Muaj: Shtator 2023

Sot janë bërë 257 vite nga lindja e fizikantit anglez John Dalton.

John Dalton (6 shtator 1766 – 27 korrik 1844) ishte kimist, fizikant dhe meteorolog anglez. Ai është i njohur më së shumti për futjen e teorisë atomike në kimi dhe për hulumtimin e tij në verbërinë e ngjyrave, ndonjëherë i referuar si Daltonizëm për nder të tij.

John Dalton lindi në një familje Kuakerë nga Eaglesfield, Angli. Ai mori arsimin e tij të hershëm nga babai i tij dhe John Fletcher, i cili drejtoi një shkollë private në fshatin afër Pardshaw Hall. Familja e Daltonit ishte shumë e varfër për ta mbajtur atë për një kohë të gjatë dhe ai filloi të siguronte jetesën e tij, që nga mosha dhjetë vjeç, në shërbim të Kuakerit të pasur vendas Elihu Robinson.

Kur ishte 15 vjeç, Dalton u bashkua me vëllain e tij të madh Jonathan në drejtimin e një shkolle Kuakere në Kendal, Westmorland, rreth 72 km nga shtëpia e tij.

Ai fitoi shumë njohuri shkencore nga udhëzimet joformale nga John Gough, një filozof i verbër që ishte i talentuar në shkenca dhe arte. Në moshën 27 vjeç ai u emërua mësues i matematikës dhe filozofisë natyrore në “New College” në Mançester, një akademi mospajtuese (paraardhësi linear, pas një numri ndryshimesh të vendndodhjes, i Harris Manchester College, Oxford). Ai qëndroi atje deri në moshën 34 vjeç, kur gjendja financiare e përkeqësuar e kolegjit e bëri atë të hiqte dorë nga posti i tij dhe të fillonte një karrierë të re si një tutor privat në matematikë dhe filozofi natyrore.

Jeta e hershme e Daltonit u ndikua nga një Kuaker i shquar, Elihu Robinson, një meteorolog kompetent dhe prodhues instrumentesh, i cili e interesoi atë në problemet e matematikës dhe meteorologjisë. Gjatë viteve të tij në Kendal, Dalton kontribuoi në zgjidhjen e problemeve dhe iu përgjigj pyetjeve për tema të ndryshme në The Ladies’ Diary dhe Gentleman’s Diary. Në vitin 1787 në moshën 21 vjeç ai filloi ditarin e tij meteorologjik në të cilin, gjatë 57 viteve pasuese, ai hyri në më shumë se 200,000 vëzhgime. Ai rizbuloi teorinë e qarkullimit atmosferik të George Hadley (tani e njohur si qeliza Hadley) rreth kësaj kohe. Në vitin 1793, botimi i parë i Dalton, Vëzhgime dhe Ese Meteorologjike, përmbante farën e disa prej zbulimeve të tij të mëvonshme, por pavarësisht origjinalitetit të trajtimit të tij, studiuesve të tjerë u kushtohej pak vëmendje. Një vepër e dytë nga Dalton, Elementet e Gramatikës Angleze (ose Një sistem i ri i udhëzimeve gramatikore: për përdorimin e shkollave dhe akademive), u botua në vitin 1801.

Dalton pësoi një goditje të lehtë më 1837 dhe një të dytë më 1838 e la me një dëmtim të të folurit, megjithëse ai mbeti i aftë të kryejë eksperimente. Në maj 1844 ai pësoi një tjetër goditje në tru; më 26 korrik ai regjistroi me dorë të dridhur vëzhgimin e tij të fundit meteorologjik. Më 27 korrik, në Mançester, Dalton ra nga shtrati i tij dhe u gjet i pajetë nga shoqëruesi i tij.

Daltonit iu dha një varrim civil me nderime të plota. Trupi i tij qëndroi në gjendje në Manchester Town Hall për katër ditë dhe më shumë se 40,000 njerëz paraqitën arkivolin e tij. Kortezhi i varrimit përfshinte përfaqësues të organeve kryesore civile, tregtare dhe shkencore të qytetit. Ai u varros në Mançester në Varrezat Ardwick; varrezat tani janë një fushë loje, por fotografitë e varrit origjinal mund të gjenden në materialet e botuara./KultPlus.com

Jusuf Buxhovi

Më 6 shtator 1878, në Gjakovë u vra Maxharr Pasha, mareshalli osman me prejardhje gjermane (Karl Detroit nga Magdeburgu).

Vrasja e Maxharr Pashës në Gjakovë paraqet konfrontimin e parë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit me Perandorinë Osmane në luftë për mbrojtjen e trojeve shqiptare nga copëtimet në përputhje me vendimet e Kongresit të Berlinit, sipas të cilave, Plava dhe Gucia duhej t’i jepeshin Malit të Zi.

Maxharr Pasha, anëtarë i delegacionit të Perandorisë Osmane në Kongresin e Berlinit (bashkë me Karatheodej Pashën), erdhi në Kosovë për bindë anëtarët e Kryesisë së Lidhjes për zbatimin e vendimeve të Kongresit të Berlinit, pra për dhënien pa luftë Malit Zi Plavën dhe të Gucinë. Në Prizren, ku qëndroi fillimisht, u kundërshtua. Por, ai vazhdoi për në Gjakovë, i bindur se atje do të gjejë mbështetës. Edhe dega e Lidhjes në Gjakovë ia tha ato që iu thanë edhe në Prizren dhe kërkoi që pashai të largohej. Meqë këtë nuk e bëri, por kërkoi forca shtesë për të depërtuar në Plavë e Guci, që ato t’u jipen malaziasve nën trysninë e armëve, forcat e Lidhjes e rrethuan në kullën e Abdullah Pash Drenit – përndryshe njëri ndër liderët e Lidhjes, ku kishte kërkuar strehim në formën e besës. Pas një lufte me forcat e Lidhjes, kryesisht malësorë të Krasniqes të ndihmuar edhe nga vullnetarë nga Plava e Gucia, vritet Maxharr Pasha bashkë me Abdullah Pashë Drenin dhe përcjellësit e tij.

Me këtë vrasje, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, si organizatë politike, dëshmoi edhe gatishnmërinë ushtarake për mbrojtjen e trojeve shqiptare nga copotimi. Kjo formë e rezistencës do të vazhdojë për tri vjet rrjesht me luftën në Plavë dhe Guci në vitin 1879, në Hot dhe Grudë dhe, përfundimisht në mbrojtje të Ulqinit në vitin 1880, ku krahas forcave osmane, luftëtarët shqiptarë, u ballafaqua me presionin e gjashtë fuqive europiane për ta dorëzuar Ulqinin Malit të Zi.

Ky konfrontim ushtarak i dha fizionomi konceptit politik të Lidhjes Shqiptate nga ai për mbrojtjen e etnisë, siç ishte në fillim dhe puçej edhe me interesat osmane, te ai për autonomi politike dhe administrative, që me formimin e Qeverisë së Përkohshme të Lidhjes Shqiptare në fillim të vitit 1881, ndonëse jetëshkurtër, do t’ia hapë rrugën shtetndërtimit shqiptar si proces i pandalshëm historik, ku Kosova kishte rol kyq./KultPlus.com

Pasthënia e vëllimit të ri poetik të Entela Tabakut, “Qeramikiana”

Arti ndodh dhe zor të gjendet ndonjë shpjegim si dhe përse. Këtë të vërtetë e pohon edhe shkrimtari e letrari i im i pëlqyer, Jorge Luis Borges, kur flet për enigmën e poezisë. Dhe këtë të vërtetë letrare – nëse gjakojmë të vërteta në art – na dëfton enigma e poezisë. Në këtë rast, poezia e Entela Tabakut dhe libri me poezi “Qeramikiana.” Një përmbledhje e strukturuar, ku gjuha e tingujt janë të mishëruara në sinkroni me mendimin e fjalën e zgjedhur dhe krijojnë një hartë poetike unike. Dhe poezia e Entelës rrjedh prajshëm, është rrjedhë e natyrshme e ndjesive të thella poetike dhe shqetësimeve intelektuale: poezia ka tension, por i ik retorikës, kritikon, por kurrë nuk banalizohet, ka mendim të thellë, por nuk moralizon, ka kritikë, por nuk shpërfytyrohet. Kjo poezi ofron peizazhe të bukura ku lexuesi hedh sytë e i prehet shpirti si në një zbardhje drite ose perëndim të bukur dielli, hap shtigje e rrugë, dëshmon, shtron pyetje, flet për ndjesi të thella e përsiatje rreth temave ekzistenciale njerëzore.   

Poezitë e kësaj përmbledhje i shquan një forcë shprehëse autentike: në gjuhë dhe në zgjedhjen estetike origjinale. Poetja e ndërton universin letrar me gjëra të përditshme, siç është jeta, larg abstraksioneve e gjakimeve abstraksioniste. Dhe shkruan një poezi të jetës së thjeshtë që është jeta e vërtetë e poezisë. Poezia e saj shkruhet në mëngjeset e bukura kur jeta ia vesh fustanin, në mbrëmje të errëta kur mendon për fjalën, kur dita bëhet natë e nata ditë, kur ndodh t’i dalë gjumi e të mendojë për gjëra të shkuara, në nëntor kur ndien se po hyn në dimër, kur gjurmon jetën me gishtërinjtë e hollë dhe në kënde, shkund pluhurin e kohëve dhe flet për të vërteta të amshueshme. E tillë është kjo poezi edhe kur guxon të godasë arketipat e legjendave të moçme dhe t’u jap trajtë e semantikë të re: Rozafës, Doruntinës, Liza Elez Alisë; kur tregon se asgjë nuk është e re në këtë botë, flet për fjalët e vjetra që marrin gjithmonë kuptim të ri, për gramatikën e kohës e të jetës, për jetën matanë vatrës, ulërimën në dritaren e së bijës, për zgjimin e mrekullueshëm, kur tregon se gruaja nuk është hyjni, kur vendi amë bahet lëmsh e deri te poezia e fundit “Poezia nuk i ka të gjitha përgjigjet”, që duket sikur e rrumbullakon rrugëtimin poetik dhe njëherësh jep përgjigje për krejt natyrën e këtij libri poetik të shtrirë në kohë e hapësira të ndryshme. Si e tillë, kjo poezi bëhet njëlloj përgjigje e vetëdijshme për filozofinë e poezisë dhe për krejt atë çka shkruan poetja.

Poezia e Entelës karakterizohet nga një forcë e kontrastit e shtrirë në fushën e mendimit e të figurës dhe kjo përftohet përmes gradacionit poetik e shqetësimit intelektual, në ide e figuracion. Kështu, ajo e ruan traditën moderniste të poezisë si shprehje e lartësive shpirtëror dhe e gjakimeve intelektuale. Ajo flet me ankth për harresën, fjalët e vjetra, rrjedhën e natyrshme të fëmijëve dhe perëndimet e bukura nordike, dhe kudo, gufon dashuria për të bukurën, të madhërishëm e sublimen. Poetja zhbiron thella temat ekzistenciale të kohës së saj e të botës në të cilën vërtit ajo dhe njeriu i kohës, dhe nëpër trajektoret e poezisë ajo flet për vete e për të tjerët, për fatet e saj e të breznive të harkut të saj kohor, por pa u ndalë kurrë në një kohë, sepse arti nuk ndalet në një kohë, ndonëse është, si të thuash, produkt i një kohe.

Poezia është bijë e dritës. Kjo shprehje më erdhi në mend porsa mbarova së lexuari këtë përmbledhje poetike. Më duket se kam lexuar diku, por s’e kujtoj tani. Mund ta ketë thënë Roberto Bolano. Më vjen në mendje dhe në krejt përfytyrimin tim si një gurgullim fjalësh të zgjedhura, si një vegim lartësish që vjen në momente frymëzimi e gëzimi që të sjell poezia e bukur. Dhe me mendje e me zemër them: kjo poezi është një tryezë përplot ushqim shpirtëror, është një tryezë e fjalëve të zgjedhura, shoqëruar me tingujt e një zemre që ka çka të thotë dhe di si të shprehet. Dhe kjo është e mrekullueshme, sepse poetët zotërojnë një forcë të çuditshme, në punën e tyre shpalosin të fshehtat e zemrës e mendjes, tingujt e shpirtit, rrëfehen, tregojnë gjakimet, ëndrrat, ndjesitë, humbjet, trishtimin, pra përvojat e tyre i bëjnë publike.  

Për mua kjo është forca madhështore e poezisë.

Poezia e Entelës ka plot gjallëri, melodi e tinguj, ka mesazhe e emocione, kujtime e imazhe, pra ka tërësinë e  një jete ekzistenciale dhe këto poetja i transmeton me gjallëri, imazhe të bukura, figura të goditura dhe mendime të thella, prandaj ky libër është një risi e bukur poetike në hartën e letërsisë shqipe. Është një poezi që këshillon, ndonjëherë qorton, si në vargjet:

tash që po e harrojmë të kaluemen

a e vëren si përsëritet?

A ekziston një mënyrë e mirë – më e mira ose më vlefshmja – siç këshillojnë studiuesit letrarë, si E. D. Hirsch, për të lexuar e interpretuar një poezi a një vepër?

Sa herë jam përballë një dileme të tillë, e rilexoj poezinë… dhe them, ç’ kuptim ka të tregosh se një poezi është e bukur, kur zor është të thuash diçka më të bukur se ekzistenca e saj.  Megjithatë, gëzimi duhet ndarë me tjerët dhe gëzimi që të ofron një libër duhet t’ua këshillosh të tjerëve, lexuesve.

Artii hap lexuesit horizonte të reja drite dhe e pasuron shpirtërisht. Kjo është madhështore, e në këtë drejtim poezia është një thirrje dhe dikush ka thënë “një mënyrë shëlbimi”, mendim të cilin e përqafoj ngrohtësisht dhe të cilin ia atribuoj me vetëdije letrare kësaj poezie. /Exlibris/KultPlus.com