Këto ditë Shtëpia Botuese Logos-A në Shkup, botoi kompletin e veprave të zgjedhura të poetit dhe studiuesit, Sali Bashota, në gjashtë vëllime, përcjell KultPlus.
Në parathënien e studiuesit Milazim Krasniqi, ndër të tjera, thuhet se: “botimi nga Shtëpia Botuese “Logos – A” i kësaj kolane me veprat e zgjedhura të poetit e studiuesit Sali Bashotës, është një projekt që e legjitimon edhe më fort këtë botues si një vatër e vlerave dhe e afirmimit të tyre. Ndërsa lexuesit i mundëson ta vazhdojë e ta rivendos komunikimin me veprën poetike e studimore të një autori të njohur që tashmë është referencë në poezinë shqipe. Kur bëhen bashkë në një projekt të këtillë një shtëpi botuese serioze, sikundër është “Logos-A” dhe një autor serioz, sikundër është Sali Bashota, lexuesi është pala fituese”.
Në vëllimin e parë të kompletit përfshihen poezi të zgjedhura nga veprat poetike: “Albumi i grisur” (1986), “Zogu me profil vjeshte” (1989), “Plagomë” (1994), “Dalje nga trishtimi” (1999) dhe “Bukuri e nëmur” (2006).
Në vëllimin e dytë përfshihen poezi të zgjedhura nga veprat poetike: “Dorëshkrimi i ngjallur” (2011), “Në fillim ishte Drita” (2017) dhe “Asnjë zë tjetër” (2018).
Në vëllimin e tretë përfshihen poezi të zgjedhura nga veprat poetike: “Lutja e parë e shpirtit”, (2020), “Pëshpëritja e agonisë – libri i karantinës” (2020).
Në vëllimin e katërt përfshihet proza poetike, e zgjedhur nga veprat: “Ëndrra në parajsë” (2006), “Sytë e vetmisë” (2011), “Zemërimi i heshtjes” (2014), “Shkallët e natës” (2020), si dhe disa proza të tjera poetike nga librat me poezi.
Në vëllimin e pestë është përfshirë monografia letrare “Kuteli prozator, poet, kritik” (1999), ndërsa në vëllimin e gjashtë janë përfshirë ese, vështrime, trajtesa, studime letrare, të zgjedhura nga veprat: “Shqipshkrimi kritik” (1997),”Domethënia e ideve letrare” (2001), “Proza e filleve të modernitetit” (2006), “Enigma e shkrimit” (2018) dhe “Esenca e ligjërimit letrar” (2020).
Në mesin e tyre, dallohen studimet për shkrimtarët: Naim Frashëri, Sami Frashëri, Jeronim de Rada, Françesk Anton Santori, Gjergj Fishta, Faik Konica, Mid’hat Frashëri, Ernest Koliqi, Migjeni, Hafiz Ali Korça, Musine Kokalari etj., si dhe mjaft studime për vepra të shkrimtarëve të letërsisë bashkëkohore shqipe.
Gjithashtu, Bashota ka trajtuar dukuri dhe fenomene letrare dhe estetike që ndërlidhen me fatin e krijuesit, me individualitetet e kritikës letrare shqipe, ligjërimin romantik arbëresh, mitet për personalitetet letrare, letërsinë shqipe në diasporë, historinë e letërsisë shqipe, raportet e poezisë me shoqërinë etj.
Botimi i kolanës së veprave të zgjedhura të Sali Bashotës në gjashtë vëllime përfshin krijimtarinë e tij përbrenda periudhës dyzetvjeçare, në fushën e poezisë, prozës poetike dhe kritikës letrare.
Sali Bashota është njëri ndër poetët më të përkthyer të Kosovës në gjuhë të ndryshme të botës dhe i përfaqësuar në shumë antologji brenda dhe jashtë vendit, ndërsa për krijimtarinë e tij letrare dhe shkencore është nderuar me çmime të larta kombëtare dhe ndërkombëtare. / KultPlus.com
Shkuan edhe ata atje Sa shpejt shkuan Siç shkojnë ditët e netët Kur i krehim flokët para pasqyrës Malli na pikon nëpër faqe Derisa e harrojmë frikën Ta bartim menjëherë Si dremitjen e fundit Të ngujuar në shpirtra Shkuan edhe këta afër nesh Sa shpejt shkuan. / KultPlus.com
Liria bekohet kur e shikojmë njëri-tjetrin në sy Sigurisht mirësia më nuk përmbyset Çdo mars nuk e ka të njëjtën magji Kur zgjohet fjala e dhimbja ngryset
Sikur të heshtim si shpirtra të druajtur A do të ëndërrojmë pa bërë zë Sigurisht disa kujtime tashmë janë ruajtur “Shpejtoni ngadalë”- ka thënë Horaci- asgjë më
Në këtë ditë marsi në Prishtinë Bora shkund dridhmat në pafundësi Nëse prapë do ta bartim lirinë mbi shpinë Si do ta pagëzohet kjo dashuri
Të gjithë s’e kuptojnë ftesën për flijim Nëse kushtrimi shpërthen ashtu papritur As shpirtrat s’e kanë më të njëjtin shëmbëllim./ KultPlus.com
Bëhu si zjarri Kur të vijnë tri netët e bardha Ëndërroje prapë ishullin e vetmuar Vetëm dy shpirtra afër njëri-tjetrit Për një çast harroje mllefin e fantazisë Mos thuaj e kemi njohur deri në fund Rrugën e tundimeve të jetës Si mallin për kohën e humbur Një më pak se mbamendja e hidhërimit Një më shumë se përfytyrimi i lumturisë
Bëhu si shiu Kur të vijnë tri netët e bardha Shko më larg përtej trazimit të iluzioneve Aty ku numërohen mrekullitë e pritjeve Kthehu prapë në vendin e bekuar Imagjinoje pëshpëritjen e erërave Pa i kapërcyer shkallët e zjarrit Mbylli sytë derisa të shkurtohen hijet Në perëndimin e vonuar të diellit Ndonjëherë pajtohu me heshtjen Pa asnjë shpërblim për durimin Nëse kanë mbetur pa u lexuar Legjendat e fundit të zilisë
Bëhu si qielli Kur të vijnë tri netët e bardha Mos i beso hutimit të shpendëve shtegtarë As atyre që kanë gëzim e hidhërim përnjëherë Në këtë botë jetojnë edhe mëkatarët Një ditë do të fillojë mësimi i rregullt Për të drejtën e dhimbjes njerëzore Në orën e parë do të flitet për mirësinë Temat e tjera sipas renditjes së ndjenjave Edhe kur nuk lidhen fijet e këputura Me përmasën e soditjes së zvogëluar
Bëhu si dashuria Kur të vijnë tri netët e bardha Të dielën pikturoje vetëm gjumin e shpirtrave Mate lumturinë me hapa të vegjël Ndonëse mund të hidhërohen sytë Kur nuk shohin asgjë pos dritës Ndonëse mund të pikëllohen buzët Kur nuk e ndiejnë shijen e puthjes Për një kohë harrohet vetmia e yjeve Pa e imituar lojën midis gjumit dhe ëndrrave
Bëhu si afshi Kur të vijnë tri netët e bardha Derisa të ikim nga vetvetja. / KultPlus.com
Në vitin 1959 Jorge Luis Borges humb shikimin Asnjë çast Nuk i ngjante udhëzimit për vetminë Zogjtë e shpirtit i pushonin krahët e lodhur Mbi lutjet e afshit Shiu vazhdonte ritmin e vet Poshtë shkallëve të dhimbjes Vetëm sytë dashuronin Parajsën me emrin e nëntë lumenjve Aty ku shpërndahej drita Në vitin 1959 Jorge Luis Borges humb shikimin Vetëm një dritare ishte hapur Vetëm një hije priste ngushëllim Vetëm një fëmijë luante me lulediellin Të gjitha ëndrrat ndillnin fat Të gjitha buzëqeshjet protestonin Të gjitha kujtimet e duronin heshtjen Në vitin 1959 Jorge Luis Borges humb shikimin Asnjë çast Nuk i ngjante udhëzimit për vdekjen. / KultPlus.com
Aty është hija e babait Edhe një copë qiell Nëse vjen zogu i bardhë Afër dritares Mos ia trembni fluturimin Derisa të zgjohet dashuria Aty janë shumë ëndrra Me lot në sy Aty janë shumë flutura Që pushojnë mbi krahët e luleve Krejt e ëmbël Aty është lumturia Edhe dhimbja është aty Me emrin e vet Aty është shkrumbi I shpirtit tim /KultPlus.com
Matanë dashurisë është një lumë Asnjë ditë nuk i ngjan çastit Kur shiu luan me heshtjen Me mijëra herë Asnjë natë nuk i ngjan dritës së hënës Kur yjet i bëjnë rojë vetmisë Me mijëra herë Kur lumi del nga shtrati i vet Belbëzojnë dy shpirtra Dhe zgjohet një ëndërr Në bregun e përqafimit Matanë dashurisë është një lumë Secili i shkruan kujtimet Të stolisura me gjethe trëndafili Me mijëra herë Prapë koten valët Si tufa e zogjve të mërzitur Herët në mëngjesin e brengosur Arratisen frymëzimet e etura Me mijëra herë Matanë dashurisë është një lumë
E mërzitur është nata Kur gjërat e ndieshme grisen Si fijet e holla të frikës Në rrugën e ndjenjave të shkrumbuara Nuk ka kush me ndez të shkretin zjarr As në mëngjesin tjetër Kur ikin të gjitha pulëbardhat E mërzitur është heshtja Derisa harresa e gishtërinjve Nuk e prek më fundin e puthjes
E mërzitur është vetmia Kur retë e pikëlluara në qiell
Prapë inatosen me ikjen e zogjve E mërzitur është dhimbja Përse nuk ka sy të tjerë që shohin Afshin e ngujuar në shpirtra E mërzitur është dashuria Kur e harrojmë emrin e luleve E mërzitur është ëndrra Nëse parakalojnë të gjitha hijet Diku afër vdekjes
Fëmijë të shqetësuar Me sy të bukur Pa asnjë lule në duar Adhurues të lojërave me drita Një ditë mësojnë Ç’është kuptimi i jetës Duke ia krisur vajit Mbledhin gjethe të vyshkura Në rrugën me emrin e qiellit Derisa i numërojnë shkronjat e alfabetit Bashkë me mëkatet e të rriturve Dalëngadalë vazhdojnë t’i braktisin lodrat Kur çdo gjë bëhet e padurueshme Secili pyet vetveten Sa peshon liria e tjetrit Nëse mungon dashuria e parë Fëmijë të zakonshëm Me sy të bukur Presin në radhë për buzëqeshje Kur zhduken hijet nga rruga Kur i numërojnë hapat e këputur Kur i grumbullojnë të gjitha gjethet Ndoshta edhe lumturinë që s’është Si pantomima e një dite vjeshte Vetëm një herë Në fund të heshtjes Fluturojnë zogjtë e mërzitur / KultPlus.com
Sa herë vjen vjeshta më merr malli për dashurinë Asnjë çast nuk ngjan si zemërimi Vargjet nuk e përfillin më melankolinë Ndoshta kështu fillon tundimi
Një ditë më mori malli për pritjen e braktisur Kur gjethet e mërzitura u vyshkën dalngadalë Askush nuk mbërrin cakun pa u nisur Nëse shpirtrat hidhërohen nga e njëjta fjalë
Malli më mori edhe për vetminë Sa herë e zinte nata duke pëshpëritur Askush s’kuptonte më zilinë Kur këputej përgjysmë pa u venitur
Sa herë vjen vjeshta më merr malli për dashurinë Ëndrrat luajnë me gjumin e fëmijërisë Nuk vdesin kujtimet pa shuar fantazinë As kur përfundon akti i nostalgjisë
Nuk është më aty Hija e Gruas së Mirë Kur na prekte ballin e përflakur Me gishtërinjtë e butë Sikur zmadhohej lumturia Plot buzagaz Ishim fëmijë me brenga Që nuk i harronim ëndrrat Pa u shëruar nga frika Trupi dridhej si balonë e fryrë Deri në ditën tjetër Nuk janë më aty As qerpikët e zbukuruar Që grinden çdo mëngjes Me shikimin e përdalë Sa çel e mbyll sytë Për ta përpirë lotin Si tamblin e ngrohtë Nëse i shëron vetëm ata Që i thurin lavde harresës Kur i lidhin nyje kujtimet Nuk është më aty As ikja e natës As zjarri i buzëve të shkrumbuara As dashuria në shikim të parë Nuk është më aty As hatërmbetja e fundit
Lulzim Tafa më ka treguar Se nëna i ka shkuar në parajsë Kështu ndjesia e jetës shëmbëllen Me një fëmijë të papërmbajtur Që vrapon pas xixëllonjave Deri në fund të ëndrrës Dhe e humb lojën Për dëshirën e paplotësuar I mashtruar nga të mëdhenjtë Dalëngadalë e zë gjumi Si pëllumbin e bardhë Lulzim Tafa më ka treguar Se nëna i ka shkuar në parajsë Asnjë fjalë nuk do t’ia them Pa përfunduar ora letrare Pastaj një nga një Do t’i numërojmë të gjitha pikat e lotve Si fijet e barit të Walt Whitman Askush nuk përmallohet Më shumë se dhimbja Ndërsa vetëm fjala nënë Bëhet e vërtetë absolute Lulzim Tafa më ka treguar A shkurtohet pagjumësia e shpirtit Pa kapërcyer pragun e ëndrrave Veshur me gjethe të bardha trëndafili Posa hapen sytë Me pa dashurinë a përgjigjet Kjo është gjithë soditja Deri te e padukshmja e realitetit Sidoqoftë nuk bëhet fjalë për harrimin Se në cilin krah të jetës Është udha e pikëllimit Si ngjallet fytyra e nënës Sidomos buzëqeshja e saj e praruar Midis qiellit dhe tokës Është e vërtetë se më ka treguar Në cilin çast nuk hesht lutja Sa të jetë gjallë njeriu Pse nuk ka zë tjetër Më të ëmbël Pse nuk ka të tjera duar Më të bekuara Pse nuk ka përqafim tjetër Më të lumtur Lulzim Tafa më ka treguar Si nuk binden rrahjet e zemrës Brenda kafazit të pikëllimit Asnjëherë nuk mësohemi Me fundin e mërzisë As kur ndahet shpirti nga trupi As kur bashkohen lumenjtë e vetmisë Lulzim Tafa më ka treguar Se nëna i ka shkuar në parajsë Askush nuk përmallohet Më shumë se dhimbja
Pa asnjë fjalë Me plot besim Pa asnjë rrahje qepalle Deti u hidhërua me mua Sepse desha t’ia tregoja Vetminë e vërtetë të arbëreshëve Bashkë me gjumin e pulëbardhave Për t’i bartur me varkën e shpëtimit Shumicën e ëndrrave të Motit të Madh Pakon e legjendave të fshehura Misterin e kujtimeve të pashkruara Që nuk i zbardhte dita U pajtua edhe Zef Chiaramonte Se vjershat e mallit kanë “vulë uji” Atje e pata takuar Marën e Gavrilit Rrinte në mesin e kopileve të katundit Pasi lëshoi një ofshamë arbëreshe Më shikoi drejt në sy Më pyeti a hidhërohet ndonjëherë deti Nuk kisha përgjigje Pastaj bëmë një foto të shpejtë Bashkë me poetin e Lumit Ishte vjeshtë e vitit dymijë e tre Mora vesh se Rina e De Radës Ende vallëzonte në sheshin e Shën Adrianit Dy mollët e kuqe i kishte lënë Te kroi i ri i psherëtimave Amanet për të dashuruarit Ta kujtonin puthjen e parë Pas pak Zef Serembe Filloi shtegtimin në Sao Paulo Me një çantë të zezë në dorë Asnjë dorëshkrim nuk e kishte harruar në Strigari Askush nuk besonte deri atëherë Se për dashurinë vdesin vetëm poetët U pajtuam pa asnjë dyshim Gjysma e dhimbjes së shkrumbuar Ishte përtej detit Gjysma tjetër mbeti këndej Se kur shkelim në tokë Nuk do të këpusim më asnjë lule Shpëtojmë nga uji njëherë e përgjithmonë Nga zjarri shpëtojnë vetëm lotët Prapë deti u hidhërua me mua Nuk thashë asnjë fjalë Sepse në ëndrrën e pambaruar Tashmë kishte ikur edhe vetmia
Asgjë nuk krahasohet me vdekjen Nëse e marrim gjithmonë me vete Ta shëtisim në kopshtin e parajsës Buzë lumenjve të amshimit Nëpër shtatë palë qiej me yje Kur çdo gjë pendohet përnjëherë Fytyra e ndërlikuar e vetmisë Epilogu pa fitues i mëshirës Butësia e tharjes së fjalëve Zbutja e frikës me ujë të ftohtë Dëshmia e pritjes së tradhtuar Zbulimi i dashurive të fshehta Legjenda për gjarpërinjtë e shtëpisë Asgjë nuk krahasohet me vdekjen Ku ajo çdo ditë luan me piano Pa e pyetur askush traumën e zemrës As kur i mbyllim sytë As kur i hapim plagët Asgjë nuk krahasohet me vdekjen Edhe kur vjen befas Pas përqafimit të njerëzve të dashur Edhe kur largohet Pas shpërthimit të ndjenjave të fundit Edhe kur çdo gjë përsëritet Në heshtje nga fillimi Edhe kur kthehet prapë Me protestën e lotve Edhe kur bëhet shpallja e dashurisë Me shikim të parë Edhe kur vyshket Koleksioni i ëndrrave të bukura Edhe kur lidhet me pranga Vetëm për një çast Në të njëjtën udhëkryq të harruar
Trembëdhjetë minuta larg dhimbjes Sipas orarit të ri të kujtimeve Sipas grindjes së dy shpirtrave Sipas pak gjërave të pathëna Vdekja vjen Edhe me zjarrin e shikimeve Të ndezura një nga një në pasqyrë Edhe me adhurimin e çmendur Të ngjyrave të bardha Edhe me fluturimin e mijëra zogjve Edhe me prekjen e gishtërinjve të lëmuar Kur dalëngadalë shkrihet Largësia e buzëve Ndonëse një mbrëmje e harrojmë Në rrugën pa emër Deri në ditën tjetër Kur i del afati Të gjitha mëkateve të shpirtit Asgjë nuk krahasohet me vdekjen
Nesër nuk do të shkruaj poezi për luftën Të gjitha fjalët i ka marrë era Nëse për luftën thuhet se fiton më i forti Këtu nuk vdiset si dikur As për dorëshkrimet e djegura nuk do të shkruaj Nuk mjafton vetëm ndjesia e përkujtimit Sot poetët nuk veshen me të bardha Sot gratë e Dukagjinit veshen me të zeza Në secilën shtëpi jeton nga një dhimbje Nesër nuk do të shkruaj poezi për luftën Ndoshta më askush nuk i dëgjon engjëjt As kur fillon as kur përfundon pikëllimi Ëndrra qenka më e dashur se sytë e ballit Kur çdo ditë pika i bie trishtimit Të pagjumët nuk e duan më natën As hëna nuk i duron më yjet në qiell Nuk ka vend për zogjtë e përmallimit As për fluturat e lumtura Këtu nuk vdiset si dikur Mbas shtegtimit vjen një zjarr tjetër Derisa protestojnë edhe epitafet për mungesën e varreve Kur i hapim sytë i mbyllim portat e frikës Secili i kujton etjet për një pikë ujë Si dridhjet e klithmave të rrëzuara Pa e njohur kurrë fundin e ikjes Në udhëtimin e hijeve të nëmura Ekspozohen fotografitë e tmerrit Këtu nuk vdiset si dikur Nesër nuk do të shkruaj poezi për eksodin Ofshama e nënave shndërrohet në shpirtra të gjallë Më lehtë është të vdesësh se t’i harrosh të pagjeturit Për jetën luftojnë të gjitha gjallesat Edhe gjarpërinjtë nën gurë Nesër nuk do të shkruaj poezi për luftën
Çdo ditë më merr malli Për zërat e paharruar të Bashotëve Më kujtohet si pagëzohej dashuria Me ninullat më të bukura të fëmijërisë Si i lidhnim kujtimet duke i numëruar hapat e dremitur Pastaj iknin kukuvajkat nga kulmi i shtëpisë Ndërsa shpirtrat bënin gjumë të ëmbël Më vonë i palonim në heshtje të gjitha dallgët e jetës Për t’i gëzuar buzëqeshjet pa brenga Çdo ditë më merr malli Për zërat e paharruar të Bashotëve Si thurej nostalgjia me pëshpëritjet e mëngjesit Nëpër thellësitë e përndritura të kujtesës Kur i gdhendnim gurët e durimit Për të ndërtuar shtëpi me pamje kah dielli Pastaj vraponim fushave të blerta Bashkë me aromën e zambakëve të lulëzuar Ashtu vinte e lumtur buzëmbrëmja Sepse aty kurrë nuk trembeshin shqiponjat As fjala s’e humbte besimin e vet Edhe pse qielli mbulohej me re të zeza Edhe pse toka gjëmonte në të katër anët Edhe pse zjarri përpinte të gjitha legjendat Çdo ditë më merr malli Për zërat e paharruar të Bashotëve Aty nuk mungonte asnjë pjesë e dhimbjes Secila përshëndetje ishte më e ngrohtë se tjetra Ndërsa rrudhat e ballit ngjanin me vrullin e stuhisë Secili plis i bardhë kishte krenarinë e vet Dhe vdekja ikte nga hija e gjarpërinjve Çdo ditë më merr malli Për zërat e paharruar të Bashotëve Pikërisht aty bekohej çasti i lumturisë Dhe zgjohej ofshama e zemrës Në formën e krahëve të dallëndyshes Ndërsa imazhi më i përmallshëm Mbështillej me lotët e mërgimtarëve Nëpër librat e historisë së patreguar Sa herë në lisin e gjakut skalitej liria Çdo ditë më merr malli Për zërat e paharruar të Bashotëve
Mos e hap derën Brenda është frika Gjithçka mund të ndodh Për një fije floku Me një fije shkrepëse Pas pak digjet Xhelozia e ëndrrave të bukura Ndonjë pëshpëritje zilie Në veshin e djathtë Për çudi mahnitemi Nga ai zjarr i madh Pa filluar ende mrekullia Për më shumë fantazi Mos e hap derën Asnjë shenjë tjetër Nuk krahasohet me heshtjen Si zakonisht fjala e parë Thuhet në vend të fjalës së fundit Në çdo mëngjes të pazakonshëm Sa herë nis rrëfimi për vetveten Pse në këtë botë ekzistojnë ngjyrat Për ta pikturuar amshimin E bardha si këmisha e lotve E zeza si mëkati E kuqja si buzët e lumtura E verdha si trëndafilat e tharë E kaltra si sytë e mi Mjaftojnë vetëm këto Dhe thellësia e admirimit Ndoshta prapë mahnitemi Deri në çastet e fundit Pa mbaruar kurrë pendimi
Në tavolinën afër xhamit të thyer Të dy ulen me buzë në gaz Ajo shikon akrepat e orës Ai tund kokën Çdo hollësi tjetër është e tepërt
Në tavolinën përballë Dy të dashuruar cakërrojnë gotat Dhe ia ngulin sytë njëri-tjetrit Derisa mbaron rituali I shtrydhjes së buzëve
Diku afër banakut Një poet reciton poezi për kafshët Në dorën e djathtë mban çelësin Trëndafilin e kaltër në dorën e majtë Çdo krahasim tjetër është si nata
Imazhet luajnë me vetveten Asgjë më nuk është e dehur Pas pak këputet filli i ëndrrës Nga hutimi i syve Merr fund akti i zilisë
(Akti i frymëzimit: San Diego, korrik 2005. Shkruar më 8 prill 2022) / KultPlus.com
Bënim shtëpiza Si thnegla përgjakeshim Duke i zbardhur drunjtë Nuk kishim thikë Kosove Për t’i prerë kujtimet Për të bërë pak jetë në halucinacione As eshkë për ta ndezur shpirtin Po ajo ish vetë Lugina e Vdekjes Gjaku dhe mishi i trupit kundërmonin Në skenën e vuajtjes Kur nuk udhëhiqeshim më nga instinktet Ëndërronim tokën e varrit A do të na mbulonte bari Për ta ndriçuar të vërtetën Kobin se thika shkëlqente në fyt Lamtumira e atdheut Zhveshte rrobën e zezë të pikëllimit Dhe kur vinte çastndarja Fushë e shkretë ulërinte Po ajo ish vetë Lugina e Vdekjes Nuk kishim thikë Kosove Për t’i prerë kujtimet As eshkë për ta ndezur shpirtin As kohë për të vdekur
Veprimtaria e shkrimtarit vështruar në disa domene, realizimi formal-përmbajtësor shpesh konsistent me përbrendësimin e aktualitetit, shkrimtari midis angazhimit nacional e human dhe vetëdija krijuese progresive janë aspekte kruciale që përbëjnë objektin e “Orës së shkrimtarit 2”, përmbledhje e shkrimeve të rastit të plejadës së studiuesve të decenieve të fundit.
Duke pasur për kriter kryesisht kronologjinë e shfaqjeve të autorëve si: Latif Berisha, Enver Gjerqeku, Azem Shkreli e Din Mehmeti qoftë në domenin poetik, publicistik apo edhe intelektual, vepra shpalos portretin që ata tashmë kanë formuar si identitete të pakapërcyeshme në letërsinë shqipe. Subjektet folëse në të vërtetë ndërtojnë kushtimisht një relacion më përmbledhës me objektet që trajtojnë kuptuar krejt natyrshëm kur dihet vetë kufizimi që ofron ideja e shkrimit të rastit. Të kuptuarit në esencë i aspektit aksiologjik të veprës e qenësisë së shkrimtarëve në kohën kur shkruajnë dhe vetë predestinimi i tyre për t’u bërë eminentë në fushën e kulturës dhe letërsisë shqipe bëhen pikat themelore ku takohen qasjet e studiuesve.
1.Aspekte të produksionit poetik dhe stilistik te vepra e Berishës, Gjerqekut dhe Shkrelit
(Sali Bashota, Milazim Krasniqi dhe Naime Beqiraj)
Në vështrimet e këtyre studiuesve bie në sy një planimetri e pasur metodash që kanë shfrytëzuar në qasjen e tyre, por është i pashmangshëm edhe fakti se ekziston një metodë dominuese të cilës ata i kanë dhënë a priorësi karshi tjerave. Njohja nga afër e figurës së Latif Berishës ka bërë që Sali Bashota të interferojë në qasjen e tij dromca të metodës pozitiviste me realizimin e një portreti më të plotë të tij duke nisur me një vështrim nga afër të asaj çka reflekton ai si karakter njerëzor, për ta nxjerrë kështu poezinë e Berishës si produkt të një shpirti të pastër, si diçka fisnike që lind po nga fisnikja.
Kjo hyrje e tij del si dytësore krahas rëndësisë që i jep Bashota vështrimit të stilit të Berishës në veprën poetike “Tufa”, diversitetit të produksionit të tij poetik me trajtimin tematik, të bukurën e universalen. Bashota shquhet me një stil detajizues e analitik në qasjen e tij çka i jep shkrimit të tij kritik një natyrë argumentuese dhe koncize. Ai e sheh poezinë e Berishës si një poezi që asocon me kujtimin që bart në vete dhembjen dhe dashurinë si dy paralele sa përjashtuese aq edhe të njënjëshme. Tematika e vendlindjes, kënga e atdhedashurisë, natyrshmëria e vargut, kërkimi i së bukurës si sublime në lartësimin e shpirtit dhe ngritja e poezisë së Berishës në nivel të përkushtimit dhe idealit njerëzor të cilat Bashota i specifikon si dominante në poezinë e tij dëshmojnë se ai e sheh atë si poet që frymëzimin nga lokalja arrin ta shndërrojë në përfytyrime poetike universale të fatit njerëzor.
Një qasje e ngjashme e Bashotës, pra fokusimi i tij në nivelin e realizimit formal-përmbajtësor të stilit të poetit derivohet edhe në shkrimin e tij kritik: “Lirika e Enver Gjerqekut”. Nga ky prizëm ai flet për tematikën e poezisë së Gjerqekut që tërhiqet midis dy binomeve: sociale-intime dhe histori-aktualitet. Në larushinë e poezisë së Gjerqekut, Bashota veçon poezinë përshkushtuese si tip poetik që i kontribuon vetëdijes krijuese të ngritet drejt përfytyrimeve sublime në rrafshin progresiv. Soneti si kod ligjërimor fundamental në poetikën e Gjerqekut në njërën anë dhe kontributi i Gjerqekut në kultivimin e vargut poetik shqip me gjuhën e zgjedhur figurative që ndërtojnë metaforat e avancuara poetike bëhen determinuese në përcaktimin aksiologjik që i bën Bashota vendit që zë vepra e tij në lirikën bashkëkohore shqipe.
Poezia e Gjerqekut bëhet objekt studimi edhe në fushën e rileximeve dhe rivlerësimeve të Milazim Krasniqit. Ky kritik e determinon leximin e tij aktual të Gjerqekut të ngjizur me kontaktin e parë me poezinë e tij si fëmijë, që vjen tashmë si reminishencë në përfytyrimet e tij për poetin. Çka e karakterizon kritikën e tij ndaj Gjerqekut është aplikimi konsistent i metodës formaliste gjë që del në a priorin që i jep formës në poezinë e poetit duke e cilësuar si përmbajtje në vete dhe në përdorimin e një qasjeje që nuk e imponon mendimin, pra duke mos e dhënë si finalitet, por thjesht si një aspekt të mundshëm në vështrimin e poezisë së Gjerqekut. Krasniqi potencon se te poetika e Gjerqekut vihet theksi në aspekte “si gjatësia e vargut, llojet e rimave, invencioni gjatë krijimi të magjistralit,etj., e më pak te informimi substancial për portretin njerëzor, moral të një figure që është tematizuar në vepër.”
Studimi i Naime Beqirajt që merret me stilin sui generis të poezisë së Azem Shkrelit, gjuhën plot finesa e stërhollime poetike të rafinuara që e ka ngritur poezinë e tij si art sipror divergjon me dy të parët, pra Bashotën dhe Krasniqin si ithtarë të një stili detajizues e argumentativ, meqë shquhet aty-këtu me reagime eseistike e konstatime në superlativen, p.sh: “e heshtura e tij nuk mbërthehet as zbërthehet, “poezia kjo mbretërishë mbretërore për të cilën ai nuk shfaqte epitete, ta zëmë princeshë, mbetet eter i tij.”
Si dominancë e stilit poetik të Shkrelit theksohet pasurimi i leksikut të vargut shqip duke përdorur si rekuizitë leksikun popullor që i shërben për konstruktimin e përfytyrimeve moderne poetike që nuk lakmon modelet e oralitetit. Beqiraj e sheh famën dhe influencën e Azem Shkrelit si tregues aksiologjik që i ka siguruar eternitetin veprës së tij duke e mbajtur gjallë në “Olimpin e ngritur, bashkë më poetët e rrallë të letërsisë shqipe.”
2.Impakti i kontekstit në formimin e personalitetit krijues të Berishës dhe Shkrelit
(Ibrahim Berisha, Avni Spahiu)
Kritika e gërshetuar me dromca eseistike e pozitiviste që dominon në qasjen e Ibrahim Berishës ndaj personalitetit krijues e intelektual të Latif Berishës shpalos lapidaritetin e kësaj figure si fenomen në një periudhë që me nevojat e angazhimit dhe çështjen kombëtare të rrezikuar vjen si reminishencë e modelit romantik. Figura e poetit Berisha reprezentohet si qenësi krijuese që nën impaktin e kontekstit sociopolitik destruktiv për njeriun dhe artin përgjithësisht, flijon nga frymëzimet personale për të gjeneruar kështu figurën e poetit intelektual të angazhuar në aktualitetin. Qasja eseistike në një anë dhe ky shtrëngim i poetit kuptohet më së miri përmes parabolës së studiuesit Berisha: “(poezia e poetit Berisha) Edhe kur shtrinë në dukje lirshëm konstruktet poetike të ndërtuara në pastërti të natyrës lokale, aty duket sikur era e shqetësimit dhe vetëkufizimit, e shtrëngon në shpirt dhe e bjen në zgripin e marrjes së frymës.” Portretin fizik kolorit të poetit e sheh si të atillë që reflekton dy tensione psikologjike të poezisë së tij: optimizmin si stimulim e besim shpirtëror dhe pesimizmin si dëshpërim introvert e ekstravert.
Studiuesi Berisha shquhet me një ton të butë dhe sugjerues në kritikën e tij spikatur përmes përdorimit të shpeshtë të vetës së dytë që e afron me audiencën të cilës i drejtohet si dhe përmes shtrimit të pyetjeve që qartësojnë objektin dhe e ftojnë lexuesin që të mbajë vëmendjen në ligjërimin e tij. Arsimimi, Kundërshtimi, Pajtimi dhe Liria të cilat studiuesi i quan preokupime tematike, nuk janë tjetër veçse aribute dhe angazhime të personalitetit të Berishës në mirëqenien e asaj çka është autentike dhe e dobishme për kombin. Çka bie në sy në këtë pjesë është toni lavdërues ndaj kontributit të tij, njohja intime me poetin, pra objektin e studimit kur tregon mbi modestinë dhe besimin që reflektonte ai në një takim me të në qytetin e Mitrovicës si dhe qasja sentimentale kur thotë “ua shëroi plagët që ndjenin deri atëherë dhembje.” Aspekt i stilit të studiuesit Berisha është edhe erudicioni që del përmes ndërfutjes së maksimave të Platonit mbi dijen si diçka e shëndoshë për shoqërinë dhe asaj të Horacit që e sheh të vetëidentifikueshme me jetën ideale të Latif Berishës: “Është e ëmbël dhe e nderuar të vdesësh për atdheun. Është ende më e ëmbël të jetosh për të.”
Një qasje të tillë koncize studimore Ibrahim Berisha do ta aplikojë edhe në shkrimin kritik “Publicistika e Azem Shkrelit: Kohë e shekullit të vocërr”, ku veçmas ndalet në dy përmbledhje të kësaj natyre që boton Shkreli nën petkun e intelektualit: “Zoti nuk është shqiptar” dhe “Muri përfundi shqipeve”. Berisha e cilëson publicistikën e Shkrelit të tipit ese, analiza opinione e intervista si vizionare për çështjet që trajton meqë sado aktuale në çështjet që trajton, zgjeron horizontin kohor të vështrimit të tyre. Pseudopatriotizmi, pseudointelektualizmi, monizmi serb, anarkizmi e nepotizmi piketohen nga Berisha si çështje në të cilat ndalet të vrojtojë, kritikojë e ofrojë zgjidhje publicistika e Shkrelit. Nga ajo çka përfshin ky vështrim i studiuesit del se ashtu si Kadare edhe Shkreli e sheh zgjidhjen te marrëveshja e shqiptarëve me vetveten, pra te tejkalimi i barrierave dhe puna në plotësimin e nevojave të tyre. Interesante në këtë pikë është se Berisha e paralelizon kohën e Shkrelit me të tijën dhe vë theksin në faktin se ato çështje që ka trajtuar publicistika e tij janë aktuale edhe për kohën e tij, pra situata kaotike nuk ka divergjuar për të mirë madje është intensifikuar në dëm të konstituimit të mirëqenë të shoqërisë e kulturës shqiptare.
Krahas Berishës që paralelizon kohën e tij më atë të objektit, në studimin e radhës “Azem Shkreli- i lidhur me fatin e njeriut dhe të atdheut” është vetë studiuesi Avni Spahiu që e situon veten si parcialitet të kontekstit kur shkruan Shkreli. Në pjesën e parë të studiuesit Spahiu interferohen biografema të Shkrelit; me të folurit në vetën e parë shumës ai përfshin bashkë me Shkrelin. veten dhe plejadën e disidencës intelektuale të viteve 90′ ta që mbronte dinjitetshëm idealin e lirisë, drejtësisë dhe tolerancës përballë faktorëve të brendshëm si: persekutimi, drama socio-politike, cenzurimi i ndjenjës dhe mendimit.”Azem Shkreli me veprën e tij jetësore e letrare, intelektualisht të angazhuar” bëhet figurë që ilustron idenë e Spahiut mbi utilitarizmin e altruizmin si virtytet më të larta të një shkrimtari dhe opusit të tij krijues.
Ashtu si Platoni, Spahiu e sheh krijimin në art si reflektim apo të lidhur ngushtë me realitetin, për rrjedhojë moralizimin, pra atë çka është e dobishme në art si primare, ndërsa të bukurën/estetikën si diçka krejt dytësore. Në pjesën e fundit të shkrimit ndjehet intimiteti i studiuesit me objektin përmes luciditetit në lavdërimin piedestal të figurës së Azem Shkrelit, madje duke e çuar deri në një shkallë mitizimi stoicizmin, vullnetin dhë këmbënguljen e tij, kur përfundon se “si poet dhe si njeri ishte qenie me fuqi të balancuara, njeri që nuk duronte pengesa përpara vetes, që shihej dhe ballafaqohej me atë që të tjerët e ëndërronin.”
3.Drama “Agu” e Din Mehmetit: çështje të zhanrit, mitit dhe karaktereve
Krahas poezisë e cila në shkrimet paraprake të studiuesve u cilësia si zhanër themelor me të cilën operojnë poetët emblematikë: Berisha, Gjerqeku e Shkreli, në studimin e Haqif Mulliqit lexuesi do të ndeshet me një konglemerat pikëpamjesh që flasin më gjerëisht duke pasur për trajtim vetëm një vepër dramatike: “Agun” e Din Mehmetit. Ai e nis shkrimin e tij me një konstatim absolut që shpalos një qëndrim aksiologjik ndaj veprës që trajton duke e cilësuar si vepër të atillë që “nuk bën pjesë në krijimtarinë më të mirë të Din Mehmetit.” Veçori kryesore e stilit të këtij shkrimtari është luciditeti përveçse në konstatime të tilla të prera dhe eksplicite edhe në titujtë sugjestivë e shpjegues të tezave.
Rifunksionalizimin e mitit të urës nga legjendat pagane, i atyre antike e biblike në kuadër të dramës së Din Mehmetit, Mulliqi e sheh në shërbim të idesë së dramës për të moralizuar mbi jetën me kundërthëniet e saj dhe fatin njerëzor në atë mënyrë që “ndjenjat e audiencës t’i shtyjë deri në ndërgjegjësim kolektiv. Pra, miti kthehet në një sistem të veçantë poetik që e ngrit në nivel gjuhën dhe qasjen spekulative të personazheve. Krahas trajtimit të mitit domeni tjetër i shkrimit kritik të Mulliqit merret me natyrën e karakterit që realizojnë personazhet në dramë. Në ndërtimin e tyre ai shquan qasjen subjektive, thënë më drejt shndërrimin e karaktereve në “objekte hetimore” të autorit duke derivuar modele të njeriut që i nënshtrohet në vazhdimësi transformimeve në kontakt me të tjerët dhe pamundësinë e njeriuit që t’i kundërvihet fatit dhe fakticitetit si determinues të ekzistencës së tij.
Mulliqi në një pjesë të mirë merret me realizimin e zhanrit dramatik në veprën e Din Mehmetit, duke e cilësuar si një zhanër të papërfunduar për dy arsye: në rend të parë për përmbajtjen e elementit epik me kanunin si pikëreferim për personazhet çka e rrudh dramatikën brenda veprës dhe e orienton drejt një zhanri jo të pastër, si dhe për faktin se ajo si vepër nuk jeton në kohën zero, pra nuk ka përcjellë evoluimin e teatrit dhe dramaturgjisë, por ka mbetur diku në mes. Krahas që studiuesi Mulliqi shquan një mozaik nëndramash që e ndërtojnë arkitektonikën e dramës “Agu” si pasuri të saj, faktin se Dini nuk e çon veprimin e personazhit deri në fund, nuk e zbërthen ndonjë enigmë, por e përballë lexuesin thjesht me një finale të përgjithësuar e specifikon si të metë të dramës që ndikon në mosrealizimin e mirëfilltë të strukturës së saj zhanrore.
Kjo plejadë e intelektualëve dhe kritikëve të decenieve të fundit bëhet treguese e një shumësie qasjesh vetanake që ngjasojnë në tipin e metodës, por divergjojnë në situimin e saj çka edhe shpalos para lexuesit vështrimin e autorëve nëpër domene të krijimit ku ata janë përfaqësues. Jo një herë është parë lidhja triadike poet-shoqëri-realitet si diçka e patejkalueshme në studimin e veprës letrare të krijuar në kronotopose dinamike. Konteksti determinon figurën e intelektualit të angazhuar për të piketuar e trajtuar çështje të aktualitetit në një anë dhe shkrimtarit që nga lokalja përpiqet të ndërtojë universalen poetike, duke shkruar shpesh poezinë me nentekst që kamuflon përmbajtjen e saj eterike për lirinë dhe humanen si reakson ndaj një periudhë destruktive që tentoi ta shabllonojë letërsinë e artin.
Qasja me dromca pozitiviste, formaliste e zhanrore , stili që varion nga detajizimi drejt luciditetit, përskaj me vështrimin e utilitares në poezi si dicka a prior të bukurës/estetikës janë dominantat e këtyre shkrimeve kritike që me relevancën qe i japin objektit dhe segmenteve që përftojnë qenësinë e tij i kanë siguruar vetes një vend subtil në kritikën aktuale shqipe e paralelisht kanë ngritur në piedestal vlerat e shkrimtarëve të trajtuar.
Shënim: Punimi është paraqitur në lëndën “Letërsi aktuale shqipe”, që ligjërohet nga Prof. Dr. Sali Bashota, në studimet e nivelit master, Dega e Letërsisë shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë.
