pos angazhimit të saj të drejtpërdrejtë, po më pak, realizohet përmes refuzimit estetik, si më efikas dhe më burimor. Përmesrefuzimit estetik letërsia ndikon në vetëdijen kulturore të kohës, e kjo në vetëdijen dhe në aksionin politik, apo të pushtetit, duke krijuar inferioritetin e tij ndaj saj.
Si do që ta marrësh edhe në bazë të argumentit historik të raportit arti-politika, e edhe në bazë të teorisë si rezultat i këtij argumenti dhe si rezultat i të menduarit mbi mundësitë e realizimit, letërsia apo arti dhe politika janë dy karaktere apo dy fusha të kundërta, të ndara, sepse ndryshojnë mjetet e formimit dhe të veprimit. Dhe sa herë që politika e kufizon letërsinë, ajo përmes refuzimit estetik dhe realizimit të qenësisë së vet, e refuzon politikën. Dhe gjithmonë politikë apo pushtet më i mirë ka dalë ai pushtet që nuk e ka kufizuar dhe nuk i është mbivënë letërsisë, sepse dihet se letërsia, për nga natyra e vet, ka vlerë mbijetuese e politika vlerë aktuale dhe merret si dëshmi e veprimit në momente të caktuara historike.
Edhe një çështje praktike: te kombet e mëdha, ku rreziku politik është më i vogël, apo nuk është i pranishëm fare, refuzimi estetik i letërsisë është më i madh, më autonom dhe më veprues. Zatën këto kombe janë çliruar më parë nga kompleksi i rrezikut nga letërsia dhe arti. Kurse te kombet e vogla, ku rreziku politik i jashtëm është më i madh dhe ku bëhet identifikimi i të gjitha potencialeve kulturore me pushtetin, mundësia e refuzimit estetik del më e vogël, por në epokën moderne, kjo mundësi është ngritur më shumë te ata popuj që e kanë siguruar ekzistencën e vet më stabile. Në shtetet shumënacionale shfaqet rreziku tjetër, që nga apetiti i dominimit nacional të dalin tendenca të eleminimit të kulturave dhe të letërsive të tjera, sepse mbështeten në teoritë e kapërcyera të shekullit të kaluar mbi kombin shtetëror: një komb një shtet. Në botën bashkëkohore ku dominon vetëdija e të drejtës së zhvillimit kulturor e ekonomik të kombeve e të kombësive, kulturat e kombësive mbajnë integritetin e vet kulturor e nacional brenda kombit.
Do thënë, se edhe në kulturat e mëdha, e edhe në ato më të vogla, sot është bërë legjitime vetëdija se imponimit të jashtëm që i bëhet artit dhe letërsisë duhet kundërvënë me refuzimin estetik. Pra duhet krijuar letërsi të mirë, të qëndrueshme me qenësi të fortë estetike, në mënyrë që të mbahet zhvillimi i saj, se ky është rezultat më i rëndësishëm në aktualitetin e një kohe dhe në rendin historik kulturor. Ky do të ishte efekti praktik i refuzimit estetik kundër çdo veprimi dhe diskursi represiv. Vetëm kështu letërsia mbetet letërsi dhe ndikon në pushtet dhe në shoqëri. Çdo formë tjetër mbetet diçka tjetër, me veprim tjetër.
Prishtinë, shkurt 1987
Në Kinemanë Jusuf Gërvalla sonte shfaqet filmi “SK2014” i cili e ndjekë ndryshimin e identitetit në qytetin e Shkupit. Prezent do të jetë edhe regjisorja Kumjana Novakova. Përveç shfaqjes së filmit do diskutohet edhe për ndryshimin e identitetit të qyteteve, shkruan KultPlus.
Si pjesë e Hacking Urban Space, të premten në ora 16:00 në kinemanë “Jusuf Gërvalla” organizohet shfaqja e filmit „SK2014“ dhe debati me regjisoren e filmit Kumjana Novakova me temë Identitetin e Qyteteve.
SK 2014 është një portret estetik i riorganizimit të madh të kryeqytetit të Maqedonisë, i nisur në vitin 2010 nga qeveria e krahut të djathtë, i njohur si “Shkupi 2014”. Qëllimi i projektit është ndryshimi i karakterit urban të qytetit nga ndërtimet moderne realiste të socializimit në pothuajse stil të ri ekskluziv të barokut dhe neoklasikes. Kurse në debat gjithashtu do të marrin pjesë edhe përfaqësues të Komunës së Pejës, dhe aktivistë të mbrojtjes së identitetit të qytetit të Pejës.
Filmi shfaqet në ora 16:00 në kinemanë “Jusuf Gërvalla, në kuadër të iniciativës HACKING URBAN SPACE me një seri të jashtëzakonshme të filmave që përqendrohen kryesisht në sfidat e efikasitetit në strategjitë urbane, rritjen e popullsisë, transportin e ngulfatur, mjedisin dhe problemet e tjera të veçanta me të cilat ballafaqohen 3 qytetet më të mëdha të Kosovës: Prishtina, Prizreni dhe Peja.
Hyrja është pa pagesë./KultPlus.com
Shoqata për kulturë dhe art “Tradita”, përkatësisht Klubi letrar “Metafora”, më 21 mars – Ditën Botërore të Poezisë e organizoi edicionin e dytë të manifestimit letrar ndërkombëtar “Shtigje poetike”.
Ky aktivitet letrar u mbajt në Galerinë e Arteve Pamore në Tetovë dhe në të morën pjesë poetë, shkrimtarë, studentë të Universitetit të Tetovës dhe artdashës nga qyteti i Tetovës e më gjerë.
Kryetari i Shoqatës për kulturë dhe art “Tradita”, Selam Sulejmani, në fjalën e tij u shpreh se përmes MLN “Shtigje poetike”, i shprehim nderimin tonë poezisë nga që e meriton në kohën tonë dhe në të gjitha kohërat, për të vërtetën e saj për të ndikuar në zgjuarsinë dhe mendjet e njerëzve.
“Në ditën e saj me përmasa botërore, besoj nuk do ta teproja nëse them se poezia është e domosdoshme në këtë botë moderne, në të cilën, ne jemi të pllakosur nga frika dhe trazimi. Poetët kanë shpirt prometean, zbresin në paradhomën e ferrit dhe sërish ngjiten në yje. Për mision kanë zhbërjen e territ, të ferrit dhe të tmerrit. Metaforat e vargut të tyre ngërthejnë në vete zjarrin hyjnor, këtë dritë të amshueshme të njerëzimit’’, theksoi Selam Sulejmani.
Me tej ai shtoi se, ta shijosh poezinë që i takon një gjuhe tjetër, do të thotë të shijosh mirëkuptimin e atij populli që i takon ajo gjuhë, një mirëkuptim që nuk e marrim dot ndryshe. “Të merresh me kulturë, në kushtet dhe rrethanat ballkanike, mbase është sfida më serioze për një individ, grup njerëzish, pse jo edhe për një shoqëri të caktuar. Mirëpo, këto vështirësi bëhen më të lehta, më të përballueshme kur gëzon mbështetjen e artdashësve që kontribuojnë për interesin e përgjithshëm. Ndaj, Ju shprehim falënderimin dhe mirënjohjen tonë restorant Arrës – Tetovë, Ministrisë së Kulturës, Universitetit të Tetovës, Galerisë së Arteve Pamore, Komunës së Tetovës dhe sipërmarrjes shqiptare për pajisje kompjuterike “STR KOMPJUTERS”, që na mbështesin në aktivitetet, që ne i realizojmë për publikun e qytetit tonë dhe jo vetëm”, deklaroi kryetari i Shoqatës për kulturë dhe art “Tradita”. Për Ditën Botërore të Poezisë, zhvillimet e përgjithshme letrare dhe krijimtarinë në tërësi, para pjesëmarrësve referatin e saj e paraqiti profesoresha e Letërsisë Shqipe, Mr. Sc. Vjollcë Berisha. “Të gjithë ne që jemi mësuar të zhgaravisim mbi një copë letër, duke u munduar të shtrydhim deri në pikën e fundit ndjeshmërinë tonë dhe aftësinë për të thithur të dukshmen e të padukshmen në botë, jemi tërësisht të lidhur me litarët e dyshimit nëse poezia është ende e mundshme në kohën e komunikimit masiv e në kohën e informacioneve krejtësisht të pafiltruara që mëtojnë ta stërmbushin kujtesën e ta trashin shijen tonë estetike.
Në të gjitha epokat e njerëzimit, buzë secilit ndryshim a secilës tendencë për një prurje të re, janë gjetur reflektime të këtilla që dridhen nga frika e fundit të poezisë më shumë se nga mendimet mbi apokalipsin dhe gjithnjë pas tyre, si përgjigje lakonike, ka gdhirë pohimi ricosian se “sa është e pashtershme jeta, po aq është e pashtershme edhe poezia.” Mungesa e vëmendjes së përgjithshme ndaj këtij arti të veçantë, zvogëlimi i atij publiku elitar që e thith me një frymë poezinë, përmbysja e vlerave të mirëfillta poetike, mosvëmendja e merituar, vërshimi i pseudopoezisë dhe humbja e garës së poezisë ndaj këtij fenomeni efemer, janë vetëm disa nga krizat që i kalon arti në epokën tonë.
Ajo që e thellon dilemën se a do të jetë në gjendje poezia të mbijetojë në universin e komunikimit masiv, është pikërisht frika nga tjetërsimi i natyrës njerëzore, nga zvogëlimi i ndjeshmërisë krijuese, nga erozioni shpirtëror i kombeve etj”, deklaroi, Mr. Sc. Vjollcë Berisha.
Poetët pjesëmarrës, si: Bujar Plloshtani – poet, Xhelal Zejneli, publicist dhe profesor në Gjimnazin e Tetovës, Ejup Ajdini, poet dhe profesor në Fakultetin Filologjik të UT-së, Vjollcë Berisha, poete dhe profesoreshë në Fakultetin Filologjik të UT-së, Xhemazije Rizvani, krijuese dhe profesoreshë në Kolegjin ,,Wilson” në Tetovë, Sllavica Dabevska Kirovska – poete, Daim Iljazi – poet, Kasam Shaqirvela – poet, Fajona Geci, poete dhe gazetare, Zylbehar Zylbehari – profesor i Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe, Nadire Ismaili – poete, Ekrem Ajruli – poet, Bardhyl Zaimi, poet dhe gazetar, Sadije Aliti – poete, Behare Neziri- poete, Kaltrinë Sadiki, absolvente e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Fakultetin Filologjik të UT-së dhe Erblina Islami, absolvente e Gjuhës dhe Letërsisë Angleze në Fakultetin Filologjik të UT-së, në këtë manifestim letrar recituan poezi në gjuhë të ndryshme të krijuesve shqiptarë dhe të huaj, ndërsa Shkëlzen Pajaziti, Teuta Emini dhe Berat Shahini e realizuan pjesën artistike. Në edicionin e dytë të manifestimit letrar ndërkombëtar ,,Shtigje poetike”, përpos poetëve, morën pjesë edhe shumë personalitete të tjera të jetës akademike, intelektualë, veprimtarë të artit dhe kulturës shqiptare./KultPlus.com
Redon Makashi, Elton Deda e Aleksandër Gjoka do të vijnë me një koncert të madh në Prishtinë, shkruan KultPlus.
Tre musketjerët, që tashmë e shumë vite përbëhet nga treshja e famshme do të mbajë këtë koncert i përcjellë edhe nga orkestra e madhe.
KultPlus ka kuptuar se ky koncert do të mbahet më 14 prill, në Sallën 1 tetori në Prishtinë. Kurse vetë treshja ka arritë në Prishtinë që të konkretizojë punët rreth koncertit, të cilët edhe nëpërmjet rrjeteve sociale kanë pyetur se nëse prishtinasit janë gati për këtë koncert.
Ende nuk është bërë e ditur për shitjen e biletave, kurse KultPlus ju sjellë këngën që ka hapë po të njëjtin koncert në Tiranë, një atmnosferë e tillë pritet të krijohet edhe në Prishtinë. /KultPlus.com
(Agron Tufa: “Kafsha apo fantazma”, “Onufri”, Tiranë, 2016)
Fatbardhë Hasi
E fshehta e vargut poetik është mister i pazbërthyeshëm. Mendime të tëra duhen thyer, për t’i rindërtuar prapë, copëtime frazash, matje fjalësh e mbi të gjitha, ku të thënit pak, nënkupton shumë. Këto janë disa nga elementet që ndeshim kur lexojmë poezinë e Agron Tufës.
Në librin e tij poetik të fundit, me titullin, “Kafsha apo fantazma”, Tufa ka bërë një punë të madhe, me një pasion të veçantë. Secila poezi të detyron që t’i kthehesh prapë, po deshe t’i ndjesh më mirë valët e ritmit, të përforcosh në mendje imazhet, e të mahnitesh nga gjetjet metaforike.
Libri, për nga struktura duket të jetë i përfunduar. Gjatë rrjedhës së poezive, vërehet se autori ka pasur një qëllim, të cilin është munduar ta përmbushë në këtë cikël poetik. Agron Tufa, e nis rrjedhën poetike me poezinë, “Kafsha apo fantazma”:
“âsht pjesa ime e kafshës që më mban njeri.
nuk rrojmë si hije këtij dheu
ndonëse si hije kthehemi. herëdokur…”,
dhe e mbyll me vargjet e poemës, “Thelbi i mëshirshëm i kohës”:
“Jetën e njeriut e qetëson Mendimi. Mendimi instiktiv që
prek me preklat e Idesë realitetet e panjohura”.
Për ta mbyllur në fund gjithë librin me vargjet e po kësaj poeme:
“… të rrëkëllyer – njësh në formën e re –
nga njëri zgjerim në tjetrin, nga njëri mister në tjetrin –
plazmë e rrjedhshme shtegtare e thelbit të mëshirshëm të Kohës-
formë e mbijetuar qeniesh në një qytet rival alienësh”.
Fillimisht, është shprehur preokupimi personal i subjektit lirik në vetën e parë, “âsht pjesa ime e kafshës që më mban njeri”, që lidhet më pjesën instiktive të individit, me dëshirat e fshehta e të pakontrollueshme. Më pas, ai subjekt shumëfishohet me secilin individ, që është pjesë e atij rrethi, ku ai subjekti lirik jeton. “Si hije kthehemi”, veta e tretë shumës, që përcakton masën, “ne”. E, për ta mbyllur, duke iu drejtuar njeriut, si një krijese tjetër, e shkëputur nga vetë subjekti, poeti shprehet se, “jetën e njeriut e qetëson mendimi”. Atë , njeriun tjetër pra, por njëherësh edhe vetveten. E gjithë kjo katrahurë përmbyllet me individin, i cili arrinë të ruajë vetëm formën, nga ajo që e karakterizon njeri, se vetitë e tjera njerëzore janë zhdukur. Tufa, duket se është nisur nga filozofia personale, e marrë si mësim nga jeta. Pra, në poezitë e tij, portretizohet njeriu si qenie e paqëndrueshme ndaj rrezikut që i kanoset, i cili, zgjedhë ikjen në vend të ballafaqimit, ndërron formë e shndërrohet në hije, madje, në gjithçka shndërrohet, vetëm asaj njerëzores i shmanget. Këtë pohim e përforcojnë edhe më tepër vargjet:
“Çfarë nevoje, çfarë trysnie na shtrëngon.
t’i ikim klimës së shpirtit tonë?
I kemi ikur njëherë – i ikim gjithmonë…”
Linjat poetike dhe krijimi i metaforave
Janë disa linja në të cilat shtrihet poezia e Agron Tufës. Fillimisht, kemi njeriun në dihotomi, mes koshiencës e subkoshiencën, dihotomi kjo që manifestohet me luftën e brendshme të individit, konkretisht, uni i tij, i uritur, i revoltuar, i pakënaqur, që gërryen nga brenda pjesën e dukshme, për të mos e lënë të qetë dhe të kënaqur asnjëherë. Luftë kjo e përjetshme mes idit dhe superegos njerëzore që i ndodh pothuajse secilit njeri.
Linjë tjetër është poeti dhe procesi i të shkruarit, që manifestohet në disa poezi. Mundimi dhe kënaqësia e të shkruarit, brenga për pakënaqësinë e gjetjes të fjalës së duhur, për ta plotësuar pazellin e poezisë. Më pas, mahnitja para mrekullisë së poezisë, si mjeshtëri e zgjuarsi e poetit. Mbresa që lë poezia, si dhe pamundësia e deshifrimit të saj, janë të pranishme edhe tek vet poeti. Të gjitha këto punktume, i gjejmë si copëza, të shkapërderdhura tek poezitë: “Diç e pezullt heq shpirt…”, “Përkufizimi i poezisë”, “Dhuntia” e “Fjalë mesnate”, ku, portretizohet akti i krijimit, si akt i kënaqësisë më të mundimshme.
Aspekti gjuhësor bën poezinë e Tufës të frymojë lirshëm. Ndërtimi i anasjellave që Tufa bën brenda vargut, e strukturës së poezisë, e bën lexuesin të hamendet para shumë gjetjeve, (disa prejt të cilave të dëgjuara tashmë), të ndërtuara në mënyrë unike e të veçantë. Po ashtu, ndërtimi i metaforave, është një mjeshtëri në vete e Tufës. Gjatë procesit të shkrimit, jo rrallë, të duket që, çdo gjë që të vjen në mend, është thënë e stërthënë nga të tjerët, por, ka raste që vetëm një lojë e vogël me fjalët, një mjeshtëri e hollë, nxjerrë metafora që të mahnisin, e këtë lojë, Tufa di ta zotërojë.
Kujtojmë metaforat e vargjeve: “Prej së tanës nuk vdes vetëm pjesa”. Nëse si tërësi, e shohim trupin dhe ndërtimin e tij nga aspekti antropologjik, mjafton vetëm një pjesë e vogël të vdesë dhe të shpërbëhet gjithë ai megandërtim preciz. Vdekja e shpirtit në këtë rast, do të mjaftonte. Metaforë tjetër, që i kushtohet kalimit të kohës është: “vrapi i kohës kapërcyer paska mbi ne…”. Janë të njohura metafora të panumërta në letërsi, që lidhen më kalueshmërinë e kohës, por kjo e Tufës është një ndërtim më ndryshe, ku shohim se, koha ka ikur në vrap mbi njerëzimin, pa u lënë mundësinë këtyre të fundit ta vërejnë ikjen e saj. Metafora tjera të bukura janë edhe: “Prajtë po fiken fitilat e zbehtë të yjeve”, “Në vend të ëndrrave plehu e mbështolli”, “Edhe Kujtesa, si Historia, është plug që kthen sall nga e shkuara”. Vargu i fundit është metaforë e dhimbjes, sepse njeriu si qenie është i dënuar më mbamendje, me kujtesë. Historia, ka një periudhë kohore, që faktet reale të ngjarjeve historike, nuk i shpalos për një afat kohor, në mënyrë që të mos shkaktohen trazira shtetërore e ndërshtetërore nga faktografia, por, e keqja njerëzore është se, njeriu s’mund t’ia krijojë një ndalesë të tillë vetës, që të mos kthehet prapa, në të kaluarën e tij.
Përveç metaforave brenda vargut, kemi metafora edhe brenda strofave, e madje edhe poezitë janë shkruar si metaforë në vete. Dy strofa metaforike që dallojmë janë:
“Të dua si kapitull i pambyllur historie,
Si fundi i një romani dashurie,
Të cilin, s’më pelqën ta lexoj, por t’ia qëlloj,”
Në disa variante është e shprehur mënyra e dashurisë, tek poezia “Andaj kapakët mbyll…”, por, ajo që lë një ndjesi të veçantë, është kjo e lartëcekura. Pavarësisht si mund të jetë fundi i historisë, poeti do të dashurojë njëlloj. Fundi i dashurisë së një romani, mund të jetë fatkeq apo tragjik, megjithatë, ai (subjekti lirik) mbyll kapakët, që fundin ta krijojë vetë, në mendjen e tij. Kështu edhe dashuria, sado e mistershme dhe e panjohur të jetë, është më tërheqëse, më ngazëllyese, madje edhe atëherë kur ajo dhemb.
Strofa tjetër metaforike është:
“Dielli ka ndriçuar miliarda herë këtë skenë
Këtu. Komeditë shndërrohen në teatër mizor.
Këmbehen rolet prorë. Gazavaji pllakos dhenë.
Njeriu luan kahmot arrestin e tij botëror.”
Realiteti i jetës njerëzore, me gjithë rrjedhën e saj historike është përfshirë brenda katër vargjeve. Fatkeqësitë dhe trazirat, përmbysin ditët e qeta, duke i kthyer në teatro mizore, ndërrohen rolet varësisht nga sillet roleta e fatit dhe, përfundimisht, njeriu arratiset nga kjo botë, hipotetikisht, vdes.
Poezia e Tufës ka referenca brenda, të cilat, të shpien te miti i Sizifit, tek kënga popullore (kujtojmë poezinë “Ninulla”), tek konceptet filozofike, të cilat janë të lidhura më poetikën e tij krijuese.
Konteksti kohor
Konteksti kohor zë një vend qendror në poezinë e Agron Tufës. Mendime për kohën si koncep, janë përfshirë që nga filozofët antikë, Shën Agustini e deri në ditët tona. Këto mendime janë të dhëna në një linje kronologjike fillimisht, për t’u bërë tejkohore përfundimisht.
Vlen të theksohet poezia, “Fugë I”. Tek kjo poezi, Tufa ka marrë për model Paradoksin e Zenonit, për të argumentuar paradoksin e lëvizjes, (që në poezi na lidhet me kohën). Madje, edhe formulimi i vargjeve është i po asaj natyre, lëvizja e individit nga A-ja drejt B-së. Por, mbyllja që Agroni i bën kësaj poezie, të vë në një dilemë të thellë, ku lë të nënkuptohet thënia e vjetër filozofike e Sokratit, ‘e di, që, asgjë nuk di’.
Përmbyllja e librit me poemën, “Thelbi i mëshirshëm i kohës”, e cila është ndarë në pesëmbëdhjetë pjesë, përbën një krijim në vete brenda gjithë librit. Tek kjo poemë, kemi dihotominë histori/kohë. Zanafilla e poezisë nis me historitë, që i kanë ndërruar rrjedhën njerëzimit. Ajo që do të dëshmojë Tufa, është se, koncepti i kohës, është krejtësisht diçka tjetër nga ai i historisë, andaj, nuk duhet vështruar në një relacion koha dhe historia.“Jo ngjarjet, jo historitë, përbëjnë thelbin e Kohës”, shprehet ai. Koha nuk i korrëspondon njeriut, ajo e ka rrjedhën e saj, pavarësisht individit dhe ngjarjeve rreth tij. Përderisa, koha, s’e njeh njeriun, njeriu është i varur nga koha. E gjithë kjo ndodhë për një qëllim të vetëm. Njeriu donë të ekzistojë.
“… Se njeriu kujdeset vetëm
‘me qenë’; njeriun e prek fati, si’me qenë’;
njeriun e trondit forma e qenies së tij,
e më së fundmi – e tmerron ndërprerja e qenies së tij”.
Pra, gjithsecili individ, ëndërron pavdekësinë, ani pse, e di që, një gjë e tillë është jashtë normales. Kështu, e gjithë lufta e njerëzimit më kohën mund të përmbyllet me metaforën e fuqishme, që ka krijuar Tufa: “O njeri, je i afatizuar!”?.
Poezia e Tufës, nuk ka një ambient brenda të cilit zhvillohet. Nuk ka një kohë të caktuar, preokupimet e së cilës shfaq. Nuk është revoltuese ndaj një fuqie të dytë, ani pse brenda poezisë shfaqet shpirti i revoltuar. Pra, poezia e tij është përtej vendit dhe rrethanave ambientale. Këto poezi janë krijime ku secili lexues, i çfarëdo kulture, mund ta gjejë veten. Këto krijime, Agron Tufa, ka arritur t’i universalizojë, që edhe lexuesit e tjerë përveç atyre shqiptarë, të kenë qasje në to. Vlen të theksohet se, pavarësisht mjeshtërisë krijuese të Tufës, që e ka bërë poezinë të jetë e një niveli të lartë, ky libër poetik nuk është i thjeshtë në perceptimin e kuptimeve. Gjuha e figuruar, semiotika e shenjave, mjeshtëria e metaforave, thyerja sintaksore, e hamendëson lexuesin/studiuesin, që të ketë përfundime të sakta. Jo më kot, Borgesi, kur ka folur për artin epoezisë ishte shprehur: “e njohim aq mirë poezinë, sa që s’mund ta definojmë me fjalë, ashtu siç s’mund ta definojmë shijen e kafesë, ngjyrën e kuqe apo të verdhë, domethënien e zemërimit, të dashurisë, të urrejtjes… Këto gjëra janë shumë thellë brenda nesh, sa që mund të shprehen vetëm me simbole të përgjithshme që ne posedojmë.”
Edhe poezia ka botën e saj, jo rrallë mjeshtëria krijuese na jep mundësinë vetëm ta shijojmë, duke ditur që një varg është thënë në mënyrë madhështore, por që, ndihemi aq të pasigurtë që të dëshmojmë, si është thënë dhe pse është thënë.
(Autorja është studente në Fakultetin e Filologjisë, “Hasan Prishtina”, në Degën e Letërsisë Shqipe, në nivelin e studimeve Master. Shkrimi është paraqitur në lëndën,“Letërsi aktuale shqipe” dhe botohet për herë të parë.)/KultPlus.com
Kisha e Shën Mërisë ndodhet në liqenin e Prespës në ishullin e Maligradit. Kisha e Shën Mërisë e shekullit XIV është një nga monumentet më me vlerë të trashëgimisë kulturore.
Në këtë ishull janë gjetur edhe objekte si tjegulla, kollona e kapitele që i përkasin sipas arkeologëve një kishe paleokristiane që mendohet të ketë qënë në pjesën e sipërme të liqenit.
Sipër këtij ishulli ndodhen edhe rrënojat e vilës verore të Car Simeonit të shekullit XI. Kisha e shën Mërisë është një themelim i vjetër dhe ka shërbyer si qëndër shpirtërore për prijësat shqiptarë.
Mbishkrimet që gjenden në këtë kishë i përkasin periudhave të ndryshme të lidhura me historinë e këtij monumenti. Një mbishkrim në faqen jugore, më i hershmi në këtë kishë i përket vitit 1345 dhe fazës së parë të zbukurimit të kësaj kishe me afreske.
Shfaqja e individëve të mëdhenj në historinë e njerëzimit tregon arsyen pse bota ku ne jetojmë nuk është tërësisht egoiste, pa vlera dhe e pasuksesshme. Janë pikërisht këto personalitete që pasurojnë botën, kombet dhe popujt, me virtytet dhe veprat e tyre të pavdekshme që ato bëjnë mbi këtë tokë. Emrat që kanë një rëndësi botërore-historike dhe që janë po aq unike e po aq të mëdha për nga vlerat që posedojnë, tregojnë se si ata, me historinë e jetës së tyre kanë ndërtuar epokat e tyre. Në mesin e këtyre emrave është edhe Gonxhe Bojaxhiu, arbënorja e papërsëritshme.
Nënë Tereza, arbënorja e madhe me shpirt të gjerë, në fakt, ishte pjesë e rrënjëve të pemës së madhe të Arbërisë dhe të famshmëve të saj, pemë kjo që mbulon një pjesë të madhe të botës së krishterë, madje shkon edhe te karrigia e Shën Pjetrit. Porse, tanimë, edhe ajo është rrënjosur aty dhe po zë vendin si pjesë e shenjtërisë, si të rrënjëve të kombit arbëror ashtu edhe të Kishës.
Tashmë janë mjaft fakte të panumërta që dëshmojnë më poshtë në këtë libër se sa thellë e ka konceptuar besimin, dashurinë dhe qëllimin e jetës Nënë Tereza. Ajo u bë nëna e jetimëve; kjo gjithashtu bazohet në atë që thuhet te Psalmet (Psalmi 68: 5-6 ) se “Perëndia është baba i jetimëve…”. Ajo sigurisht që e mësoi këtë nga Zoti, pasi ishte mjeti që Zoti e përdori atë për t’i shërbyer me dashuri njeriut të braktisur, të varfrit, të sëmurit etj. Kështu, ajo donte që thirrjen që kishte marrë sa ishte në tokë ta realizonte duke i shërbyer dhe kënaqur Zotit me atë çka bënte në shërbim të njeriut dhe dashurinë për ta, ndërsa bashkimin e përjetshëm me Perëndinë e priste në mënyrë të natyrshme, pasi ajo atë e shihte si burimin e çdo diturie, dashurie dhe shpëtimi.
Sidoqoftë, kjo është drita që na verbon, kjo është madhështia e kësaj nëne të madhe arbërore që rrethon jo vetëm kombin tonë, por edhe botën e qytetëruar. Duhet nënvizuar se shumë njerëz dhe personalitete të ndryshme në botë janë fascinuar nga karizma e Nënë Terezës. Ndërsa shkrimtari ynë i njohur Ismail Kadare, në një intervistë të vitit 2003 e vlerëson kështu Nënë Terezën: “… Me këmbënguljen e saj, ajo është deklaruar si shqiptare dhe pranohet kudo, në të gjitha gjuhët e botës, si Nënë Tereza me origjinë shqiptare, që ka lindur nga prindër shqiptarë. Pra, ajo njihet si murgesha, shenjtorja shqiptare (…) është Nënë Tereza, që tregon një simbol, një dëshirë të popullit shqiptar për të pasur një kontakt me botën, për t’u lidhur me familjen e popujve, nëpërmjet dashurisë, dhe jo nëpërmjet mllefeve, urrejtjes disa herë, siç paraqitet, egërsisë. Kjo figurë, pra Nënë Tereza, papritur e kundërshton këtë gjë, duke treguar se është një popull që ka nxjerrë simbole të mëdha të dashurisë në shkallë planetare. Figura e Nënë Terezës, adhurimi i shqiptarëve për të, është një mesazh miqësie që ai ua dërgon popujve të tjerë. Kjo është diçka e madhe, sepse ky mesazh kthehet mbrapsht, si të thuash në rrethe të caktuara, e, për fat të keq, hidhet një dush i ftohtë mbi këtë prurje të mirë të vlerave të popullit tonë që tregon në këto çaste në Europën e sotme, në Ballkanin e sotëm.”
Në të vërtetë, për shkrimin e këtij libri unë kam punuar me dashuri, pasi ka të bëjë me një personalitet mbikohor të kombit tonë, për Nënë Terezën, e cila rrezatoi kudo që jetoi, veproi dhe punoi, duke mos e harruar asnjëherë atdheun, prejardhjen dhe gjuhën e saj. Qëllimi im në këtë libër është i thjeshtë, shpalosja e kësaj figure të madhe e të famshme arbënore në botën shqiptare si një vlerë e përbashkët, si një nënë që na nderon, si një nënë me të cilën njihemi kudo nëpër botë, ashtu siç na njohin edhe përmes Gjergj Kastriot Skënderbeut, si imazhe të kombit tonë. Këto dy figura kombëtare janë rregullator i padiskutueshëm i imazhit tonë. Sa herë që hidhet baltë mbi ne, del Nënë Tereza përballë dhe i tregon botës se kombi ynë ka vlera universale, se ky komb ka humanisten e pavdekshme; sa herë që shtrembërohet identiteti ynë apo rrëshqitet me apo pa dashje në mohime, del përballë figura e Gjergj Kastriotit, e cila na lidh me fatin e Evropës, na lidh me familjen, i tregon botës mbarë se ai është avokat i qytetërimit evropian, është vlera rrënjësore e familjes evropiane, pa të cilën nuk mund të kuptohet dot kjo familje dhe e ardhmja e saj.
Ndërkaq, mbi varret e njerëzve të famshëm, ashtu si Nënë Tereza, nuk ka qëndruar gjatë heshtja; ajo sërish ua ka rikthyer zemrat njerëzve, botës, kombeve dhe popujve, por tashmë si një Nënë Terezë e shenjtë. Ajo nuk vdiq, por u përjetësua, u bë vlerë universale, teksa bota i drejton sytë te veprat e saj të pavdekshme, te zemra e saj, te shpirti i saj human. Ajo u pranua si njeri i famshëm, si një dritë që ndriçon anët më të errëta të shoqërisë së varfër në vuajtje, në sëmundje e braktisje, ndaj ajo ndriçoi në shumë zemra që u mahnitën me punën e saj, me jetën dhe misionin e saj human.
GJON KEKA – NËNË TEREZA – Arbënorja e famshme e të gjitha kohërave
Vajza e Lasgush Poradecit, e cila ndan gjithnjë copëza e kujtime nga poeti, ka nxjerrë nga arkiva një letër të rrallë të lirikut të madh dërguar nënës së tij, Kostandina Gushos, më 22 qershor të vitit 1939.
Në këtë letër, Lasgushi i kërkon leje nënës së tij që të martohet me një çupë, që siç e përshkron ai është një lesh verdhë e hollë.
LETRA E PLOTË
Një letër e Lasgushit për nënën e tij Zonjës Kostandina Gusho.
Rruga Naim Frashëri Pogradec
Tiranë, 22 Qershor 1939
Nëna ime e dashur, Dyke dashur të martohem me një çupë pe shkolle që më ka hije, kërkoj lejën t’ënde. Çupa ka mbaruar përpara tetë muajsh Institutin “Nëna e Skënderbeut” dhe bën vjersha. Është një lesh-verdhë e hollë, ashtu siç më pëlqen mua po më shumë se këto, më pëlqen mëndja dhe shpirti i saj. I-ati ka qënë oficer po është vrarë prej kohe për Shqipërinë, ay kishte dy dekorata.
Unë me çupën jam njohur përpara dy vjetëve kur ajo ishte nxënëse në klasën e tetë. Kish ardhur klasa e VII-të dhe e VIII-të e Institutit nënë udhëhëqjen e kujdestares së tyre, të vizitojnë Ekspozitën e Rilindjes ditën e 25-vjetorit. Emri i çupës është Nafije Mema, ajo është një atdhetare e përvëluar si dhe unë. Ju dërgon të gjithëve shumë të fala dhe ty, nëna ime e dhemshur, të puth dorën me dashuri dhe me nder të math. Djali yt Llazar.
