Agim Vinca poet dhe studiues i letërsisë shqipe mendon se shqiptarët nga një popull ksenofob, që e cilësonte diçka të jashtme rrezik për vendin, tashmë është kthyer në një vend ksenomaniak, që e do të huajën më shumë se të vetën. Ky është një fenomen shumë i rrezikshëm, thotë profesori, që po zbeh identitetin e shqiptarëve.
“Unë mendoj se emri është shumë i rëndësishëm. Ky problem shtrihet jo vetëm te emrat personalë të fëmijëve, pasardhësve, por edhe te emrat e kafeneve. Po ju tregoj edhe një rast tjetër. Isha në një lokal shumë luksoz në stadiumin Air Albania.
Kur erdhi kamerieri, numëroi 10 lloje birrash edhe japoneze madje, por kur e pyeta për birrë shqiptare rrotulloi sytë. Jo tha, asnjë birrë shqiptare nuk kemi. E vetmja birrë që njoha ishte Heineken. Por si mundet një lokal në mes të Tiranës të mos ketë një birrë shqiptare?
Kjo tregon se jo vetëm që nuk e duam prodhimin tonë, por po dëmtojmë edhe ekonominë tonë. Dëmtojmë edhe imazhin. Sepse turistët e huaj kur vijnë në Shqipëri nuk duan Heineken, sepse atë e pinë në Gjermani, por duan birrë shqiptare.
Jua përmenda këto shembuj për të provuar në një farë mënyrë tezën time, se shqiptarët nga një popull ksenofob, të mbyllur ndaj gjërave të huaja të cilat i quanin rrezik për vendin, tani, janë kthyer në një popull ksenomaniak, që e duan të huajën më shumë se të vetën. Dukuri të tilla e zbehin imazhin dhe identitetin e shqiptarëve si komb.
Nuk veprojnë kështu të tjerët. Ne si gazetarë, studiues, shqiptarë, si njerëz kemi për detyrë ta afrimojmë gjuhën tonë, identitetin tonë, t’i tregojmë botës kulturat tona. Dhe jo të kemi kompleksin e inferioritetit.”,- u shpreh profesor Vinca në një intevistë për Dritare TV/KultPlus.com
“Sa është e pashtershme jeta, po aq është e pashtershme edhe poezia”. Janis Ricos
Përkufizimi i poezisë është punë tejet e vështirë, për të mos thënë edhe e pamundur.
Në jetën e përditshme poezi quajmë veprën letrare të shkruar në vargje. Me këtë term sot kuptohen të gjitha veprat e shkruara në vargje, për ndryshim nga ato të shkruara në prozë, që në kohën tonë mbulohen me termin letërsi. Organizimi në vargje, pra forma e shkrimit, që e dallon atë nga proza, është tipari themelor i poezisë. Vargu është njësia themelore e vjershës. Përbërës të tij janë tingujt dhe rrokjet. Prej numrit të tyre varet gjatësia e vargut. Metrika klasike kishte njësi matëse të rrokjeve dhe theksave këmbët poetike (trokeu, jambi, daktili, anapesti, amfibraku). Mirëpo, poezia si art ka edhe tipare të tjera, të cilat, pavarësisht nga evolucioni që kanë pësuar gjatë shekujve, e kanë ruajtur pak a shumë të paprekur natyrën e saj.
Fjala poezi vjen nga fjala greke poieo, që do të thotë bëj, krijoj. Në antikë poezia konsiderohej mjeshtëri a shkathtësi (greq. tehne, lat. ars), si çdo gjë tjetër që bëhej nga dora e njeriut e jo nga natyra. Lindjen e poezisë Aristoteli e sheh të lidhur ngushtë me dy prirje instinktive të njeriut: prirjen për imitim, që shfaqet qysh në fëmijëri dhe që e dallon njeriun nga qeniet e tjera dhe prirjen për ritëm e harmoni. Të gjithë njerëzit i kanë të lindura këto dy dhunti, mirëpo ata që i kanë ato të zhvilluara në masë më të madhe krijuan poezinë, që në burim lidhet me fjalën poiésis – krijim.
Në shoqërinë primitive poezia bashkëjetonte me artet e tjera dhe ishte pjesë e punës së përditshme të njeriut; e shoqëronte atë në procesin e punës dhe në ritet që bënte për nder të hyjnive dhe forcave të natyrës, të cilat, duke mos qenë në gjendje t’i shpjegonte, u blatonte dhurata nga më të ndryshmet. Në fëmijërinë e njerëzimit njerëzit këndonin e vallëzonin duke imituar fenomenet e natyrës dhe duke iu përmbajtur me këtë rast një rregulli e ritmi të caktuar. Mu për këtë, teoricienët amerikanë Uellek dhe Uoren, theksojnë se “në shoqërinë primitive ishte e pamundur të ndahej poezia nga riti, magjia, puna dhe loja”.
Poezia është art i fjalës, tipare themelore të së cilës janë vargu, ritmi, imazhi dhe forma pak a shumë specifike, delikate.
Në kuptim të gjerë me këtë term kuptojmë gjithë krijimtarinë letrare artistike, që e trajton realitetin në mënyrë figurative. Ka raste kur nocioni poezi përdoret si sinonim jo vetëm i letërsisë, por edhe i artit në përgjithësi, si kuintesencë e tij. Kështu, për shembull, edhe një vepër me vlerë në prozë shpeshherë quhet poemë, kurse një artist i hollë figurativ ndodh të pagëzohet poet. Në këtë kuptim, romani Shpirtra të vdekura i Gogolit, një nga kryeveprat e letërsisë botërore, është quajtur “poemë”, kurse piktori i njohur shqiptar, peizazhisti Vangjush Mio, “poet i natyrës shqiptare”.
Gjuha e poezisë dallohet jo vetëm nga të folurit e përditshëm, por edhe nga gjuha e prozës dhe e dramës; ajo është më e kondensuar dhe më ekspresive. Muzikaliteti dhe imazhi janë dy elemente thelbësore të poezisë lirike. Në poezi fjala ka funksion konotativ, që do të thotë se ajo merr kuptime të ndryshme varësisht nga konteksti në të cilin përdoret.
Poezia dhe proza janë dy forma të shprehjes gjuhësore artistike; dy lloje të ligjërimit letrar. Shikuar nga aspekti formal vargu është elementi bazë i poezisë. Poezia shkruhet kryesisht në vargje me ritëm, metër, rimë, strofa etj. Sipas Solarit, poezia lind atëherë kur fjala, përveç vlerës së saj kuptimore, ka edhe vlerë tingullore. Për shembull:
Kraharorë e kam çpuar, E kam bërë vrima-vrima Dhe kam qarë e kam rënkuar Me mijëra psherëtima.
Është një strofë nga poezia Fyelli e Naimit, e shkruar sipas motiveve të vjershës Kënga e kallamit të poetit persian Xheledin Rumiu. Ritmi, rima, kadenca i karakterizojnë vargjet e mësipërme, që do të thotë se fjala aty ka, përveç vlerës kuptimore, edhe vlerë tingullore. Kjo është e qartë dhe mund të konstatohet lehtë gjatë deklamimit me zë të këtyre vargjeve.
Shembulli i mësipërm është shumë i njohur, por po marrim një shembull tjetër, pak ose aspak të njohur, nga poezia bashkëkohore.
Po më dridhet shpirti si një fije bar, unë po shkoj drejt dimrit, ti del në behar…
Këto dy vargje janë shkëputur nga një poemth lirik i poetit Agim Spahiu me titull Vizatime dashurie në terr. Ato përbëjnë fillimin e poemthit dhe kanë si titull pasthirrmën Oh! Siç mund të shihet edhe këto vargje kanë ritëm, rimë dhe strukturë të caktuar metrike (12-rrokëshi, me cezurë në mes), por ato shquhen për një mënyrë të re ligjërimi dhe një figuracion të ri poetik. Në vargun e parë ka një krahasim, kurse në të dytin një antitezë. Ai që ligjëron në këto vargje është subjekti lirik, që shpreh një ndjenjë, një përjetim (Po më dridhet shpirti…); përjetimi i tij lidhet me një person tjetër, i cili është, kuptohet, i gjinisë tjetër dhe i një moshe të re. Krahasimi (të dridhurit e shpirtit si një fije bari) është shumë i bukur, i gjetur dhe funksional, por po aq i bukur dhe kuptimplotë është edhe kontrasti, që bazohet mbi kundërvënien e stinëve të vitit: dimër-behar. Fjalët dimër dhe behar (pranverë) në këtë rast, në raport me dy qenie njerëzore (një mashkulli të moshuar ose të lodhur nga jeta dhe një vajze të re, të bukur e plot jetë), marrin kuptim metaforik. Ato shenjojnë rininë dhe pleqërinë. Fjalët në poezi vihen në lidhje të reja, që do të mund t’i quanim asociative. Dy vargjet e mësipërme e dëshmojnë fare mirë këtë ligjshmëri. Shikuar nga ky aspekt poezia largohet nga të folurit e përditshëm ose, thënë me gjuhën e formalistëve rusë, gjuha në tekstin poetik çrëndomtësohet.
Shumë poezi i thonë “diçka” lexuesit: i flasin për një dashuri, për një kujtim, për një gëzim, brengë a hidhërim. Por ka edhe të tilla që nuk e kanë preokupim këtë gjë, pra që nuk dëshirojnë të referojnë doemos diçka konkrete e imediate. Më shumë sesa çka, në poezi ka rëndësi si thuhet diçka.
Poezia nuk mund të ritregohet me fjalë, kurse proza në njëfarë mase po. Poeti dhe teoricieni francez Malerb (François de Malherbe, 1555-1628), duke folur për raportin ndërmjet poezisë dhe prozës thotë: “Poezia i ngjan valles, kurse proza – të ecurit”. Derisa Malerbi shprehet në mënyrë figurative, shkrimtari i njohur indian, Rabindranat Tagora (1861-1941), poet dhe prozator, fitues i Çmimit Nobel (1913) për veprën e tij lirike Gitanjali, të përbërë nga 103 proza poetike, kësaj çështjeje i jep një përgjigje spirituoze. Duke dashur të tregojë afinitetin midis këtyre dy formave të ligjërimit letrar, poezisë dhe prozës, Tagora thoshte se poezia dhe proza janë motra e jo re e vjehërr.
Sipas teoricienit të njohur rus Roman Jakobson, thelbi i poezisë nuk është metri, por poeticiteti, term ky me të cilin rëndom kuptohet ndjenja subtile, mendimi i thellë dhe imazhi befasues. Studiuesi francez Zhan Orize (Jean Orizet), autor i një antologjie me titull Njëqind poezitë më të bukura të gjuhës frënge (2001), shkruan: “Vallë a do ta dimë ndonjëherë se ç’është poezia? Prej kohësh janë rrekur ta përkufizojnë shumë veta. Ata kanë kapur veç një shkëndijë nga ky zjarr i madh, i gjallë. Si mund ta përkufizosh zjarrin? Poezia, ajo e vërteta, ngaherë ka qenë thelbi i njeriut”.
Kuteli ynë, i cili si kritik letrar ka qenë nën ndikimin e teorisë së Kroçes, për të dalluar poezinë nga jopoezia a vargëzimi, përdor termin “fluid lirik”, ndërsa Mjeda, njëri nga mjeshtrit më të spikatur të vargut shqip, në një shkrim të tij mbi natyrën e poezisë, duke iu referuar Aristotelit, i cili “shumë herë thotë se nji prozë filozofike a historike vu në vjershë, nuk asht poezi”, shkruan:
“Disa (…) tue folë për poezi kujtojnë se masa (metri) asht nji gja e domosdoshme për poezi. Por ka shprehje të lidhuna me masë, me rroke, theksa e rrima që s’mund të thohen përnjimend poezi; auktorët e tyre munden me u thanë vjershatarë, por jo poetë”.
Poezia e parë e botuar shqip është vjersha Kënga e përshpirtshme e Lekë Matrëngës. Kjo poezi e shkurtër me përmbajtje fetare u botua në kuadër të veprës E mbësuame e krështenë (1592) të këtij autori arbëresh. Mirëpo, poezia shqipe është shumë më e vjetër se kjo poezi e shkurtër me gjithsej tetë vargje, të rimuara sipas modelit të lutjeve fetare. Tradita e saj është shumë më e lashtë dhe e pasur – në trajtën e poezisë gojore. Poezia popullore shqipe është një poezi me përmbajtje të gjerë dhe me vlera të larta artistike. I pyetur në një rast se çfarë do t’i rekomandonte opinionit botëror për përkthim nga letërsia shqipe, shkrimtari i shquar bashkëkohor shqiptar I. Kadare është përgjigjur: “Para së gjithash baladat popullore të dy mijë viteve të fundit”. Fati i keq historik bëri që kjo traditë e lashtë poetike të dëshmohet relativisht vonë me shkrim.
Me shekuj poezia është konsideruar mbretëreshë e arteve. Sot ajo mbase e ka humbur primatin në raport me format e tjera të artit letrar, por vazhdon të mbetet gjallë edhe përkundër profetizimeve mbi vdekjen e saj.
Poeti i njohur italian Euxhenio Montale, në fjalën e tij me rastin e marrjes së Çmimit Nobel (1975), pat shtruar pyetjen: “A është poezia ende e mundshme?” (E ancora possibile la poesia?). “A do të jetë në gjendje poezia të mbijetojë në universin e komunikimit masiv?” – pyet Montale dhe përgjigjet: “Përgjigjja mund të jetë vetëm afirmative”. Tagora thotë se poezia do të vazhdojë të shkruhet gjithnjë përderisa dy njerëz të dashuruar të ecin mbi këtë tokë.
“Vargjet shkruhen për të thënë më shumë se ç’është e mundur në prozë” – thoshte poeti dhe eseisti i njohur rus Valerij Brjusov. Edhe vetë poet, madje simbolist, Brjusovi hyn në radhën e atyre që e idealizojnë statusin e poezisë. Por mendimi i këtij njohësi të mirë të vargut konsiston në faktin se në tekstin poetik, ndryshe nga ç’ndodh në të folurit e përditshëm dhe në prozë, nuk ka shenjë gjuhësore semantikisht neutrale. Në tekstin poetik secili element, edhe më i vogli, siç është tingulli, është në funksion të tërësisë.
Shikuar nga ky aspekt poezia nuk ka të bëjë vetëm me formën e të shkruarit, por edhe me mënyrën e transmetimit të përmbajtjes. Në fillimet e çdo letërsie gjendet tradita orale. Sipas traditës aristoteliane poezia ndahet në tri gjini kryesore: gjinia lirike, odja dhe elegjia.
Në antikë forma të preferuara të poezisë lirike ishin: odja, himni, ditirambi dhe elegjia. Poetët romakë i trashëguan këto forma të poezisë lirike (Horaci himnin, Ovidi elegjinë), por e kultivuan me të madhe edhe epigramin (Marciali). Në mesjetë mbizotëruan këngët religjioze dhe të përshpirtshme, ndërsa në poezinë e trubadurëve edhe poezia erotike e përcjellë me muzikë. Një përhapje të gjerë pati edhe poezia e tipit sentencioz-didaktik. Në periudhën e renesansës, kur djep i artit dhe kulturës bëhet Italia, shfaqen forma të reja poetike si: soneti, kancona, trioleti, madrigali etj. (Dante, Petrarka, Mikelanxhelo). Zhvillimi i mëvonshëm i poezisë, solli forma të reja të lirikës dhe e zgjeroi diapazonin tematik dhe regjistrin e mjeteve të saj shprehëse. / KultPlus.com
Në librin e tij me shkrime kritike Magjia dhe magjistarët e fjalës (1998), studiuesi i njohur Jorgo Bulo (1939-2015) ka vënë si moto këtë tekst:
“Ne ikim, ikim vazhdimisht, herë të entuziazmuar drejt së ardhmes e herë të trembur drejt humbjes, por ata, zotërit e fjalës, vijnë vazhdimisht drejt nesh dhe na magjepsin me magjinë e verbit shqip, dhe na shkundin nga marrëzia e shkatërrimit të vlerave ose nga përtacia mendore e indiferencës ndaj tyre. Ata na bëjnë të realizohemi si njerëz të këtij trualli ku ka lindur, për të mos vdekur kurrë dhe për t’u ripërtëritur pafundësisht, fuqia e perëndishme e fjalës shqipe.
Ky le të ishte edhe kryemotivi dhe shpirti i këtij libri të përkorë”.
Një tekst i bukur e kuptimplotë: himn fjalës krijuese në përgjithësi dhe fjalës shqipe në veçanti.
Duke shkruar për Jorgo Bulon, një studiues shqiptar nga Maqedonia e Veriut, e citon këtë tekst, por duke bërë një ndërhyrje të vogël: fjalën zotër e bën zotërinj! Kështu, togfjalëshi i Bulos “zotërit e fjalës” tek autori shqiptar në RMV bëhet “zotërinjtë e fjalës”!
Nuk është gabim shtypi, por ndërhyrje e qëllimshme, sepse autori në fjalë nuk e ka kuptuar shprehjen e mentorit të tij.
Shkrimtarët janë zotër të fjalës; mund të jenë edhe zota të fjalës, por jo zotërinj të fjalës! Fjala është pasuri shpirtërore e jo materiale, prandaj krijuesit e vërtetë janë zotër e jo zotërinj të saj!
“Ne ikim vazhdimisht (…), por ata, zotërit e fjalës, vijnë vazhdimisht drejt nesh…”.
Paragrafi mbyllet me fjalët: “fuqia e perëndishme e fjalës shqipe”. Do të mund të thuhej edhe: “fuqia hyjnore e fjalës shqipe”. Shprehja: “zotërinjtë e fjalës” e prish bukurinë e tekstit, e bastardon atë.
Në Bibël thuhet: “Në fillim ishte Fjala/ e Fjala ishte në Hyjin/ e Fjala ishte Hyj”. (Bibla, përkthimi i Dom Simon Filipajt, Ungjilli sipas Gjonit, f. 1505).
Ndërkaq, vetë Jorgo Bulo e hap librin e tij Magjia dhe magjistarët e fjalës me të njëjtën thënie, por shqipëruar ndryshe: “Që përpara herësë ishte Fjala… Të gjitha u bënë me anë t’asaj, edhe pa atë nuk u bë as ndonjë gjë që është bërë”. (Ungjilli pas Joanit, përkthimi duhet të jetë i Kristoforidhit).
Prandaj, kujdes me fjalën, zotërinj!
Që të mos ua trazojmë eshtrat zotërve të fjalës!
Ju falem, të nderuar këndonjës, unë shërbëtori i përulur i Fjalës Shqipe, A. V., dora vetë!/ KultPlus.com
1. Kuptimi i parë i fjalës Zot-i është: forca e mbinatyrshme që drejton botën, sipas besimit fetar. Perëndia, Hyu. Te myslimanët Allahu. Te jobesimtarët: Natyra. Themi: Besoj në Zot; I lutem Zotit; Zoti ju bekoftë!. Përdoret edhe shprehja: Zotat e tokës dhe të qiellit, në kuptimin “të fortët, ata që vendosin”.
2. Përdoret për të thirrur me nderim një burrë. Zoti Hasan, zoti Hysen, zoti Hashim, zoti Pjetër.
3. Për t’iu drejtuar në mënyrë zyrtare personave zyrtarë: Zoti Kryetar (ose President, siç ka hyrë në përdorim te ne); Zoti Kryeministër; Zoti Ministër; Zoti Ambasador etj. (Nga ky aspekt fjala zot ka zëvendësuar fjalën e dikurshme shok).
Fjala zoti përdoret rëndom e shoqëruar me emrin, mbiemrin a funksionin e personit që i drejtohemi. P. sh. Zoti Eqrem, zoti Demiraj, Zoti Kryeministër etj., ndërsa kur nuk shoqërohet me emrin a mbiemrin ose funksionin e personit që i drejtohemi, përdoret trajta zotëri. (Në të folur përdoret edhe trajta gege: zotni).
Urdhëroni, zotëri!; Ç’dëshironi, zotëri?; Për se angazhoheni ju, zotëri?.
Te poetët e Rilindjes trajta zot përdoret edhe e pashoqëruar nga emri, njësoj sikurse edhe fjala zotëri.
Urdhëroni, zot, në fshatin tonë Me shtëpi të bardha si gjithmonë… Portën miqve ne gjithmonë ua çelim Se zakonet, zot, ne nuk i shkelim….
(Asdreni, “Letrë prej katundit tem”, Psallme murgu, Bukuresht 1937, f. 22-24).
Fjala “zotëri” (sikurse dhe trajta gege “zotni”) kur shquhet merr mbaresën –a:zotëria e jo zotëriu. Të thuash zotëriu është njësoj si të thuash Perëndiu. Non sens!
Fjala zotëri ka edhe kuptimin e njeriut të pasur ose me pushtet; pronar i një shtëpie a pasurie tjetër, i një biznesi a posti sot. Zotëria ka shumë para; Ky është djali i zotërisë etj.
Në shumës fjala zotëri bën zotërinj (trajta e pashquar), zotërinjtë (trajta e shquar), por jo zotërinjët!
Në gjininë femërore barasvlerës i fjalës zotëri është fjala zonjë (për vajzat e reja thuhet zonjushë, dikur edhe për gratë e pamartuara, por sot po përdoret gjithnjë e më dendur zonjë për çdo grua në moshë – dukuri e përhapur edhe në gjuhë të tjera). Në mbledhje a takime të tjera publike të pranishmëve u drejtohemi rëndom me fjalët: Zonja dhe zotërinj!
Fjala zotrote (nga zotëria jote) përdoret në shenjë nderimi, por edhe kur i drejtohemi dikujt me ironi. P. sh. Ç’punë bën, zotrote?” (ç’profesion ke?), por edhe: E paske kënaqur, zotrote! (kur personi në fjalë nuk ka punuar mirë).
Për sot kaq, zonja dhe zotërinj!
Ju falemnderit!
(Nxjerrë nga një fletore e shënimeve e viteve 2002-2004, kur në Kolegjin AAB mbaja lëndën Kulturë gjuhësore dhe letrare). / KultPlus.com
Kemi para vetes një libër të madh, jo vetëm si vëllim (771 faqe), por edhe me shumësinë e temave që trajton, të problemeve që ngre, të ideve që shfaq dhe të mesazheve që transmeton, sikurse edhe me gjuhën e pasur, sintaksën shqipe dhe stilin e konsoliduar.
Ky është një libër pretencioz, që pretenciozitetin e vet e shpreh që në titull: Enciklopedi…
Dy fjalë në shikim të parë kundërthënëse: “enciklopedi”, nocion shkencor dhe “imagjinare”, fjalë që lidhet me artin si trillim, të shoqëruara nga një term letrar: “PostRoman”, sikundër edhe ballina e librit me atë kullën e lartë si pirg,[1] krijojnë sakaq idenë e një vepre të pazakontë, që eksperimenton si në planin përmbajtësor, ashtu edhe në atë formal.
Një vepër e konceptuar në formë fjalori, ku të gjitha tekstet janë strukturuar sipas shkronjave të alfabetit shqip: nga A-ja tek ZH-ja, në të vërtetë deri te Z-ja, sepse shkronja Zh mungon (nuk e dimë pse).[2] Teksti është i radhitur në dy kolona, si në enciklopedi dhe shoqërohet jo rrallë edhe me fusnota, si në veprat shkencore.
Vepër që dekonstrukton traditën e zhanrit, roman-fjalor, roman-enciklopedi, zbulim apo risi? As njëra, as tjetra, por thjesht një vepër letrare me përmbajtje e strukturë të mëvetësishme, për të mos thënë edhe krejtësisht origjinale. (I tillë është edhe kompozicioni i kësaj vepre).
Veprat letrare në formë fjalori a leksikoni nuk janë të panjohura në botë dhe, pjesërisht, as ndër ne. Shkrimtari amerikan Embrouz Birs (Ambrose Gwinnett Bierce, 1842-1914) u bë i njohur me veprën e tij në formë fjalori me titull Fjalori i Djallit (1911).
Shkrimtari i shquar francez Gystav Flober (Gustave Flaubert, 1821-1880) la në dorëshkrim veprën Fjalor i ideve të pranuara(Dictionnaire des idées reçues), i cili u botua shumë vjet pas vdekjes së autorit (më 1913).
Nuk mund të mos përmendet në këtë rast edhe romani Fjalor i hazarëve (1984) i shkrimtarit serb Millorad Paviq (“romani i parë postmodern në Ballkan”), i përkthyer edhe në gjuhën shqipe (Fjalori kazar, 2012).
Tek ne, Qosja te romani Një dashuri dhe shtatë faje (2003) ka një kapitull me titull Fjalori i fshehur, që shtrihet në mbi 50 faqe. (E njëjta teknikë përdoret edhe te romani Bijtë e askujt, 2010).
Ka edhe shembuj të tjerë veprash në formë fjalori, por Bajram Kosumi e ndërton godinën e vet letrare me materialin e tij dhe sipas konceptit të vet për artin dhe letërsinë, që është në thelb koncept postmodern.
Studiuesit e përcaktojnë artin postmodern si ars combinatoria, domethënë si art ku ka gjithçka: fakte, dëshmi, dokumente, të dhëna shkencore, kujtesë historike, personazhe reale e fiktive, me një fjalë gërshetim të fiksionit me faktografinë.
Nga të gjitha llojet letrare romani është më i përshtatshmi për këtë lloj eksperimenti. Romani gjithmonë ka qenë zhanër sintetizues, por ky i kohës sonë, duke mos qenë beletristikë e pastër, por “bricolage,[3] është i tejngopur me material dokumentar.
Ideja për këtë libër autorit i ka lindur nga koha kur ka qenë në burg (rreth dyzet vjet më parë), kurse një bërthamë fillestare gjejmë te vëllimi poetik Fjalor i Barbarëve (2000), i cili apostrofohet shpesh në këtë libër, madje thuhet, me humor, se është shitur shpejt, ngaqë lexuesit e kanë pandehur për “fjalor të etruskëve”.
Duke qenë libër specifik, Enciklopedia… e Kosumit edhe mund të lexohet ndryshe nga librat e zakonshëm, pra jo në mënyrë konvencionale – nga faqja e parë tek e fundit, siç lexohen rëndom librat, veçanërisht romanet, por edhe duke nisur nga fundi a nga mesi, për t’u kthyer sërish në pjesët e tjera të rrëfimit. (Hapni ku të doni këtë libër dhe besoj se do të gjeni diçka interesante, që do t’ju nxisë ta vazhdoni aventurën e leximit). Unë, fjala vjen, Prologun e lexova në fund, ose kah fundi, dhe pashë se isha lodhur kot për të gjetur çelësin e hapjes së dyerve të kësaj ngrehine letrare atipike, ta quaj kështu, sepse atë na e ofron vetë autori: teksti mund të lexohet në dy mënyra: “si enciklopedi dhe si letërsi”; edhe njëra, edhe tjetra mundësojnë qasjen “në humnerat e artit, të historisë dhe të filozofisë”.[4]
Qysh enciklopedistët francezë në shekullin e 18-të, theksonin se tri aftësitë e mendjes njerëzore: kujtesa, gjykimi dhe fantazia, u përgjigjen tri fushave të dijes: historisë, filozofisë dhe artit.[5]
Enciklopedia imagjinare është një vepër me një trajektore të gjerë kohore dhe hapësinore, që shtrihet nga lashtësia deri në ditët e sotme dhe nga lagjja e fshatit deri te kontinentet e largëta, por që ka një bosht rreth të cilit sillen të gjitha rrëfimet.
Ky bosht është “Ishulli” dhe banorët e tij “Ishullarët”, nga burojnë edhe togfjalëshat: “fjalor ishullor”, “filozofi ishullore”, “mentalitet ishullor” etj. (Edhe pse është përcaktuar për emrin imagjinar “Ishull”, autori nuk ngurron të përdorë edhe emërtimet reale gjeografike: Kosovë, Shqipëri, Ballkan etj.).
Kemi të bëjmë me një toponim letrar, në të vërtetë me një metaforë, që shpreh idenë e izolimit të shqiptarëve si popull. Dhe jo vetëm të shqiptarëve, kudo që jetojnë, në Shqipëri, në Kosovë dhe në viset e tjera, por edhe të ballkanasve në përgjithësi; në një kuptim më të gjerë edhe të mbarë njerëzimit.[6]
Janë qindra zëra, njësi, rrëfime, skica, tregime, mite, legjenda, parabola, poezi, këngë, letra (letrat e Marie K. dërguar të dashurit të saj që vuan dënimin me burg janë perla të vërteta), lojë fjalësh (jeux des mots), humor, batuta, intervista; histori, gjeografi, drejtësi, gjuhësi, onomastikë, semantikë, simbologji, teori komunikimi; tekste liturgjike dhe shprehje në gjuhë të huaja; cikle tregimesh dhe esesh me mbititull “libra” (Libri i mashtrimeve, Libri i Mallkimeve, Libri i Simboleve, Libri i Skurajve, Libri për pesë Mariet etj.); ngjarje, njerëz, vite, shekuj, data, fusnota, që shumë herë janë po aq interesante sa teksti bazë, në mos edhe më shumë, të gjitha këto së bashku sajojnë spektrin e këtij libri-mozaik për nga përmbajtja, por unik për nga këndvështrimi dhe qasja.
Gjatë rrëfimit Narratori pleks kohët, duke kaluar jo rrallë nga e kaluara tek e sotmja e, madje, ose, siç i pëlqen të thotë autorit, poende, tek e ardhmja, duke përmbushur kështu mëtimin për të bërë një vepër të pazakontë letrare… Sikurse kohët, në këtë vepër takohen edhe kategoritë: e mira dhe e keqja, e bukura dhe e shëmtuara, e madhërishmja dhe e ulëta, tragjikja dhe komikja, humori dhe satira, sensi lirik dhe mendimi kritik.
Vepra që po përurojmë sot është shkruar një kohë të gjatë; është menduar akoma më gjatë dhe është botuar gati gjysmë shekulli nga koha kur autorit i ka lindur ideja fillestare “në vetminë e nëndheshme të Burgut të Nishit” (f. 14).
Në këtë vepër nuk ka një kryepersonazh, si në romanin klasik, balzakian, e as si në romanin modern, kafkian (Kafka dhe Kamyja kanë krijuar personazhet model të letërsisë moderne, Jozef K.-në dhe Mërsonë) – nga ky aspekt ky është një libër policentrik, që ka personazhe të shumta: të imagjinuara dhe reale, historike dhe aktuale; heronj dhe qyqarë; idealistë dhe pragmatistë; asketë dhe hedonistë, me një fjalë njerëz me fate nga më të ndryshmet, fatin e të cilëve e përcaktojnë rrethanat historike, por edhe karakteret e tyre të çuditshme. (Nga ky aspekt autori ka ditur të përfitojë edhe nga Marksi, edhe nga Frojdi).
Pothuajse nuk ka personalitet të historisë shqiptare – nga e kaluara e largët e deri në ditët e sotme, që nuk shfaqet në këtë vepër, kuptohet në kontekste të ndryshme. Për ta autori nuk shkruan si historian, por si letrar, duke piketuar ndonjë moment të veçantë nga jeta, vepra apo edhe vdekja e tyre, ndonjë tipar të karakterit a ndonjë detaj në dukje të parëndësishëm, por që autori e bën tërheqës dhe interesant me rrëfimin e tij.
Është vështirë të veçosh nga ky libër pjesët më mbresëlënëse, mirëpo për të mos mbetur vetëm në nivel të konstatimeve të përgjithshme, po ndalemi te disa tekste konkrete, pa pretenduar se kemi bërë zgjedhjen më të mirë.
Luftëtari i vjetër Dedë Gjo Luli goditet me shuplakë nga kamerieri i shtyrë nga konsulli rus (kundrejt një shpërblimi material) në Kafen e Madhe në Shkodër dhe pas kësaj vakie e humb respektin e bashkëqytetarëve. (Është një tekst i shkurtër, që ngërthen një mesazh të fuqishëm: kritikë mentalitetit shqiptar). Dedë Gjo Luli e fal shërbyesin e varfër, që shitet për para, kurse paria shkodrane vetëm e sodit aktin e turpshëm dhe nuk ndërmerr asgjë: “Të gjithë e panë, por askush nuk tha asnjë fjalë e as nuk bëri një lëvizje”.
Kalojmë te një shembull tjetër, në Kosovën e pasluftës, që flet për një zyrtar të administratës shtetërore. Zëvendësministrin e Arsimit, Arbër Rexhajn (emër fiktiv), i diplomuar në Universitetit e Hajdelbergut, në një subjet të Hegelit, pjesë e një qeverie të korruptuar, nuk e lënë të korruptohet sytë e Adem Jasharit, që e vështrojnë me qortim nga fotografia e varur në mur (në zyrë), sa herë që ka rrezik të “devijojë”, andaj jep dorëheqje nga posti.
Dhe ja edhe një shembull tjetër, për mua si profesor shumëvjeçar i Universitetit të Prishtinës dhe si studiues i letërsisë shqipe (natyrisht edhe si krijues), por besoj edhe për të gjithë ju, është me interes të veçantë.
Në sythin “Regjistri i letrave të popullit” flitet për letra me të cilat qytetarët denoncojnë “armiqtë e popullit”. Këto letra janë gjetur, si thuhet, në vitin 1999 në ndërtesën e bombarduar të Sigurimit Shtetëror në Prishtinë nga ushtarët e UÇK-së. “Edhe sot e ruaj regjistrin në arkivin tim personal”, thuhet në fusnotë; në këto letra (“anonime e joanonime”), të shkruara në vitet ’80 të shekullit të kaluar, qytetarët e Kosovës, të kombësisë shqiptare, në njërën anë denoncojnë me vetëdëshirë “armiqtë e popullit” si Adem Demaçi me shokë, ndërsa në anën tjetër shprehin devotshmërinë e tyre ndaj shtetit jugosllav dhe politikës së tij.
Po citojmë njërën nga këto letra, autor i së cilës është një Profesor Universiteti dhe “shkrimtar modern”. Në këtë letër me shifrën 68/80 thuhet tekstualisht, e zezë mbi të bardhë: “Derisa po kaloja nëpër duar libra të rinj të bibliotekës së Fakultetit të Filologjisë, dega e Letërsisë Shqipe, pashë se ka qindra ekzemplarë nga Tirana (…). Unë nuk e di ku është faji, te dekani i fakultetit apo te Sekretariati për Marrëdhënie me Jashtë, po me rëndësi është që ta thirrni dekanin dhe t’ia ngrehni pak veshin (…). Unë dhe një rreth i nderuar intelektualësh – vazhdon “shkrimtari modern” nga Prishtina – jemi për të marrë modele në Beograd. Në vend se të shohin zhvillimet moderne në Beograd, ata i kthejnë sytë e verbër kah Tirana. Boll ma se na çmendën!
Këtë letër mos e konsideroni opinion vetëm timin, se ne nuk do të lejojmë prapakthim që na rrezikon modernen në art, por vetëm që ta keni të qartë ju, si kujdestarë të sigurisë në vend. Ne do ta shkruajmë një apel publik kundër shkretëtirës së artit atje në Shqipëri. Do të shihni, do t’ia bëjmë bam!” – përfundon apologjeti i “modelit jugosllav”, i shqetësuar për librat që vijnë nga “shteti amë”. Fjala “shkretëtirë”, me të cilën mbyllet kjo letër ta kujton artikullin Vox clamantis in deserto (Zëri i të vetmuarit në shkretëtirë), të botuar në “Rilindje” në vitin 1971 (i nënshkruar nga tetë letrarë kosovarë), pikërisht në kohën kur bashkëpunimi kulturor ndërmjet Tiranës dhe Prishtinës merr karakter institucional. (Në vitin 1970 nënshkruhet Marrëveshja për bashkëpunim midis UT-së dhe UP-së).
Ky është një libër që bën bashkë dy dhunti: imagjinatën e shkrimtarit me kërshërinë e kërkimtarit (kërkimi “kuintesenca e jetës”), por edhe përvojën krijuese të poetit, publicistit dhe studiuesit, që tani shfaqet edhe me kostumin e prozatorit, ku Kosumi shkëlqen më shumë se kudo tjetër.
Për të krijuar libra si ky duhet dije, njohuri, kërshëri, por edhe durim dhe energji. Janë konsultuar shumë burime, libra shkencorë, historikë, politikë, foklorikë, gjuhësorë, juridikë, etnologjikë; botime enciklopedike, uebsajte elektronike, fjalorë, doracakë, me një fjalë një literaturë e pafund, pa e bërë qëllim më vete erudicionin, por duke e vënë atë në funksion të qëllimit që i ka vënë vetes si detyrë parësore autori: të dëshmojë për Ishullin dhe Ishullarët (për Shqipërinë dhe shqiptarët; për Ballkanin dhe ballkanasit); t’u lërë dëshmi bashkëkohësve dhe brezave që vijnë për jetën dhe zakonet e tyre; për luftërat, fitoret, dështimet, rëniet e ngritjet, me theks të veçantë te marrëzitë e tyre.[7]
Nuk ka qenë punë aspak e lehtë mbarështrimi i gjithë kësaj lënde. Për t’i dalë në krye kësaj sfide është dashur një punë e madhe këmbëngulëse. (Teknologjia digjitale, të cilën autori duket e zotëron mirë, e ka bërë të mundur ose, thënë më drejt, e ka lehtësuar realizimin e këtij projekti).
Historia e marrëdhënieve shqiptaro-serbe është një përbërës i rëndësishëm i kësaj vepre. Për krimet dhe masakrat serbe mbi popullsinë shqiptare në harkun kohor 1878, 1912, 1945, 1981, 1999, Kosumi flet me kompetencën e studiuesit dhe me ndjeshmërinë e shkrimtarit, aq sa mund të thuhet se ky libër do të mund të shërbente si shkas për debat mbi këtë temë.
“Revolucioni i 81-shit”, si e quan autori, është lajtmotiv i kësaj vepre që zuri fill në burg. Duke qenë njëri nga të rinjtë tanë që kaluan nëpër ferrin e burgjeve jugosllave është e kuptueshme që kjo të jetë temë obsesive e kësaj vepre. Po qe se përdorim termin e studiuesit të njohur rus të Dostojevskit, Mihal Bahtin, burgu te Kosumi është kronotop: pikë ku takohen koha (kronos) dhe hapësira (topos).
Konform konceptit të tij gjithëpërfshirës, “post/romani” i Kosumit nuk mund të lërë jashtë, natyrisht, luftërat në ish-Jugosllavi, veçanërisht në Bosnjë dhe në Kosovë, duke e parë fenomenin luftë jo vetëm në planin etnik, historik dhe politik, por edhe nga aspekti thjesht njerëzor. Tregimi me titull “Anti-“ (f. 50-52) tregon se deri ku arrin makabriteti i qenies njerëzore të molepsur nga ideologjia e urrejtjes dhe nga shtytjet shtazarake (viktimë e ushtarit serb, të demobilizuar pas Dejtonit, është vajza e mitur boshnjake, Selma, që përjeton një kalvar të paparë), kurse tregimi “Harrimi” (f. 249-253) shpalos dhimbjen e thellë të babait dhe bashkëshortit që dëgjon krismat e automatikut që qëllojnë gruan dhe fëmijët e tij në kohën kur “Prishtina vdiste çdo minutë”, aq sa personazhi “harrohet” për një çast dhe humb orientimin në kohë: në një minutë, madje në disa sekonda ankthi e pritjeje, rrudhen shekujt!
Në krahasim me tregimet e luftës, tregimet që flasin për periudhën e pasluftës, duken “zbavitëse”, edhe kur janë në fakt tragjike dhe groteske. I tillë është, fjala vjen, tregimi “Varri i heroit Besim Krasniqi”, në të cilin flitet për një ish-luftëtar të UÇK-së, i cili, pas veprimeve dëshpëruese që bën në shenjë revolte për mospërfshirjen e tij në listat e veteranëve, ku kanë hyrë edhe njerëz që kishin qenë kundër luftës (shpall në fb “shitjen e varrit” dhe, i frymëzuar nga një tregim i Bertolt Brehtit, “shndërrohet” në përmendore të gjallë në mes të qytetit), ostrakohet nga bashkëqytetarët e tij të nxitur nga media e papërgjegjshme e senzacionale, që e shpall heroin “profiter, mendjemadh dhe egoist”!
Skicat dhe tregimet e këtij libri mbështeten kryesisht mbi një fundament real, por në procesin krijues ato i kalojnë kufijtë e reales dhe shndërrohen në tregime imagjinare. Sepse arti, sipas autorit, duhet të shkojë edhe përtej reales, duke depërtuar në zonën e nënvetëdijes (shih: Romani për nënën, f. 617).
Bajram Kosumi nuk ka studiuar filozofi, së paku jo në shkollë, por vepra e tij, krahas problemeve shoqërore, sociale, politike, etike, estetike, ngre edhe probleme filozofike, si pozita e njeriut në botë dhe e planetit Tokë në kozmos; dualizmi jetë-vdekje, trup-shpirt, ferr-parajsë dhe në mënyrë të veçantë fenomeni kohë.
Teksti më i gjatë i librit Libri për Një Çast (f. 450-479) flet për kohën dhe perceptimin e saj. Kryepersonazhi i këtij rrëfimi, Astriti, është alter ego e vetë shkrimtarit, kurse kronika për të parët e tij në pesëqind vjet (nga mesjeta e këndej) një parabolë e fatit historik të shqiptarëve si komb.
Enciklopedia imagjinare është një vepër që vlen të lexohet, madje edhe të rilexohet, si për shkak të përmbajtjes së saj, ashtu edhe për hir të rrëfimit të shkathët, por dyshoj se do të ketë shumë lexues, jo vetëm pse kultura e leximit është në krizë, por edhe për shkak të vëllimit të madh; njerëzit sot përtojnë të lexojnë gjatë. (Uroj ta kem gabim).[8]
Në Prolog autori, pasi flet për mënyrat e leximit të librit, shpreh dëshirën që të mos e arrijë ditën kur do të varroset libri, fjala është për librin klasik, që preket me dorë dhe që ka aromë, për t’u zëvendësuar me atë që quhet e-book (libër elektronik).[9]
Ta lexosh Enciklopedinë e Kosumit është si të hysh në një pyll të dendur, ku në çdo hap shfaqen peizazhe mahnitëse, por edhe skena të frikshme. Do të mund ta përdornim edhe metaforën e lumit, të një lumi të gjerë e të thellë si Nili, siç do të thoshte Noli,[10] por kjo na kujton rrezikun (real a imagjinar) të “mbytjes” nëse nuk e zotëron mirë shkathtësinë e notimit, përkatësisht të leximit.
Në kopertinën e mbrapme të këtij libri janë vënë disa mendime për autorin dhe veprën e tij. Në mesin e të përzgjedhurve jam edhe unë, Agim Vinca. Duke folur për poezinë e Bajram Kosumit, gati tridhjetë vjet më parë (1995), kisha shqiptuar fjalinë: “Poezia e tij nuk njeh kufij”. Vepra që po përurojmë sot e konfirmon shumëfish vërtetësinë e këtij pohimi: Enciklopedia imagjinare është një metaforë e madhe e kujtesës njerëzore dhe një vepër që s’njeh kufij.
(Fjalë e mbajtur në përurimin e librit “Enciklopedia imagjinare” të Bajram Kosumit, në Prishtinë, më 13 shkurt 2024). / KultPlus.com
Një libër që memorizon dhe arkivon jetën tonë. Bajram Kosumi, Enciklopedia imagjinare. Postroman, Artini-Toena, Prishtinë 2023
Nga Agim Vinca
Kemi para vetes një libër të madh, jo vetëm si vëllim (771 faqe), por edhe me shumësinë e temave që trajton, të problemeve që ngre, të ideve që shfaq dhe të mesazheve që transmeton, sikurse edhe me gjuhën e pasur, sintaksën shqipe dhe stilin e konsoliduar.
Ky është një libër pretencioz, që pretenciozitetin e vet e shpreh që në titull: Enciklopedi…
Dy fjalë në shikim të parë kundërthënëse: “enciklopedi”, nocion shkencor dhe “imagjinare”, fjalë që lidhet me artin si trillim, të shoqëruara nga një term letrar: “PostRoman”, sikundër edhe ballina e librit me atë kullën e lartë si pirg,[1] krijojnë sakaq idenë e një vepre të pazakontë, që eksperimenton si në planin përmbajtësor, ashtu edhe në atë formal.
Një vepër e konceptuar në formë fjalori, ku të gjitha tekstet janë strukturuar sipas shkronjave të alfabetit shqip: nga A-ja tek ZH-ja, në të vërtetë deri te Z-ja, sepse shkronja Zh mungon (nuk e dimë pse).[2] Teksti është i radhitur në dy kolona, si në enciklopedi dhe shoqërohet jo rrallë edhe me fusnota, si në veprat shkencore.
Vepër që dekonstrukton traditën e zhanrit, roman-fjalor, roman-enciklopedi, zbulim apo risi? As njëra, as tjetra, por thjesht një vepër letrare me përmbajtje e strukturë të mëvetësishme, për të mos thënë edhe krejtësisht origjinale. (I tillë është edhe kompozicioni i kësaj vepre).
Veprat letrare në formë fjalori a leksikoni nuk janë të panjohura në botë dhe, pjesërisht, as ndër ne. Shkrimtari amerikan Embrouz Birs (Ambrose Gwinnett Bierce, 1842-1914) u bë i njohur me veprën e tij në formë fjalori me titull Fjalori i Djallit (1911).
Shkrimtari i shquar francez Gystav Flober (Gustave Flaubert, 1821-1880) la në dorëshkrim veprën Fjalor i ideve të pranuara(Dictionnaire des idées reçues), i cili u botua shumë vjet pas vdekjes së autorit (më 1913).
Nuk mund të mos përmendet në këtë rast edhe romani Fjalor i hazarëve (1984) i shkrimtarit serb Millorad Paviq (“romani i parë postmodern në Ballkan”), i përkthyer edhe në gjuhën shqipe (Fjalori kazar, 2012).
Tek ne, Qosja te romani Një dashuri dhe shtatë faje (2003) ka një kapitull me titull Fjalori i fshehur, që shtrihet në mbi 50 faqe. (E njëjta teknikë përdoret edhe te romani Bijtë e askujt, 2010).
Ka edhe shembuj të tjerë veprash në formë fjalori, por Bajram Kosumi e ndërton godinën e vet letrare me materialin e tij dhe sipas konceptit të vet për artin dhe letërsinë, që është në thelb koncept postmodern.
Studiuesit e përcaktojnë artin postmodern si ars combinatoria, domethënë si art ku ka gjithçka: fakte, dëshmi, dokumente, të dhëna shkencore, kujtesë historike, personazhe reale e fiktive, me një fjalë gërshetim të fiksionit me faktografinë.
Nga të gjitha llojet letrare romani është më i përshtatshmi për këtë lloj eksperimenti. Romani gjithmonë ka qenë zhanër sintetizues, por ky i kohës sonë, duke mos qenë beletristikë e pastër, por “bricolage,[3] është i tejngopur me material dokumentar.
Ideja për këtë libër autorit i ka lindur nga koha kur ka qenë në burg (rreth dyzet vjet më parë), kurse një bërthamë fillestare gjejmë te vëllimi poetik Fjalor i Barbarëve (2000), i cili apostrofohet shpesh në këtë libër, madje thuhet, me humor, se është shitur shpejt, ngaqë lexuesit e kanë pandehur për “fjalor të etruskëve”.
Duke qenë libër specifik, Enciklopedia… e Kosumit edhe mund të lexohet ndryshe nga librat e zakonshëm, pra jo në mënyrë konvencionale – nga faqja e parë tek e fundit, siç lexohen rëndom librat, veçanërisht romanet, por edhe duke nisur nga fundi a nga mesi, për t’u kthyer sërish në pjesët e tjera të rrëfimit. (Hapni ku të doni këtë libër dhe besoj se do të gjeni diçka interesante, që do t’ju nxisë ta vazhdoni aventurën e leximit). Unë, fjala vjen, Prologun e lexova në fund, ose kah fundi, dhe pashë se isha lodhur kot për të gjetur çelësin e hapjes së dyerve të kësaj ngrehine letrare atipike, ta quaj kështu, sepse atë na e ofron vetë autori: teksti mund të lexohet në dy mënyra: “si enciklopedi dhe si letërsi”; edhe njëra, edhe tjetra mundësojnë qasjen “në humnerat e artit, të historisë dhe të filozofisë”.[4]
Qysh enciklopedistët francezë në shekullin e 18-të, theksonin se tri aftësitë e mendjes njerëzore: kujtesa, gjykimi dhe fantazia, u përgjigjen tri fushave të dijes: historisë, filozofisë dhe artit.[5]
Enciklopedia imagjinare është një vepër me një trajektore të gjerë kohore dhe hapësinore, që shtrihet nga lashtësia deri në ditët e sotme dhe nga lagjja e fshatit deri te kontinentet e largëta, por që ka një bosht rreth të cilit sillen të gjitha rrëfimet.
Ky bosht është “Ishulli” dhe banorët e tij “Ishullarët”, nga burojnë edhe togfjalëshat: “fjalor ishullor”, “filozofi ishullore”, “mentalitet ishullor” etj. (Edhe pse është përcaktuar për emrin imagjinar “Ishull”, autori nuk ngurron të përdorë edhe emërtimet reale gjeografike: Kosovë, Shqipëri, Ballkan etj.).
Kemi të bëjmë me një toponim letrar, në të vërtetë me një metaforë, që shpreh idenë e izolimit të shqiptarëve si popull. Dhe jo vetëm të shqiptarëve, kudo që jetojnë, në Shqipëri, në Kosovë dhe në viset e tjera, por edhe të ballkanasve në përgjithësi; në një kuptim më të gjerë edhe të mbarë njerëzimit.[6]
Janë qindra zëra, njësi, rrëfime, skica, tregime, mite, legjenda, parabola, poezi, këngë, letra (letrat e Marie K. dërguar të dashurit të saj që vuan dënimin me burg janë perla të vërteta), lojë fjalësh (jeux des mots), humor, batuta, intervista; histori, gjeografi, drejtësi, gjuhësi, onomastikë, semantikë, simbologji, teori komunikimi; tekste liturgjike dhe shprehje në gjuhë të huaja; cikle tregimesh dhe esesh me mbititull “libra” (Libri i mashtrimeve, Libri i Mallkimeve, Libri i Simboleve, Libri i Skurajve, Libri për pesë Mariet etj.); ngjarje, njerëz, vite, shekuj, data, fusnota, që shumë herë janë po aq interesante sa teksti bazë, në mos edhe më shumë, të gjitha këto së bashku sajojnë spektrin e këtij libri-mozaik për nga përmbajtja, por unik për nga këndvështrimi dhe qasja.
Gjatë rrëfimit Narratori pleks kohët, duke kaluar jo rrallë nga e kaluara tek e sotmja e, madje, ose, siç i pëlqen të thotë autorit, poende, tek e ardhmja, duke përmbushur kështu mëtimin për të bërë një vepër të pazakontë letrare… Sikurse kohët, në këtë vepër takohen edhe kategoritë: e mira dhe e keqja, e bukura dhe e shëmtuara, e madhërishmja dhe e ulëta, tragjikja dhe komikja, humori dhe satira, sensi lirik dhe mendimi kritik.
Vepra që po përurojmë sot është shkruar një kohë të gjatë; është menduar akoma më gjatë dhe është botuar gati gjysmë shekulli nga koha kur autorit i ka lindur ideja fillestare “në vetminë e nëndheshme të Burgut të Nishit” (f. 14).
Në këtë vepër nuk ka një kryepersonazh, si në romanin klasik, balzakian, e as si në romanin modern, kafkian (Kafka dhe Kamyja kanë krijuar personazhet model të letërsisë moderne, Jozef K.-në dhe Mërsonë) – nga ky aspekt ky është një libër policentrik, që ka personazhe të shumta: të imagjinuara dhe reale, historike dhe aktuale; heronj dhe qyqarë; idealistë dhe pragmatistë; asketë dhe hedonistë, me një fjalë njerëz me fate nga më të ndryshmet, fatin e të cilëve e përcaktojnë rrethanat historike, por edhe karakteret e tyre të çuditshme. (Nga ky aspekt autori ka ditur të përfitojë edhe nga Marksi, edhe nga Frojdi).
Pothuajse nuk ka personalitet të historisë shqiptare – nga e kaluara e largët e deri në ditët e sotme, që nuk shfaqet në këtë vepër, kuptohet në kontekste të ndryshme. Për ta autori nuk shkruan si historian, por si letrar, duke piketuar ndonjë moment të veçantë nga jeta, vepra apo edhe vdekja e tyre, ndonjë tipar të karakterit a ndonjë detaj në dukje të parëndësishëm, por që autori e bën tërheqës dhe interesant me rrëfimin e tij.
Është vështirë të veçosh nga ky libër pjesët më mbresëlënëse, mirëpo për të mos mbetur vetëm në nivel të konstatimeve të përgjithshme, po ndalemi te disa tekste konkrete, pa pretenduar se kemi bërë zgjedhjen më të mirë.
Luftëtari i vjetër Dedë Gjo Luli goditet me shuplakë nga kamerieri i shtyrë nga konsulli rus (kundrejt një shpërblimi material) në Kafen e Madhe në Shkodër dhe pas kësaj vakie e humb respektin e bashkëqytetarëve. (Është një tekst i shkurtër, që ngërthen një mesazh të fuqishëm: kritikë mentalitetit shqiptar). Dedë Gjo Luli e fal shërbyesin e varfër, që shitet për para, kurse paria shkodrane vetëm e sodit aktin e turpshëm dhe nuk ndërmerr asgjë: “Të gjithë e panë, por askush nuk tha asnjë fjalë e as nuk bëri një lëvizje”.
Kalojmë te një shembull tjetër, në Kosovën e pasluftës, që flet për një zyrtar të administratës shtetërore. Zëvendësministrin e Arsimit, Arbër Rexhajn (emër fiktiv), i diplomuar në Universitetit e Hajdelbergut, në një subjet të Hegelit, pjesë e një qeverie të korruptuar, nuk e lënë të korruptohet sytë e Adem Jasharit, që e vështrojnë me qortim nga fotografia e varur në mur (në zyrë), sa herë që ka rrezik të “devijojë”, andaj jep dorëheqje nga posti.
Dhe ja edhe një shembull tjetër, për mua si profesor shumëvjeçar i Universitetit të Prishtinës dhe si studiues i letërsisë shqipe (natyrisht edhe si krijues), por besoj edhe për të gjithë ju, është me interes të veçantë.
Në sythin “Regjistri i letrave të popullit” flitet për letra me të cilat qytetarët denoncojnë “armiqtë e popullit”. Këto letra janë gjetur, si thuhet, në vitin 1999 në ndërtesën e bombarduar të Sigurimit Shtetëror në Prishtinë nga ushtarët e UÇK-së. “Edhe sot e ruaj regjistrin në arkivin tim personal”, thuhet në fusnotë; në këto letra (“anonime e joanonime”), të shkruara në vitet ’80 të shekullit të kaluar, qytetarët e Kosovës, të kombësisë shqiptare, në njërën anë denoncojnë me vetëdëshirë “armiqtë e popullit” si Adem Demaçi me shokë, ndërsa në anën tjetër shprehin devotshmërinë e tyre ndaj shtetit jugosllav dhe politikës së tij.
Po citojmë njërën nga këto letra, autor i së cilës është një Profesor Universiteti dhe “shkrimtar modern”. Në këtë letër me shifrën 68/80 thuhet tekstualisht, e zezë mbi të bardhë: “Derisa po kaloja nëpër duar libra të rinj të bibliotekës së Fakultetit të Filologjisë, dega e Letërsisë Shqipe, pashë se ka qindra ekzemplarë nga Tirana (…). Unë nuk e di ku është faji, te dekani i fakultetit apo te Sekretariati për Marrëdhënie me Jashtë, po me rëndësi është që ta thirrni dekanin dhe t’ia ngrehni pak veshin (…). Unë dhe një rreth i nderuar intelektualësh – vazhdon “shkrimtari modern” nga Prishtina – jemi për të marrë modele në Beograd. Në vend se të shohin zhvillimet moderne në Beograd, ata i kthejnë sytë e verbër kah Tirana. Boll ma se na çmendën!
Këtë letër mos e konsideroni opinion vetëm timin, se ne nuk do të lejojmë prapakthim që na rrezikon modernen në art, por vetëm që ta keni të qartë ju, si kujdestarë të sigurisë në vend. Ne do ta shkruajmë një apel publik kundër shkretëtirës së artit atje në Shqipëri. Do të shihni, do t’ia bëjmë bam!” – përfundon apologjeti i “modelit jugosllav”, i shqetësuar për librat që vijnë nga “shteti amë”. Fjala “shkretëtirë”, me të cilën mbyllet kjo letër ta kujton artikullin Vox clamantis in deserto (Zëri i të vetmuarit në shkretëtirë), të botuar në “Rilindje” në vitin 1971 (i nënshkruar nga tetë letrarë kosovarë), pikërisht në kohën kur bashkëpunimi kulturor ndërmjet Tiranës dhe Prishtinës merr karakter institucional. (Në vitin 1970 nënshkruhet Marrëveshja për bashkëpunim midis UT-së dhe UP-së).
Ky është një libër që bën bashkë dy dhunti: imagjinatën e shkrimtarit me kërshërinë e kërkimtarit (kërkimi “kuintesenca e jetës”), por edhe përvojën krijuese të poetit, publicistit dhe studiuesit, që tani shfaqet edhe me kostumin e prozatorit, ku Kosumi shkëlqen më shumë se kudo tjetër.
Për të krijuar libra si ky duhet dije, njohuri, kërshëri, por edhe durim dhe energji. Janë konsultuar shumë burime, libra shkencorë, historikë, politikë, foklorikë, gjuhësorë, juridikë, etnologjikë; botime enciklopedike, uebsajte elektronike, fjalorë, doracakë, me një fjalë një literaturë e pafund, pa e bërë qëllim më vete erudicionin, por duke e vënë atë në funksion të qëllimit që i ka vënë vetes si detyrë parësore autori: të dëshmojë për Ishullin dhe Ishullarët (për Shqipërinë dhe shqiptarët; për Ballkanin dhe ballkanasit); t’u lërë dëshmi bashkëkohësve dhe brezave që vijnë për jetën dhe zakonet e tyre; për luftërat, fitoret, dështimet, rëniet e ngritjet, me theks të veçantë te marrëzitë e tyre.[7]
Nuk ka qenë punë aspak e lehtë mbarështrimi i gjithë kësaj lënde. Për t’i dalë në krye kësaj sfide është dashur një punë e madhe këmbëngulëse. (Teknologjia digjitale, të cilën autori duket e zotëron mirë, e ka bërë të mundur ose, thënë më drejt, e ka lehtësuar realizimin e këtij projekti).
Historia e marrëdhënieve shqiptaro-serbe është një përbërës i rëndësishëm i kësaj vepre. Për krimet dhe masakrat serbe mbi popullsinë shqiptare në harkun kohor 1878, 1912, 1945, 1981, 1999, Kosumi flet me kompetencën e studiuesit dhe me ndjeshmërinë e shkrimtarit, aq sa mund të thuhet se ky libër do të mund të shërbente si shkas për debat mbi këtë temë.
“Revolucioni i 81-shit”, si e quan autori, është lajtmotiv i kësaj vepre që zuri fill në burg. Duke qenë njëri nga të rinjtë tanë që kaluan nëpër ferrin e burgjeve jugosllave është e kuptueshme që kjo të jetë temë obsesive e kësaj vepre. Po qe se përdorim termin e studiuesit të njohur rus të Dostojevskit, Mihal Bahtin, burgu te Kosumi është kronotop: pikë ku takohen koha (kronos) dhe hapësira (topos).
Konform konceptit të tij gjithëpërfshirës, “post/romani” i Kosumit nuk mund të lërë jashtë, natyrisht, luftërat në ish-Jugosllavi, veçanërisht në Bosnjë dhe në Kosovë, duke e parë fenomenin luftë jo vetëm në planin etnik, historik dhe politik, por edhe nga aspekti thjesht njerëzor. Tregimi me titull “Anti-“ (f. 50-52) tregon se deri ku arrin makabriteti i qenies njerëzore të molepsur nga ideologjia e urrejtjes dhe nga shtytjet shtazarake (viktimë e ushtarit serb, të demobilizuar pas Dejtonit, është vajza e mitur boshnjake, Selma, që përjeton një kalvar të paparë), kurse tregimi “Harrimi” (f. 249-253) shpalos dhimbjen e thellë të babait dhe bashkëshortit që dëgjon krismat e automatikut që qëllojnë gruan dhe fëmijët e tij në kohën kur “Prishtina vdiste çdo minutë”, aq sa personazhi “harrohet” për një çast dhe humb orientimin në kohë: në një minutë, madje në disa sekonda ankthi e pritjeje, rrudhen shekujt!
Në krahasim me tregimet e luftës, tregimet që flasin për periudhën e pasluftës, duken “zbavitëse”, edhe kur janë në fakt tragjike dhe groteske. I tillë është, fjala vjen, tregimi “Varri i heroit Besim Krasniqi”, në të cilin flitet për një ish-luftëtar të UÇK-së, i cili, pas veprimeve dëshpëruese që bën në shenjë revolte për mospërfshirjen e tij në listat e veteranëve, ku kanë hyrë edhe njerëz që kishin qenë kundër luftës (shpall në fb “shitjen e varrin” dhe, i frymëzuar nga një tregim i Bertolt Brehtit, “shndërrohet” në përmendore të gjallë në mes të qytetit), ostrakohet nga bashkëqytetarët e tij të nxitur nga media e papërgjegjshme e senzacionale, që e shpall heroin “profiter, mendjemadh dhe egoist”!
Skicat dhe tregimet e këtij libri mbështeten kryesisht mbi një fundament real, por në procesin krijues ato i kalojnë kufijtë e reales dhe shndërrohen në tregime imagjinare. Sepse arti, sipas autorit, duhet të shkojë edhe përtej reales, duke depërtuar në zonën e nënvetëdijes (shih: Romani për nënën, f. 617).
Bajram Kosumi nuk ka studiuar filozofi, së paku jo në shkollë, por vepra e tij, krahas problemeve shoqërore, sociale, politike, etike, estetike, ngre edhe probleme filozofike, si pozita e njeriut në botë dhe e planetit Tokë në kozmos; dualizmi jetë-vdekje, trup-shpirt, ferr-parajsë dhe në mënyrë të veçantë fenomeni kohë.
Teksti më i gjatë i librit Libri për Një Çast (f. 450-479) flet për kohën dhe perceptimin e saj. Kryepersonazhi i këtij rrëfimi, Astriti, është alter ego e vetë shkrimtarit, kurse kronika për të parët e tij në pesëqind vjet (nga mesjeta e këndej) një parabolë e fatit historik të shqiptarëve si komb.
Enciklopedia imagjinare është një vepër që vlen të lexohet, madje edhe të rilexohet, si për shkak të përmbajtjes së saj, ashtu edhe për hir të rrëfimit të shkathët, por dyshoj se do të ketë shumë lexues, jo vetëm pse kultura e leximit është në krizë, por edhe për shkak të vëllimit të madh; njerëzit sot përtojnë të lexojnë gjatë. (Uroj ta kem gabim).[8]
Në Prolog autori, pasi flet për mënyrat e leximit të librit, shpreh dëshirën që të mos e arrijë ditën kur do të varroset libri, fjala është për librin klasik, që preket me dorë dhe që ka aromë, për t’u zëvendësuar me atë që quhet e-book (libër elektronik).[9]
Ta lexosh Enciklopedinë e Kosumit është si të hysh në një pyll të dendur, ku në çdo hap shfaqen peizazhe mahnitëse, por edhe skena të frikshme. Do të mund ta përdornim edhe metaforën e lumit, të një lumi të gjerë e të thellë si Nili, siç do të thoshte Noli,[10] por kjo na kujton rrezikun (real a imagjinar) të “mbytjes” nëse nuk e zotëron mirë shkathtësinë e notimit, përkatësisht të leximit.
Në kopertinën e mbrapme të këtij libri janë vënë disa mendime për autorin dhe veprën e tij. Në mesin e të përzgjedhurve jam edhe unë, Agim Vinca. Duke folur për poezinë e Bajram Kosumit, gati tridhjetë vjet më parë (1995), kisha shqiptuar fjalinë: “Poezia e tij nuk njeh kufij”. Vepra që po përurojmë sot e konfirmon shumëfish vërtetësinë e këtij pohimi: Enciklopedia imagjinare është një metaforë e madhe e kujtesës njerëzore dhe një vepër që s’njeh kufij.
[2] Përveç shkronjës së fundit të alfabetit (Zh), në “Enciklopedinë” e Kosumit mungojnë edhe: Dh-ja, Ll-ja, O-ja dhe Y-ja, pra gjithsej pesë shkronja.
[3] Term i studiueses franceze të intertekstualitetit Natali Pjege-Gro, që në shqip është përkthyer “bubërrim”. Shih: Nathanie Piége-Gros, Introduction à l’intertextualité (Hyrje në intertekstualitet),Paris 1996, f. 143.
[4] “Tekstit mund t’i qaseni në dy mënyra: si enciklopedi dhe si letërsi” (f. 15); “të dy qasjet do t’ju mundësojnë një kredhje të thellë në humnerat dhe shpellat e artit, të historisë dhe të filozofisë”.
[5] Mendim i shprehur në Fjalën hyrëse të Enciklopedisë Franceze, shkruar nga matematikani dhe filozofi D’Alamber (Jan d’Alambert, 1717-1783).
[6] “Nuk ka ishull më të madh se Toka (…). Ishullarët janë mbase vetë banorët e tokës” (f. 13).
[7] “Ngjashëm me skulptorin që laton, me piktorin që ngjall(ë) natyrën, me krijuesin që ngjiz planetët, me njeriun që ngjiz(ë) njeriun… është krijuar kjo Enciklopedi…”, thuhet në Prolog (f. 11).
[8]I huaji i Kamysë dhe Plaku e deti i Heminguejit nuk i kalojë të njëqind faqet, por janë kryevepra.
[9] “Tekstit mund t’i qaseni në dy mënyra: si enciklopedi dhe si letërsi” (f. 15) për të hyrë në humnerat e artit, të historisë dhe të filozofisë.
[10] Aluzion te skica e hershme Shpirti im i përgjumur si Nili, të cilën Noli e shkroi në vitin 1903, kur ishte në Egjipt.
(Teksti është fjala e mbajtur në përurimin e librit në Prishtinë, më 13 shkurt 2024)/ GazetaExpress/KultPlus.com
Poeti, studiuesi dhe profesori Agim Vinca ka dhënë dorëheqje nga PEN Qendra e Kosovës. Sipas Vincës, kjo dorëheqje vjen për disa arsye, sidomos pasi politika që zhvillon ky asociacion nuk përkon me misionin që kanë këto asociacione kudo në botë: mbrojtjen dhe avancimin e të drejtave të shkrimtarëve.
KultPlus ju sjell reagimin e plotë të profesorit Agim Vinca:
PEN QENDRA E KOSOVËS DHE DEGRADIMI I SAJ
Politika që zhvillon PEN Qendra e Kosovës si asociacion nuk përkon me misionin që kanë këto asociacione kudo në botë: mbrojtjen dhe avancimin e të drejtave të shkrimtarëve. Në kohë të fundit, madje, veprimtaria e PEN Qendrës së Kosovës është krejt e kundërt me këtë mision.
Dy edicionet e manifestimit “Ora e shkrimtarit” (1, 2), si dhe seria me temë “Debat për kulturën dhe letërsinë në kohë pandemie”, e dëshmojnë plotësisht uzurpimin e këtij asociacioni nga një grup njerëzish, që luftojnë për interesa grupore e personale.
Në shenjë mospajtimi me këto veprime të grupit të instaluar brenda PEN Qendrës, jap dorëheqje nga anëtarësia në këtë asociacion, me shpresë se njerëzit që janë në krye të tij do të reflektojnë në të ardhmen.
Prishtinë, 7 shkurt 2022 Prof. dr. Agim Vinca
P. s. Teksti i kësaj dorëheqjeje, siç mund të shihet, është shkruar shumë kohë më parë, por, për shkak të insistimit të disa miqve, nuk e pata bërë publik. Tash po e shoh se kam gabuar. Grupi i paskrupull i PEN-it kosovar, peng i të cilit është edhe kryetari i tij aktual, vazhdon me sjelljen dhe veprimet e veta antikulturore.
Së pari kafshojnë, pastaj lehin. Qentë e Sodomës, racë e çuditshme! Dhe ec e dije kur luajnë bishtin në shenjë miqësie; kur skërmitin dhëmbët në shenjë kërcënimi. Së pari kafshojnë, pastaj lehin (Kafshojnë natën, lehin ditën) – Shprehi e lashtë e pedigresë së tyre. Njësoj i trajtojnë të gjallët dhe të vdekurit: gërmojnë eshtrat, gërryejnë zorrët. Gjithmonë kështu. Gjithmonë kështu. Qentë e Sodomës, racë fisnike!
KultPlus këto ditë ka hapur thirrjen për edicionin e gjashtë të konkursit mbarëkombëtar të poezisë “KultStrofa”, dhe ky konkurs është i hapur për të gjithë poetët.
Ky konkurs ka një histori të pasur me kontributet e jashtëzakonshme të poetëve, të cilët janë nderuar me një ceremoni të veçantë, organizuar nga gazeta online për art dhe kulturë “KultPlus”.
Por këtë vit, premtohet një edicion i veçantë, i mbushur me emocione të larmishme.
Organizatorët e këtij konkursi sot kanë bërë publike edhe jurinë profesionale të këtij edicioni e cila këtë vit ka një përbërje të veçantë, duke përfshirë shkrimtarë, gazetarë dhe tekstshkrues të këngëve, me qëllim të një laramanie sa i përket shijeve.
Juria përbëhet nga: Agim Vinca, kryetar jurie, Beti Njuma dhe Shpat Deda.
Organizatorja e këtij konkursi, Ardianë Pajaziti, ka bërë të ditur se konkursi është i hapur për të gjithë poetët, duke përfshirë edhe talentët e rijnë. Pajaziti gjithashtu ka treguar se kandidatët mund të aplikojnë me një poezi të pabotuar, duke e dërguar në adresën [email protected], duke përdorur subjektin “Për konkursin e poezisë ‘KultStrofa’. Afati i fundit për aplikim është data 26 nëntor 2023, ora 23:59.
Asnjë aplikim nuk pranohet nëpërmjet formave të tjera. Juria profesionale do të përzgjedhë dhjetë poezi- finalistë, të cilët edhe do të jenë të ftura në ceremoninë kryesore, dhe më pas juria profesionale do të shpall edhe tre çmimet kryesore të konkursit, çmimin e parë, të dytë dhe të tretë.
Kujtojmë që fituesi i konkursit të parë ishte poeti i njohur Ragip Sylaj. Pas tij, vazhduam rrugën me krijimtarinë e poetëve të tjerë si: Arjola Zadrima, Merita Berdica, Gentiana Bajrami Atashi dhe Zhaneta Barxhaj. / KultPlus.com
Në botim të shtëpisë botuese “Olymp” nga Prishtina, këto ditë doli nga shtypi libri më i ri i prof. Agim Vincës “Jetë a vdekje përqafuar. Ese & eulogji me një rragatë në fund”. Ky libër përfshin shkrimet kritike dhe eseistike të viteve të fundit të këtij autori. Një kapitull i këtij libri përmban edhe shkrime polemike për çështje të rëndësishme kulturore dhe letrare. Libri ka gjithsej 356 faqe, përcjell KutPlus.
Fjala e redaktorit Ag Apolloni
Kur lexuesi merr në dorë një libër të ri të profesorit, studiuesit dhe shkrimtarit Agim Vinca, për një gjë është i sigurt: ai libër thotë diçka. Ndryshe nga shumë autorë që shkruajnë edhe kur s’kanë çfarë të thonë, Vinca shkruan vetëm kur idetë, emocionet dhe fjalët s’mund t’i heshtë. Prandaj, edhe ky libër duhet parë si një reagim i tillë. Këtu flitet për vepra e vdekje që të prekin, për marrëzi që na ndjekin, për letërsinë dhe gjuhën, për paqen dhe luftën.
I shkruar me një gjuhë tërheqëse, ky libër të shëtit nëpër vepra e vende të ndryshme. Bota e kësaj vepre është e mbushur me dashuri, dhimbje, respekt, pikëllim, dëshpërim, nderim dhe qortim. Autori nderon punën, vlerat dhe artistët, ndërsa qorton përçarësit dhe pseudoartistët. Kështu, ky libër shtrihet nga diskursi eulogjik deri tek ai polemik. Këtu mblidhen të ndryshmet dhe të kundërtat në një vend, për t’u kujtuar më gjatë, duke shpalosur kështu bindjen e autorit se as e mira, as e keqja s’duhet të harrohen. E mira jepet si një model që duhet ndjekur, ndërsa e keqja si një defekt që duhet ndrequr.
Me këtë libër përkujtues dhe reflektues, Agim Vinca ka bërë një regjistrim dhe interpretim fenomenesh publike dhe private, nëpërmjet një ligjërimi personal, që herë thekson të bukurën, herë të dobishmen.
Fjala e recensentit Begzat Baliu
Ata që e kanë njohur angazhimin intelektual të Profesor Agim Vincës në fund të viteve ’60; ata që e kanë njohur angazhimin e tij kombëtar për studimin dhe botimin e letërsisë si tërësi integrale në vitet ’70; ata që i kanë dëgjuar diskutimet e tij dhe i kanë lexuar dhe njohur polemikat në shtypin jugosllav në mbrojtje të letërsisë, kulturës dhe çështjes shqiptare në Jugosllavi; ata që e kanë dëgjuar dhe ia kanë lexuar artikujt dhe veprat polemizuese të tij, pas rënies së komunizmit në Shqipëri e deri më sot, pasi ta lexojnë këtë vepër, sigurisht do të thonë:
Ishte lehtë të ishte luftëtar i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe ta ndërtoje bazamentin e monumentit të lirisë e pavarësisë së atdheut; ishte lehtë të ishe politikan i rreshtuar, që del në zgjedhje në flakët e luftës dhe i dhuron një votë presidentit historik të Republikës së Askundit. Vetëm intelektual, intelektual dhe eulogjist ishte vështirë të ishe dhe t’i shkruaje poezi përflakjes së Prekazit; ta mbroje publikisht të drejtën e bashkimit kombëtar; t’i thoshe lamtumirë patriotit revolucionar në Tiranë, mbi mortin e të cilit neokomunistët e demokracisë, shtinin me gisht: komunist, komunist, komunist!
I tillë ishte me veprën e tij intelektuali, shkrimtari, studiuesi e Profesori Agim Vinca. I tillë ishte me veprën mendore dhe jetësore, i tillë shfaqet edhe me këtë vepër: lirik, fjalëzgjedhur, i pakompromis! / KultPlus.com
Këto ditë të nxehta vere, në Strugën tonë të bukur, takova djalin e mësuesit tim të parë, Sadik Halilit, figurën e të cilit e kam përjetësuar në një poezi të shkruar rreth pesëdhjetë vjet më parë. Kishte ardhur nga Stambolli, tok me të shoqen e dy fëmijët dhe kërkoi të më takonte. U takuam në një restorant buzë Drinit, aty ku dikur familja e mësuesit e kishte pasur shtëpinë (para se t’ua sekuestronte “pushteti popullor”, duke i zhvendosur te “Lagjja e jevgjve”).
Ishte mesi i viteve pesëdhjetë të shekullit të kaluar, kur qindra familje shqiptare nga këto vise, për shkak të presionit politik, por edhe të iluzioneve për një jetë më të mirë, morën rrugën e arratisë. Kështu edhe familja e mësuesit tim, i cili iu nënshtrua dëshirës së prindërve, të babait të tij në radhë të parë dhe u detyrua të largohej nga vendi ku kishte lindur e ishte rritur dhe ku e kishte filluar punën si mësues. Punoi vetëm një vit, në vendlindjen time, në Veleshtë, në vitin shkollor 1954/55 dhe pastaj u largua. Iku përgjithmonë, si shumë të tjerë.
Puna e parë që u detyrua të bënte familja e tij, sikurse edhe familjet e tjera të shpërngulura në Turqi, ishte ta ndërronte mbiemrin. Duhej të hiqnin dorë nga llagapi familjar dhe të zgjidhnin një tjetër. Ky ishte rregull. Mësuesi im, Sadik Halili, nuk mund të quhej më si më parë. Por, i zgjuar e atdhetar, ai zgjodhi një mbiemër që e lidhte me vendlindjen: Akgöl (Akgjol), që në shqip do të thotë Liqeni i Bardhë. Babai i tij ishte kalishtar, ndërsa mësuesi kishte lindur në Strugë, në një shtëpi shumë afër Liqenit dhe ishte rritur aty. Edhe atje ku shkoi, pa dëshirën e tij, nuk donte të shkëputej nga gjoli i tij.
Krijoi familje duke u martuar me një vajzë nga Ohri, po ashtu familje shqiptare e shpërngulur, me të cilën lindi e rriti dy fëmijë, djalë e vajzë.
Mustafa quhet i biri i mësuesit. Është inxhinier me profesion, por shumë i dashur e i afërt. Erdha nga Prishtina për t’u takuar me të dhe për të mësuar diç më shumë për njeriun që m’i mësoi shkronjat e gjuhës shqipe. Kur i kreva studimet dhe mora ditarin në dorë, në vitin e largët 1971, shkrova vjershën e famshme “E kujtoj mësuesin”, që është poezia ime ndoshta më e popullarizuar. E dinë përmendsh pothuajse të gjithë fëmijët e shkollave në Kosovë, në Shqipëri, në Maqedoni e në diasporë. Më ka ndodhur, madje, ta recitojnë në praninë time, pa e ditur se unë jam autori.
Njohja virtuale me djalin e mësuesit ndodhi vitin e kaluar, afërsisht në të njëjtën kohë, kurse tani u takuam për herë të parë “live” dhe kaluam disa orë bashkë. Kishte marrë me vete një album me fotografi nga koha kur babai i tij ka shërbyer si mësues në shkollën tetëvjeçare “Fejzi Vinca” në Veleshtë. Në secilën fotografi ka shkruar me dorën e tij kur, ku dhe me kë ka dalë. Disa nga këto shënime janë histori në miniaturë.
Mustafai më dhuroi dy foto nga albumi i babait, kurse unë një kopje të librit tim të parë, “Feniksi” (1972), ku gjendet poezia për mësuesin.
Ruan edhe një fletore të vitit 1946. Për herë të parë shihja fletore të asaj kohe me portretin e Titos në ballinë. E shfletoj dhe në të lexoj: fjalia, periudha, kryefjala, kallëzuesi… Kjo është gramatika e dhembjes sonë!
E ka humbur gjuhën, por jo kujtesën dhe ndërgjegjen. Është për lakmi kujdesi që tregon ndaj trashëgimisë së të atit. Më thotë se këngë e preferuar e Mësuesit paskësh qenë “Dalëngadalë po vjen behari…” dhe, sakaq, ma lëshon të regjistruar në celular. I them se kjo është këngë partizane, shumë e dashur në Shqipëri për shkak të luftës antifashiste, kurse për ne këndej kufirit e donim ngaqë prisnim të vinte behari i lirisë. “Dalëngadalë po vjen behari, dalëngadalë po na vjen…”.
Rreth tryezës e këndojmë ngadalë, nën hundë, këtë këngë që tani gjithnjë e më rrallë dëgjohet ndër ne.
Mësoj se mësuesi im e paskësh dashur shumë Shqipërinë (e tillë çfarë ishte) dhe se paskësh marrë gazeta e revista nga Tirana. I lexonte, thotë i biri, dhe i ruante në shtëpi, gjer ditën që ndodhi grushtshteti i vitit 1980, kur u detyrua t’i asgjësonte për shkak të simboleve komuniste.
Mustafai nuk di shqip (as unë turqisht), kështu që detyrohemi të flasim me përkthyes, rol që e luajnë me zell e përpikëri çifti simpatik strugan Albena dhe Hysen Dika, të afërm të tij.
Mësuesi im pat ardhur për herë të fundit në vendlindje në vitin 2006. Nuk më njoftoi kush, sepse po ta kisha marrë vesh do t’i hipja makinës dhe do të vija për ta takuar. Kur e mora vesh, e kërkova adresën, por derisa ma gjetën, ai iku nga kjo botë. (Ndërroi jetë në vitin 2010). Më ka mbetur peng që nuk arrita ta takoj dot as edhe një herë të vetme në jetë!
Biseda sillet rreth shkollës, mësuesit, poezisë. Mysafiri kërkon që ta recitoj poezinë për babanë e tij dhe unë ia plotësoj dëshirën, kurse ai më regjistron në celular. Do ta marrë me vete si kujtim nga vendlindja e të parëve për t’ua treguar miqve dhe të afërmve. Më ndjekin me vëmendje të gjithë, duke më falënderuar në fund me fjalë e duartrokitje, ndërsa e shoqja e Mustafait, mësuese në një shkollë fillore në Stamboll, uron që fëmijët e saj, Selini dhe Urali, të bëhen si Profesori, nxënësi i dikurshëm i gjyshit të tyre, mësuesit Sadik.
Çdo shkulje nga vendi është dramë, por shpërngulja e shqiptarëve në Turqi qe një dramë e madhe kombëtare e njerëzore, me pasoja të rënda në jetën e njerëzve tanë dhe të kombit shqiptar në Ballkan.
Përmenden shifra marramendëse të numrit të shqiptarëve në Turqi, por kjo i takon tashmë të kaluarës. E keqja është se mërgimi në këto troje vazhdon, tani në forma e drejtime të tjera dhe, gjithsesi, edhe për motive të tjera. E mërgimi sjell bjerrjen, zbehjen, asimilimin.
Ajme, sa keq, sa vrer e sa zor, do të thoshte i madhi Nol.
Dita e ngrohtë e verës po i afrohet fundit, qyteti vlon ende nga njerëzit, zërat, thirrjet…; Drini rrjedh i qetë në shtratin e vet; diku larg, në një dasmë, dëgjohet kënga “Vijnë pampurat”…, ndërsa unë dhe ime shoqe përshëndetemi me miqtë tanë që nesër do të marrin rrugën për nga kanë ardhur, mbushur me mall e kujtime nga vendi i të parëve, me urimin për t’u parë sa më parë në Strugë apo në Stamboll. / KultPlus.com
Në Paris, rastësisht, i mbusha pesëdhjetë e sa vjet.
Tani jam një vit më i madh se Naimi, dyfish më i moshuar se Migjeni dhe – mjekërbardhë si Lasgushi.
Për ditëlindjen time pimë nga një gotë verë me Veronikën nga Kili dhe Mihain nga Bukureshti.
Ç’rastësi Të tre kemi njohur nga një diktaturë (unë dy a tri) dhe kemi ëndërruar botën e lirë. I cakërrojmë gotat dhe themi: Gëzuar! Secili në gjuhë të vet; në Paris, në botën e lirë (A thua, vërtet?)
Në ditëlindjen time të njëqindepesëdhjetë! / KultPlus.com
Gjashtë muaj para se të ikte nga kjo botë pushoi së foluri. Heshti përgjithmonë Ai që tërë jetën kishte këlthitur herë si Makbeth, herë si Hamlet mbi dërrasat që quhen jetë. Ra në komë të thellë e s’foli dot. E përse të fliste? Me kë të fliste? Ç’të thoshte, vallë? Qe një heshtje që fliste më shumë se çdo llomotitje. Qe monologu më i gjatë i jetës së tij. Jo në skenë, po në shtrat. Gjashtë muaj heshtje. Vetmi. Gjashtë muaj varg… Pastaj, ashtu i madh e shpërfillës si një mag U ngjit pa bëzajtur lart në Dragodan Si të luante të mbramin rol shenjtori a djalli Për të na dhënë edhe një kumt Para se të binte sipari.
Hamit Aliaj lindi në Kasaj të Tropojës, fshat që gjendet në afërsi të kufirit me Kosovën. Në këtë fshat u rrit djaloshi që do të shkruante vargjet më të bukura, më tronditëse, për ndarjen tragjike të trojeve shqiptare. Kur ai erdhi në këtë botë, një ditë vjeshte të vitit 1954, shqiptarët kishin vite që nuk mund të shkonin më te njëri-tjetri për shkak të këtij kufiri absurd. As në dasmë, as në mort, as në gëzim e as në hidhërim. Vetëm zogjtë e malit guxonin ta kalonin atë vijë tragjike që ndante njerëzit e një gjaku. Kjo padrejtësi shekullore, ky absurditet i historisë, do të bëhet lajtmotiv i vargjeve të poetit, i cili, qysh në fillim, shpallte botërisht: “Bjeshkët janë mbiemri im”. (Ky është titulli i librit të parë të Hamit Aliajt, të cilin e botoi kur ishte njëzet vjeç). Edhe poetë të tjerë shqiptarë, këndej e andej kufirit, në Kosovë e në Shqipëri, në Jug e në Veri, e kanë trajtuar këtë temë: temën e ndarjes tragjike të trojeve shqiptare, por pothuajse askush si djaloshi nga Kasaj, që e kishte shtëpinë “pesëqind metra larg dhimbjes”. “Shtëpinë, mbështjellë me një re të bardhë,/ në Veri e kam,/ pesëqind metra larg dhimbjes,/ piramida 6 përballë”. Ç’figurë e gjetur e domethënëse! Këtu, në Veri, pranë gurit kufitar, lindi dhe u rrit poeti; këtu u përkund në djep dhe këtu do ta ketë edhe banesën e fundit. (Hamit Aliaj u varros këto ditë me nderime në vendlindje). Teoria e mjedisit si koncept teorik është e kapërcyer, por as kritika moderne nuk e mohon rolin e vendlindjes dhe të fëmijërisë në formimin shpirtëror të krijuesit. Hamiti e kaloi fëmijërinë në vendlindjen e tij, në një vend ku bashkëjetonin doke e zakone, ku këngët dhe legjendat e moçme ishin akoma rit i mbrëmjeve. Rriste shtatin në kodrat dhe livadhet e fshatit dhe mrekullohej nga tingujt e fyejve të barinjve që çdo verë ua mësynin bjeshkëve të Shkëlzenit, ndërsa tufat e deleve, formonin në imagjinatën e tij poema pa fund me vargje të bardha… Ky ishte sfondi ku poeti filloi të thurte vargjet e para në fletoret shkollore, që i fshihte nga sytë e të tjerëve… Nëna e tij, një grua e fortë, e cila shpesh dinte të ishte edhe burrë, do të ishte mbështetësja dhe frymëzuesja e tij më e madhe. Ajo i dha të birit jo vetëm dashuri prej nëne, por i mëkoi edhe shpirtin artistik…Vendosja e fshatit të tij të lindjes përballë Kosovës, e cila ishte disa minuta afër, por mijëra vjet larg, kur shikoje gardhin e përshkuar nga korenti vdekjeprurës, ka qënë një dhembje e gjatë, por edhe një burim frymëzimi për shumë poezi të poetit, që e vuante paradoksin historik të ndarjes përgjysmë të trupit të atdheut, thuhet në një shënim të shkruar me gjasë nga vetë autori ose nga ndonjëri nga miqtë e tij letrarë. Ky është kufiri i parë nga ajo anë. Po nga kjo anë? Në një takim letrar në Pogradec, vite më parë, pata thënë: “Tërë jetën e kemi soditur nga larg këtë qytet, jemi orvatur më kot ta rrokim me shikim, duke i marrë mëri sytë tanë që s’kishin forcë të shihnin përtej, në anën tjetër të masivit ujor të quajtur Liqeni i Ohrit. Vështrimi ynë nga brigjet e Strugës arrinte shumë-shumë deri te Lini i futur si hundë në liqen. Nga Struga Pogradeci nuk mund të shihej, por vetëm mund të merrej me mend, kurse kënaqësinë e të soditurit të konturave të tij e përjetonim kur shkonim në të rrallë në Shën Naum. Nga bedenat e manastirit të lashtë, ku murgj dhe policë rrinin bashkë, e shikonim tinëz, me mall, qytetin që ishte aq afër dhe aq larg njëkohësisht. Ky është Pogradeci i djalërisë sime. Pogradeci im i dikurshëm. I papërsëritshëm”. Treva nga e cila vjen Hamit Aliaj dhe një varg poetësh të tjerë të talentuar (Anton /Ndoc Papleka, Besnik Mustafaj, Buçpapajt Mujo e Skënder e shumë të tjerë) quhet ndryshe “Malësi e Gjakovës”. Malësorët e fshatrave të Tropojës pazarin e bënin në Gjakovë, ku zbrisnin për të shitur e blerë, por edhe për të lidhur miqësi e krushqi, derisa ky qytet shqiptar nuk iu shkëput Shqipërisë, ashtu siç ndodhi edhe me shumë qytete e fshatra të tjera të Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare. Xhevahir Spahiu e Bardhyl Londo kanë shkruar vargje pikante për “Vitin 13”, që në letërsinë shqipe ka marrë përmasat e një figure topike (toposi i ndarjes përgjysmë të trupit të atdheut), por Hamiti i ka shkuar deri në fund këtij motivi, duke e shtrydhur fjalën “derisa gjak t’pikojë”, siç do të thoshte Azem Shkreli. Te poema e tij e jashtëzakonshme, por e pavënë re, Zeka i Zi, me të cilën mbyllet libri Lotin nuk ta fal, lexojmë vargjet: “E kemi parë Zekën e Zi,/ me kokë nën sqetull rend./ E lë kokën në një lis/ e lisi shqip flet, / e lë kokën në një gur / e guri flet si njeri, / e lë kokën në një re/ e reja vetëton,/ ia lë kokën tokës,/ toka rend, vrapon”, për ta përmbyllur frazën me një figurë shumë të përhapur në letërsinë shqipe, nga Barleti e gjer tek Kadare, atë të ndarjes së kokës nga trupi: “Koka në bjeshkë, trupi në det”. E krijuar në një periudhë gjysmëshekullore dhe e shpërndarë në shtatë vëllime (Bjeshkët janë mbiemri im, Një vend e ruaj për ty, Lotin nuk ta fal, Mungon Viti Një, Njëqind vjet e Martë dhe E hëna e përtejbotës, ky i fundit me haiku), poezia e Hamit Aliajt është homogjene për nga përmbajtja dhe pothuajse e nivelizuar për nga vlera. Hamit Aliaj është pa dyshim një nga krijuesit më të talentuar të brezit të vet. I veçantë me botën e interesimeve tematike, ai është i veçantë edhe me shprehjen dhe sintaksën poetike. Në poezinë e tij shkrihen natyrshëm rrëfimi dhe lirizmi, figura dhe mendimi, toni epik dhe elegjiak. Me një qartësi e thellësi të lakmueshme, që rrallë haset tek i njëjti poet, ai i flet lexuesit për të vërtetat jetësore dhe paradokset e historisë. Rexhep Qosja, në një intervistë dhënë shtypit shqiptar, e pati quajtur Hamit Aliajn “poet që të bën mik të përjetshëm shpirtëror” dhe “që do ta nderonte çdo letërsi evropiane”. Fqinj me Hamitin për nga vendlindja, profesor Qosja shquan “mendimin subtil, pamjet krijuese dhe figurat befasuese” si veçori të stilit të tij. Këtyre karakteristikave, u duhet shtuar edhe imagjinatën e pasur, origjinalitetin e shprehjes dhe aftësinë për të depërtuar në thelbin e fenomeneve të jetës. Subjekti lirik i kësaj poezie bredh lirshëm nëpër kohë e vende, nga Ballkani në Evropë, nga antika në kohët moderne, nga Albanopoli në Fushë Kosovë, për t’u kthyer sërish te shtëpia e tij “pesëqind metra larg dhimbjes”. Hamit Aliaj do të mbahet mend edhe si krijues tekstesh për këngë. Shkroi shumë të tilla, por disa prej tyre janë bërë pjesë e kujtesës kolektive. Me këngën e tij “N’Dardani bjen nji tupan” studentët e Prishtinës dilnin në demonstratë. Ata ishin krushqit e lirisë së Kosovës, që do të vinte me shumë mund e sakrifica. Edhe Hamiti ka dhënë kontributin e vet për këtë ditë, sepse nuk luftohet vetëm me armë, por edhe me art. Pas çlirimit të Kosovës do t’i bëhet e mundur të vinte për herë të parë në Gjakovë, aty ku të parët e tij dikur vinin për çdo javë. “Njëqind vjet për të mbërritur tek ti…/ Jam më i pasuri mbi dhe:/ Kam timen këtë natë/ Që ndan mijëvjeçarët” – thuhet në poezinë Nata e parë në Gjakovë, shkruar në vitin 1999. Ndien gëzim për këtë takim, por edhe dhimbje e trishtim për krimet që janë bërë në Kosovë, krime para të cilave do të trishtohej edhe vetë Shekspiri: “Ju lutem, mos m’i thoni gjë Shekspirit/ se i djeg librat e tij”. Ndryshe nga shumica e kolegëve të tij poetë, Hamit Aliaj e krijoi veprën e vet në heshtje. Ai nuk ishte poet i çmimeve e promovimeve, as i ekraneve e portaleve, por krijues vargjesh të denja për çdo antologji, që shpresojmë të mbijetojnë edhe në këtë katrahurë vlerash e kriteresh. Hamit Aliaj e nisi udhëtimin e tij nga fshati i lindjes për t’u bërë banor i Parnasit shqiptar. Rruga drejt majave të artit nuk është e lehtë. Ajo është e gjatë dhe e vështirë edhe kur nisesh nga ndonjë metropol e botës, se jo më nga një fshat i vogël mes malesh. Shikuar nga ky aspekt Hamit Aliaj mund të quhet një sfidues i madh. Përgjithësisht i tërhequr në jetë, ai guxoi si poet. Kërkoi hapësira të reja shprehëse, duke i mbetur besnik formimit të vet shpirtëror, që i ka rrënjët te tradita e vendlindjes dhe filozofia e njerëzve të saj. Dy-tre librat e tij të fundit (Mungon Viti Një, Njëqind vjet e Martë dhe Hëna e përtej botës), të botuar në periudhën 1997-2017, tregojnë se Hamiti i ndiqte trendet e reja të poezisë në hapësirën shqiptare dhe më gjerë, por pa rënë në grackën e snobizmit dhe të epigonizmit. Vërtet që këta libra sjellin diçka të re në konceptimin e vargut (herë-herë deri te poezia e tipit vizual), mirëpo libri i tij më i mirë, më homogjen dhe, madje, edhe më modern mbetet vëllimi Lotin nuk ta fal, i botuar në kapërcyell të dy epokave, në vitin 1990 shtëpia botuese “Naim Frashëri” (në 2000 kopje). Në antologjinë Muza e Mëmëdheut (Njëqind poetë për Atdheun), botuar në 100-vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë, Hamiti prezantohet me poezinë Shtëpinë e kam pesëqind metra larg dhimbjes, vargjet e së cilës janë vënë edhe në kopertinën e mbrapme të librit.
Shtëpinë, mbështjellë me një re të bardhë, në Veri e kam, pesëqind metra larg dhimbjes, piramida 6 përballë.
Miqtë e mi të letrave kanë surpriza të zymta kur më vizitojnë, dil nga legjendat, më thonë kritikët, po ç’të bëj: ashtu real, jashtë çdo fantazimi, i marr për dore dhe ua prezantoj vitin ’13, çunak të përgjakur.
Ç’të bëj. Toka ime s’ka klithur kurrë në qiell, klithmat i ka lënë në gurë e në drurë, në një djep klithmash jam rritur, dhe themelet e shtëpisë klithma i kam pesëqind metra nga piramida 6.
Gjumin s’e kam pasur kurrë të qetë: rënkon toka pranë shtëpisë sime në Kasaj nga prerja e madhe e vitit trembëdhjetë.
Net për net më duhet të zgjohem nga britma fëmijësh të prapë, të dal jashtë, t’i kap për veshi, Bismarkun, Lord Grejin, Bikonsfildin, kral Pjetrin, Nikollën, Çubrilloviqin e më të rinj që emrin s’po ua them, në gjuhë të ndryshme shahen ndyrë, zihen si rrugaçë aty te piramida 6.
… Shtëpinë e kam pesëqind metra larg dhimbjes pranë një meridiani të këputur e kam, të tjerat merren me mend.
Vargu i fundit: “të tjerat merren me mend” e lë të hapur kuptimin e tekstit, që nxit asociacione e përsiatje nga më të ndryshmet. Dikush profetizonte se shqiptarët do të bashkoheshin në vitin 2012; të tjerë thonë se do të bëhemi bashkë në BE, por ka edhe të tillë që nuk e duan bashkimin e Kosovës me Shqipërinë! Çka s’ka ndër ne! Por, për fat, ka edhe poetë si Hamit Aliaj i Tropojës, si Agim Spahiu i Kukësit e Visar Zhiti i Lushnjës (dhe i burgut) e dhjetëra të tjerë anekënd Shqiptarisë, që kanë kënduar me frymëzim të vërtetë, bukur e dhimbshëm, për dramën e ndarjes dhe ëndrrën e bashkimit. Moikom Zeqo e quante “Ribërja e Atdheut”. Nga demiurgët De Radë e Naim e këndej, vazhdon kjo “ribërje”. Dhe do të vazhdojë edhe në të ardhmen. / KultPlus.com
“Asnjë cigare nuk e kam pirë, cigarja më ka pirë mua”.
Në udhëtimet e mia nëpër botë, nuk ka vend ku nuk kam takuar shqiptarë. Vetëm në qytetin Sète (Setë) në jug të Francës, ku qëndrova këto ditë në festivalin poetik Zërat e Gjallë të Mesdheut, nuk po takoja dot. M’u duk pak e çuditshme kjo gjë, por thashë me vete: “Ky është një qytet i vogël, i veçuar, ku nuk paskan mbërritur ende bashkatdhetarët e mi”.
Po afrohej koha e kthimit, kur, ditën e fundit, derisa po shkoja në leximin që kisha në program atë ditë, tre vetë po vinin drejt meje dhe po më shikonin me një vëmendje disi të pazakonshme. Kur u afruan, dy prej tyre m’u drejtuan në frëngjisht: “A mund t’i flisni shqip këtij shokut tonë?”. “Po”, u thashë, “mund t’i flas atij dhe juve: Mirëdita!”. Njeriut me kapelë e me mjekër të bardhë a la Lenin, i shkëlqyen sytë. “Unë, tha, jam shqiptar, nga Kosova, por nuk di shqip!”. Gjer këtu asgjë e jashtëzakonshme: sa shqiptari i arratisur nëpër botë e ka humbur gjuhën. Disa, madje, jo vetëm atë. Njeriu që kisha përballë, rreth të gjashtëdhjetave, duket se ishte një nga ata: shqiptar që, për shkak të rrethanave në të cilat ka jetuar, e ka humbur gjuhën, por jo edhe kujtesën.
E pashë orën. Për pesë minuta fillonte takimi dhe iu drejtova tre burrave që kisha përballë, e në radhë të parë bashkatdhetarit tim shqiptar: “Mund të vini në rrugën këtu pranë, ku unë do të lexoj poezi shqip (të njëjtat aktorët i lexonin në frëngjisht) dhe, pastaj, pas takimit, mund të rrimë sa të doni e të bisedojmë bashkë”.
Ashtu edhe u bë. Pas takimit letrar, në të cilin lexuan dy poetë francezë, dy italianë, një poet frankofon nga Haiti dhe një shqiptar (unë, A. V.), u ula me njeriun të cilit ende nuk ia dija emrin, por e dija se ishte shqiptar dhe se jetonte këtu në Setë. E filluam bisedën, natyrisht në frëngjisht, tani vetëm. Mësoj se bashkëbiseduesi im është nga Kosova, se ka lindur në Prishtinë në vitin 1955 dhe se quhet Jusuf Shahini ose Shahin, si e shkruan ai mbiemrin e vet, ngaqë një kohë të gjatë ka jetuar në Turqi. Shtëpinë e kemi pasur, thotë, jo larg nga “hoteli i madh”, në qendër të Prishtinës. Nuk e di a mendon për Grandin e ndërtuar shumë më vonë nga koha kur ka lindur ai, apo për Bozhurin e dikurshëm, por kjo s’ka rëndësi. E rëndësishme është që ai është nga Prishtina dhe se rrjedh nga ato familje prishtinase, që i kanë pasur shtëpitë në qendër të qytetit. Familja e tij është shpërngulur nga Kosova për në Turqi në vitin 1956, në kohën e aksionit famëkeq të mbledhjes së armëve, kur Jusufi ka qenë vetëm një vjeç e gjysmë.
Janë vendosur në Izmir. Atje është rritur dhe shkolluar (ka kryer studimet për grafist dhe merret me zanatin e tij, si thotë, por këtu jeton nga një restorant). Me një buzëqeshje të lehtë në fytyrë, që shpreh njëlloj vetironie, thotë dhe se i ka takuar lëvizjes marksiste-leniniste, e cila, në vitet ’70, ka qenë mjaft e përhapur në Turqi, veçanërisht në mesin e të rinjve. Pak më vonë, kur bisedën do ta vazhdojmë në restorantin e tij, do të thotë, me të qeshur: “Mua këtu më thërrasin Enver Hoxha!”. (Le të themi kalimthi se udhëheqësi komunist shqiptar, Enver Hoxha, ka studiuar jo larg nga këtu, në Monpelje, që është rreth njëzet minuta larg nga Seta).
Bashkëbiseduesi im, njeriu me mjekër a la Lenin e me kaçketë të bardhë, që s’e heq për asnjë çast nga koka, flet qetë, ngadalë dhe disi rëndë, ndoshta ngaqë evokon të kaluarën e vështirë (të vetën dhe të familjes së tij), ose ngaqë i vjen rëndë që nuk di asnjë fjalë shqip. Madje, as përshëndetjen time në fillim të takimit letrar, shqip: “Mirëdita të gjithëve dhe mirë se keni ardhur!”, thotë se nuk e ka kuptuar dhe se nuk do ta dinte kuptimin e atyre fjalëve, po të mos i kisha thënë të njëjtat edhe në frëngjisht.
Herë pas here buzëqeshja e tij e lehtë, në fytyrën e mprehtë, pak të kuqe, shoqërohet edhe me një ndjenjë malli e mallëngjimi, në mos edhe faji. Është e pamundur të të mos kujtohet në këtë rast poçari i Dritëro Agollit, i poezisë së famshme me të njëjtin titull, i cili, në dyqanin e tij, në Stamboll, i hidhet në qafë bashkëbiseduesit të vet, turistit shqiptar që ka hyrë në dyqan të blejë një vazo për kujtim, duke e lutur që ta shajë dhe një herë shqip! “Ngjarja” është pak a shumë e ngjashme, veçse në këtë rast nuk zhvillohet në qytetin e madh e të zhurmshëm buzë Bosforit, por në qytetin e vogël e të qetë Setë në breg të detit Mesdhe, ku janë mbledhur poetë nga 35 vende të botës, kryesisht nga vendet e Mesdheut, por edhe nga Amerika latine (Argjentinë, Meksikë etj.) e Kuebeku, që flasin e shkruajnë në 18 gjuhë të ndryshme dhe që do të qëndrojnë plot tetë ditë këtu, nga 24 korriku deri më 1 gusht.
Personazhi i këtij shkrimi, prishtinasi i vjetër Jusuf Shahini, i cili është larguar përgjithmonë nga vendlindja e tij pothuajse sapo ka ardhur në jetë, i ka parë në qytet pllakatet me emrat e poetëve dhe të vendeve nga vijnë, e ka shfletuar librin me portretet e poetëve dhe programin e Festivalit, që u është shpërndarë të gjitha bizneseve në këtë qytet, i cili një javë të plotë jeton vërtet me poezinë dhe është nisur, bashkë me dy miq të tij francezë, për në zyrën e Festivalit për të takuar dikë që vjen nga vendi i tij i lindjes dhe që flet gjuhën e të parëve të tij.
Fati i familjes së Jusufit është i ngjashëm me atë të shumë familjeve të tjera shqiptare nga Kosova e Maqedonia, të cilat, në vitet pesëdhjetë të shekullit të kaluar, por edhe më vonë, për shkak të presionit politik dhe gjendjes së vështirë ekonomike, braktisën vendlindjet e tyre dhe morën rrugën e mërgimit.
Babai im, thotë Jusufi, ishte komunist, kurse daja ballist. Që të dy mendonin se i shërbenin Kosovës: i pari, i bindur se socializmi do t’i zgjidhte të gjitha problemet e Ballkanit, përfshirë edhe çështjen e pazgjidhur të popullit shqiptar, kurse i dyti duke pandehur se me ndihmën e forcave hitleriane, do të mund të arrihej Republika Shqiptare e Kosovës, në të vërtetë bashkimi i saj me Shqipërinë. Luftë ishte dhe në luftë jo gjithmonë njerëzit dinë të orientohen drejt e të zgjedhin anën e duhur, kurse në Luftën e Dytë Botërore, shqiptarët këndej kufirit e pësuan edhe atëherë kur zgjodhën rrugën e vërtetë: atë të luftës kundër fashizmit. Kur lufta mori fund dhe erdhi “liria”, vazhdon Jusufi, daja ra në burg, kurse babai u përjashtua nga partia, sepse nuk deshi të ndahej nga motra e “armikut të popullit”, që ishte gruaja e tij dhe nëna e Jusufit të vogël, pothuajse të posalindur në një shtëpi të vjetër prishtinase, diku në qendër të kasabasë së dikurshme.
Në fillim rrëfimi i Jusufit ishte disi i ndrojtur, i rezervuar dhe ngapak fragmentar. E kuptueshme. Sapo jemi njohur dhe kemi përjetuar që të dy nga një befasi, secili në mënyrën e vet: unë që takova, më në fund, një shqiptar në Setë, në ditën e shtatë të qëndrimit tim këtu, kurse ai që po takonte një poet dhe intelektual shqiptar, që vinte këtu jo thjesht për vizitë, por për të ligjëruar shqip si i barabartë mes të barabartëve. Flasim në një gjuhë që për të dy ne është e huaj, sado që ai jeton në vendin ku flitet kjo gjuhë gati një çerek shekulli, kurse unë kam ardhur këtu vetëm për disa ditë, për t’u bërë pjesë e një manifestimi të madh e letrar e kulturor, festivalit poetik VOIX VIVES de Méditerranée en Méditerranée (ZËRA TË GJALLË nga Mesdheu në Mesdhe) dhe për t’u kthyer sërish andej nga kam ardhur dhe tek e kanë zanafillën vargjet e mia, që këtu, për çudi, hasën në një pritje të ngrohtë të publikut dhe të kolegëve poetë, e cila më befasoi, pak a shumë, edhe mua, autorin e tyre.
Derisa po bisedoja me Jusufin në bufenë e improvizuar të Zyrës së Festivalit, ku orë e çast parakalojnë njerëz, kryesisht poetë ngjyrash, pamjesh, gjuhësh, veshjesh e shprehish të ndryshme, por edhe anëtarët e vyeshëm të ekipit që kujdeset për mirëvajtjen e Festivalit, kryesisht vajza e gra, befas ia behu kolegia ime, poetja dhe arkeologia Edi Shukriu (ish-bashkëshortja e Ukshin Hotit), po ashtu pjesëmarrëse në festival, me të cilën punojmë tash dyzet e më shumë vjet në të njëjtin universitet – në Universitetin e Prishtinës.
Edi është nga Prizreni dhe flet ngapak turqisht, kështu që biseda bartet herë-herë edhe në këtë gjuhë. Edhe unë çoç ia them ndonjë fjalë, nga ato që kam mësuar në gjimnaz, rreth pesëdhjetë vjet më parë, nga bashkënxënësit e mi të qytetit apo edhe më vonë me rastin e ndonjë vizite në Turqi a diku tjetër ku flitet turqishtja.
Jusufi insiston të shkojmë në restorantin e tij, të hamë dhe të pimë diçka. “Drekë sapo kemi ngrënë, Jusuf”, i themi gati njëzëri, “kurse për të pirë edhe mund të pimë diçka”. Nisemi ngadalë në këmbë që të tre, duke shkëmbyer rrugës ndonjë fjalë. “Qenkeni ftohur”, i thotë Jusufi zonjës që kemi në mes. Ajo nuk e merr vesh, ngaqë nuk flet frëngjisht. “Jo”, i them unë. “Pi shumë duhan”. Dhe m’u kujtua vargu që shkroi Edi në koleksionin “Livre de pauvre” (Libri i të varfërve) të poetit dhe animatorit francez Daniel Leuwers, themelues i Shoqatës Ndërkombëtare të Kritikës Letrare, që ka degë edhe në Prishtinë: “Asnjë cigare nuk e kam pirë, cigarja më ka pirë mua”. Danieli na luti të bëheshim pjesë e këtij koleksioni, i cili përbëhet nga gjithsej katër kopje me vargje të shkruara me dorë në karton dhe me ilustrimet e një piktori, të piktorit Thierry Lambert/ Tjeri Lamber, “artist autsajder”, siç prezantohet vetë dhe që ilustrimet i bën aty për aty, natyrisht pasi e kupton përmbajtjen e vargjeve. Unë shkrova një pjesë nga poezia lirike Kur jam me ty, kurse Edi vetëm vargun e cituar më lart.
“Asnjë cigare nuk e kam pirë, cigarja më ka pirë mua”.
Restoranti i Jusufit, Jusuf Shahinit, gjendet në rrugën Mario Roustan nr. 51 dhe e ka emrin “Ephese”, që është emri i vjetër i Izmirit, i kohës kur ky qytet ishte pjesë e Perandorisë Bizantine dhe një nga qendrat e rëndësishme të saj. Tarraca e vogël ku zëmë vend sheh nga Kanali Mbretëror (Seta ka dy kanale të lundrueshme), që lidh detin me liqenin dhe quhet kështu për shkak se është ndërtuar në kohën e dinastisë mbretërore të Luigjëve. Si meny restoranti “Ephes” ofron specialitete turke, armenase dhe greke, edhe pse pronari i tij është shqiptar i lindur në Prishtinë. Duke gjerbur kafenë që na e servir Jusufi (është pasdite vonë dhe në restorant nuk ka njeri tjetër pos nesh), vazhdojmë bisedën. I çliruar pak nga emocioni i fillimit, Jusufi vazhdon rrëfimin për veten. Thotë se nga viti 1991 jeton në Francë, fillimisht në Lion, pastaj në Strasburg, kurse në vitin 2001 është vendosur këtu në Setë, ku ka zënë vend.
Po përse shqiptari Jusuf Shahini u shpërngul nga Turqia në Francë?
Në qoftë se babai i tij, ndonëse komunist me bindje, u shpërngul nga Kosova në Turqi për shkak të presionit të regjimit jugosllav, i biri i tij, Jusufi, iku nga Turqia në Francë shkaku i trysnisë së regjimit turk. Meqenëse si student i takonte lëvizjes revolucionare të proveniencës marksiste (tradita familjare e të qenit “i majtë”, do të ishte për të, sikurse edhe për babanë e tij, fatale), Jusufi u mor disa herë në polici, ku u keqtrajtua në mënyrë brutale, por i shpëtoi burgut, si thotë vetë, sepse nuk pranoi asgjë. “Nuk di. Nuk e njoh. Nuk kam ç’të them!” – thotë dhe shton: “Këto ishin përgjigjet e mia në zyrat e policisë turke”.
Marrjet në pyetje dhe keqtrajtimi fizik e psikik vazhduan me muaj e me vjet, derisa një ditë Jusufi mori një vendim të prerë: të ikte nga Turqia në Perëndim. Bëri ç’bëri, e kaloi Mesdheun dhe erdhi në Francë, ku jeton edhe sot me gruan e tij turke dhe dy fëmijët e rritur, djalë e vajzë. Djali student, vajza nxënëse e shkollës së mesme.
E pyes Jusufin: “A ke qenë ndonjëherë në Kosovë dhe përse nuk vjen më shpesh në vizitë në vendin e të parëve? Hijet e tyre enden ende në sokaqet e Prishtinës, në oborret e shtëpive, nën hijet e minareve, në gurët e kalldrëmit, në Tauk bashçe, në Gërmi. Kudo”. “Po, thotë, kam qenë. Vetëm një herë. Erdha në verë të vitit 1998 në Prishtinë. Gjendja ishte shumë e rëndë. Rrugët ishin përplot policë serbë. Njerëzit frikësoheshin të flisnin me mua. Si erdha, ashtu edhe u ktheva …”.
Pastaj, shton, shpërtheu lufta që tronditi botën dhe edhe ne këtu u përpoqëm të bënim diç për vendlindjen: të mblidhnim ndihma, të strehonim dikënd, të flisnim ndonjë fjalë për Kosovën dhe vuajtjet e saj në takimet me njerëzit. Dikush edhe në shtyp dhe në mediet e tjera.
Gjatë qëndrimit prej rreth një ore, shumë-shumë një e gjysmë me të, bashkatdhetari ynë i mërguar, që e ka harruar gjuhën e të parëve, njësoj si poçari i Dritëroit, mësoi disa fjalë shqipe: ”Mirëdita. Ditën e mirë! Mirupafshim!”. Sa për fillim kjo nuk është pak. Ndoshta pas këtij takimi, tek ai do të ringjallen zërat e humbur të gjuhës amtare, të strukur thellë në ndërdijen e tij./ KultPlus.com
Fjala e profesorit Jashar Kabashi me rastin e promovimit të librit “Saga e shkronjave shqipe” të Agim Vincës.
Zonja e zotërinj dhe studentë të dashur, mirëdita!
Për mua është nder që më është dhënë rasti të jem me ju sot, në këtë auditor madhështor në Universitetin “Ukshin Hoti” në Prizren, ku unë përfundova semimaturën (klasën e tetë të Shkollës tetëvjeçare) në vitin 1955 dhe Shkollën Normale.
Sot na ka tubuar të gjithëve botimi i librit të profesor Agim Vincës, “SAGA E SHKRONJAVE SHQIPE (KONGRESI I MANASTIRIT: TË THËNA DHE TË PATHËNA) për Kongresin e Manastirit, që u promovua në Shkup kohë më parë, me ç‘rast qeshë edhe unë prezent.
Agim Vinca është pa dyshim njëri ndër poetët më të mirënjohur bashkëkohorë shqiptarë, dhe njëri ndër studiuesit e krijuesit më të dalluar të letërsisë shqipe, por jo vetëm, meqë ai shquhet edhe në shumë fusha të tjera: kritik letrar, teoricien i letërsisë, publicist, përkthyes nga gjuha frënge në gjuhën shqipe dhe intelektual e reagues i guximshëm ndaj fenomeneve të ndryshme shoqërore, politike dhe kombëtare në periudha të vështira për popullin shqiptar të Kosovës dhe më gjerë.
Libri për të cilin po flasim sot, për mua është një enciklopedi e vogël për zanafillën, historinë dhe prapaskenat e Kongresit të Manastirit, me ç’rast u dha një mesazh i fortë për pajtim kombëtar, ngaqë sundimi gati 5 shekullor i Perandorisë Osmane kishte lënë gjurmë të thella në jetën dhe mendësinë shqiptare. Duke u përcaktuar për alfabetin latin, shqiptarët treguan edhe një herë se jemi popull evropian.
Ajo çka e bën të veçantë këtë libër dhe fjalën e autorit të mbajtur në Shkup, nuk janë vetëm faktet, zanafilla dhe miratimi i alfabetit, por përshkrimi i këtyre ngjarjeve në mënyrë të paanshme dhe të mbështetura në fakte, lidhur me ndriçimin e kësaj ngjarjeje dhe për të thënat e të pathënat e delegatëve në këtë Kongres dhe miratimin e alfabetit, siç e thotë shkurt autori “ – një komb – një gjuhë – një alfabet – një drejtshkrim”.
Ky libër është edhe një reflektim i profesorit Vinca për këtë ngjarje të rëndësishme historike dhe për aktorët e saj kryesorë. Nga këndvështrimi i tij i paanshëm, ai ka rivlerësuar disa fakte që nuk janë thënë më parë. Ai ua jep mëritën disa delegatëve që nuk janë vlerësuar si duhet deri tani; dhe trajton një çështje tjetër të rëndësishme që askush nuk e ka prek deri tani – kompromisin që u arrit në këtë Kongres për zgjidhjen e çështjes së alfabetit.
Autori ka lexuar dhe ka analizuar me kujdes dokumente dhe studime të afro 50 autorëve për këtë Kongres, dhe ka gjetur ç‘kanë thënë dhe ç‘nuk kanë thënë të tjerët para tij. Ai është përpjekur të bëjë një sintezë të mendimit shkencor për këtë ngjarje.
Gjithashtu, ai ka vënë në dukje edhe disa çështje tejet të rëndësishme për arsyet e miratimit të alfabetit, që kishin fituar të drejtën e konkurrimit për një alfabet gjithëkombëtar: alfabeti i Stambollit, alfabeti i shoqërisë “Bashkimi’ dhe alfabeti i shoqërisë ‘Agimi’.
Prof. Vinca ndalet edhe në një pikë të cilën nuk e ka prekur pothuajse asnjë autor deri tani. Ai e vlerëson lart rolin dhe kontributin e rilindësit tonë të madh, Ndre Mjeda, i vetmi që kishte përgatitje të mirëfilltë në gjuhësi. Për rrezikun e dështimit të Kongresit, dhe për hir të kauzës dhe çështjes kombëtare ai hoqi dorë nga alfabeti i tij dhe sakrifikoi punën e tij 20 vjeçare për hir të interesit të kombit. Me veprimin e tij (tërheqjen e alfabetit të Agimit) Mjeda i dha vetes të drejtën e negociatorit ndërmjet dy palëve të konfrontuara: toskëve dhe gegëve, me qëllim që të ruhet balanca e marrëdhënieve jug – veri.
Njësimi i alfabetit të gjuhës shqipe ishte një akt jo vetëm kulturor, por edhe atdhetar, kurse Kongresi një ngjarje me karakter të gjerë kombëtar, që hartoi një program me kërkesa politike, kulturore, e të tjera, që përmbanin 18 pika, ndër të cilat njohja zyrtare e gjuhës shqipe dhe e kombësisë shqiptare, përdorimi i gjuhës shqipe në shkolla fillore në Shqipëri, themelimi i Shkollës së parë të mesme në gjuhën shqipe, Normales së Elbasanit, e cila filloi punën më 1909.
Me të drejtë thekson prof. Mahir Domi, “Kongresi i Manastirit i dha fund kaosit që zotëronte atëherë dhe prej tij u përpunua alfabeti që ne e përdorim sot, që s’ishte në atë kohë një problem i thjesht gjuhësor apo letrar, por edhe një problem i mprehtë politik.
Për mua, ky është një libër që e tërheq lexuesin dhe s’mund e lëshon nga dora pa e lexuar deri në fund, dhe për gjithë ata që e duan gjuhën shqipe dhe duan të mësojnë për miratimin e alfabetit të gjuhës shqipe në Kongresin e Manastirit. Të them të drejtën, nuk më kujtohet hera e fundit kur kam lexuar një libër kaq të mirë.
Me këtë rast i uroj profesor Vincës shëndet e suksese të mëtejshme në veprimtarinë dhe krijimtarinë e tij letrare dhe shkencore!
Historia shqiptare ka shumë Marinë, Marin Barleti, Marin Beçikemi, Marin Sirdani… Burra me nam. Emra që s’shuhen ndër brezni.
Sa shumë Marinë paskësh përkundur nëna Shqipëri! Barleti, Beçikemi, Sirdani… Deri edhe ai gazetari që sjell në ekran imazhin e një Shqipërie tjetër. Marin e ka emrin. Marin Mema. E ti, im nip, Marin Vinca, që linde në Bruklin, u bëfsh i urtë e trim si Marinët e vjetër dhe bir besnik i vendit tënd, patjetër!
KultPlus ju sjell fjalën e mbajtur në promovimin e librit në kuadër të “Ditëve të Alfabetit”, në Shkup, më 21 nëntor 2022.
Të nderuar miq dhe kolegë,
Përfaqësues të Institucioneve,
Zonja dhe zotërinj!
Rrallë më është dhënë rasti të flas në Shkup, prandaj kërkoj ndjesë nëse e zgjas pak.
Jemi në vitin jubilar të 50-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit, që u mbajt në Tiranë në nëntor të vitit 1972. Muaji nëntor është treguar i mbrothët për gjuhën shqipe dhe shkrimin e saj. Në nëntor 1908, “Vjesht’ e tretë”, u bëmë me alfabet, kurse në nëntor ’72 me gjuhë e drejtshkrim të njësuar. Nuk do mend se këto janë dy ngjarje të mëdha në historinë e gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare. Nuk mund të mos përmendet këtu edhe Konsulta Gjuhësore e Prishtinës, e mbajtur në prill të vitit 1968, ku u mor vendimi që shqiptarët në ish-Jugosllavi të përdornin atë gjuhë e atë drejtshkrim që përdorej në shtetin amë, në Republikën e Shqipërisë.
Një komb – një gjuhë – një alfabet – një drejtshkrim! Mund të dukem mbase pak anakronik, por unë vazhdoj të besoj në këtë rend vlerash, ashtu siç besonin ata që më edukuan në këtë frymë. Atyre, mësuesve të mi, të vegjël e të mëdhenj, ua kam borxh dashurinë për gjuhën shqipe, të cilën do të doja t’ua lë trashëgim pasardhësve të mi, të cilëve u kushtohet ky libër dhe brezit të ri në përgjithësi.
Inteligjecia shqiptare duhet t’i kultivojë (dhe mbrojë) vlerat tona identitare, edhe ashtu të rrezikuara nga politikat e gabuara kulturore apo edhe antishqipare dhe nga proceset globale, e jo t’i mohojë e zhvleftësojë ato në emër të “rishkrimit të historisë” dhe të “ndreqjes së padrejtësive të së kaluarës”.
Por ç’ndodh? Është proverbiale sjellja jonë e papërgjegjshme ndaj vlerave dhe shpërfillja arbitrare e rregullave e ligjeve. (E kam fjalën jo vetëm për përgjegjësinë individuale, por edhe për atë institucionale, madje më shumë për këtë të dytën). Për ta konkretizuar këtë konstatim, po sjell një shembull të thjeshtë që ka të bëjë pikërisht me alfabetin. Është e vërtetë se jetojmë në kohën e komunikimit virtual, por kjo nuk na jep të drejtë ta reduktojmë alfabetin e gjuhës shqipe, siç veprojmë shpesh, duke i amputuar pa mëshirë dy shkronjat me shenja diakritike: ë-në dhe ç-në, jo vetëm në komunikimin e përditshëm, por edhe në shkrime e libra. Dhe për këtë nuk ka faj teknologjia (kompjuteri i ka të gjitha), por pakujdesia, kaprici dhe padija.[1]
Konsideroj se kultura shqiptare ka nevojë t’i afirmojë e riafirmojë frymën e Kongresit të Manastirit dhe idetë e atyre që e bënë atë, ndër të cilat, krahas idesë së lirisë kombëtare dhe të emancipimit shpirtëror, spikat edhe ideja e orientimit properëndimor të shqiptarëve si komb.
Rikonfirmimi i këtyre vlerave dhe i kësaj fryme, është një nga arsyet që më nxiti të merrem me këtë çështje.
Arsyeja e dytë është rëndësia e Kongresit për gjuhën shqipe dhe kulturën kombëtare (i dha fund anarkisë dhe hapi epokën moderne të shkrimit shqip), kurse arsyeja e tretë është, pak a shumë, intime: kam lindur në një mjedis i cili në kohën e sundimit osman i takonte Vilajetit të Manastirit dhe jam rritur në një familje që ka pasur një pjesëtar të vetin në Kongres. Ky njeri (Fejzi Vinca), edhe pse djalë i ri, kishte sjellë abetaren e parë në fshat dhe kishte bërë përpjekje të hapte shkollë shqipe në vendlindje qysh në vitin 1908. (Nuk mund të mos them në parantezë se është për të ardhur keq, që emri i tij, i hequr padrejtësisht në sistemin komunist, me dekret, nuk po i kthehet shkollës së Veleshtës as pas tridhjetë e sa vjetësh!).[2]
Të nderuar të pranishëm,
Në këtë libër nuk ka ndonjë zbulim a shpikje spektakolare. Nuk kam pretendime të tilla.
Kam lexuar dhe analizuar me kujdes dokumentet dhe studimet për Kongresin, me fjalë të tjera kam parë ç’kanë thënë dhe ç’nuk kanë thënë të tjerët para meje dhe jam përpjekur të bëj një sintezë të mendimit shkencor për këtë ngjarje të madhe historike. Kjo është, si të thuash, baza teorike e kësaj vepre. Rolan Barti thoshte: “Në margjinat e veprës së të tjerëve unë krijoj veprën time”, ndërsa një shkrimtar bashkëkohor shqiptar, që jeton në botën frankofone, deklaron: “Unë, gjëra të thëna di të them, por nganjëherë shtoj diçka të vogël”.[3]
Për Kongresin e Manastirit kanë shkruar personalitete të mëdha të kulturës shqiptare, si: Mahir Domi, Shaban Demiraj, Jup Kastrati, Kristaq Prifti, Tomor Osmani, Xhevat Lloshi, Mentor Quku e të tjerë; nga studiuesit shqiptarë në Maqedoni ndër të parët ka shkruar Petro Janura, i cili, me sa di, është edhe autor i tekstit të pllakatit të vënë te Shtëpia e Kongresit në nëntor të vitit 1968, si dhe historiani Ali Vishko, që botoi, në fillim të viteve ’90, një libër për kongreset e alfabetit dhe të shkollës shqipe, por me çështjen e alfabetit shqip janë marrë edhe studiues të huaj si Peter Bartl, Robert Elsie e të tjerë.
Kongresi i Alfabetit u mbajt në kohën dhe vendin e duhur, por a ishte i duhur edhe vendimi që mori? Nga perspektiva e sotme mund të thuhet shkoqur se konteksti historik ishte i përshtatshëm: fillimi i Revolucionit Xhonturk dhe shpallja e Hyrietit (verë-vjeshtë 1908), sepse një vit më vonë do të ndryshonin rrethanat: xhonturqit do të fillonin fushatën kundër alfabetit latin, kurse vendi ishte po ashtu i qëlluar: Manastiri, qendër Vilajeti dhe qytet me infrastrukturë moderne për kohën (me hekurudhë, shtypshkronjë etj.), ndërsa sa i përket Vendimit, që ishte një lloj kompromisi, sepse u lanë në përdorim dy alfabete, do të mund të thuhej se nuk ishte një zgjidhje ideale, por një zgjidhje e mençur, që ruante balancat kombëtare dhe e bënte më të lehtë komunikimin mes shqiptarëve.
Koha do të bënte zgjedhjen e vet: alfabetin që kemi sot, me të cilin është shkruar një vargmal i tërë veprash letrare e shkencore, që e nderojnë kulturën shqiptare në vend dhe në botë.
Krijimi i një alfabeti të përbashkët për të gjithë shqiptarët qe bërë në fund të shek. XIX dhe sidomos në fillim të të njëzetit imperativ i kohës. Ja si e paraqet Gjergj Qiriazi në raportin e tij dërguar Shoqërisë Biblike të Londrës nevojën urgjente të krijimit të një alfabeti unik: “Le të kemi qoftë edhe alfabetin kinez ose japonez, mjaft që kjo çështje të zgjidhet, sepse po të mos e arrijmë Shqipërisë do t’i vijë një humbje e madhe”.
Në Kongres, siç dihet, konkurronin tre alfabete për alfabet kombëtar: alfabeti i Stambollit, i përfaqësuar nga Mid’hat Frashëri; alfabeti i shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës, i përfaqësuar nga Gjergj Fishta dhe alfabeti i shoqërisë “Agimi”, pas të cilit qëndronte Ndre Mjeda.
Nga të gjithë delegatët e Kongresit, Mjeda ishte më i dituri në punë të gjuhës dhe i vetmi që kishte përvojë ndërkombëtare në tribuna shkencore.[4] Mirëpo, kur pa rrezikun e dështimit të Kongresit, vendosi ta tërhiqte alfabetin e tij nga tryeza e bisedimeve, duke sakrifikuar punën e vet njëzetvjeçare për hir të interesit kombëtar. Gjesti i tij do të duhej të ishte mësim për ne sot, sepse është pikërisht kjo gjë që refuzojnë ta bëjnë shqiptarët: të heqin dorë nga “kauza” vetjake për hir të kauzës kombëtare.
Të nderuar kolegë, studiues e të tjerë,
Për Kongresin e Manastirit, si për çdo ngjarje historike, duhet folur me fakte e të dhëna shkencore, parim që jam përpjekur t’i përmbahem edhe unë në librin tim, por pa e shndërruar atë në grumbull tabelash, grafikësh e citatesh. Kam dashur t’i qasem temës së Kongresit në mënyrën time, duke gërshetuar diakroninë me sinkroninë, analizën me sintezën, qasjen eseistike me rreptësinë shkencore. Nuk kam mundur të hesht ndaj ndonjë paragjykimi për Kongresin apo edhe ndonjë ideje “heretike” për alfabetin të shfaqur në shtypin dhe publicistikën tonë, duke i dhënë punimit, herë-herë, karakter polemik, por të një polemike shkencore e jo ad hominem.
Kongresi i Manastirit ishte mbledhje, konferencë, por edhe festë: në të u mbajtën fjalime mbresëlënëse dhe u bënë debate shkencore, por u shtruan edhe dreka e darka dhe u kënduan këngë e hodhën valle. Thuhet se në dy ditët e fundit të Kongresit, pas shpalljes së Vendimit, Çerçiz Topulli e Mihal Grameno, njëri luftëtar, tjeri poet, kurse që të dy delegatë, kënduan dhe vallëzuan një këngë kaçakësh, nga e cila na kanë mbërritur vetëm dy vargje: “Gjithë Ballkani qirilisht/ En shqiptari shqiptarisht”.
Dua t’i them dy fjalë edhe për titullin e librit: Saga e shkronjave shqipe. “Ç’kuptim ka fjala sagë dhe përse kjo fjalë”?, mund të pyesë dikush me të drejtë. Sagë është fjalë e huaj, por e ka edhe Fjalori i gjuhës shqipe: “Këngë epike popullore ose legjendë e përhapur sidomos në vendet skandinave në mesjetën e hershme”. Tek unë (në librin tim) fjala “sagë” ka kuptim simbolik: historia e alfabetit shqip është një sagë e vërtetë: shkronjat shqipe janë larë me gjak! Përderisa titulli është figurativ, nëntitulli ka funksion shpjegues, eksplikativ: Kongresi i Manastirit: të thëna dhe të pathëna.
Për Kongresin e Manastirit është folur e shkruar shumë, aq sa mund të thuhet se janë thënë pothuajse të gjitha, por kjo nuk do të thotë se nuk duhen hulumtuar edhe të pathënat e tij: aspekte që nuk janë vënë në pah mjaftueshëm dhe personazhe që nuk u është dhënë vendi i merituar apo edhe e kundërta, që mund të jenë mbivlerësuar, siç ndodh jo rrallë ndër ne.
Ky libër është edhe një homazh për gjithë atë plejadë të madhe poetësh, shkrimtarësh, gjuhëtarësh, publicistësh, intelektualësh e veprimtarësh të Rilindjes Kombëtare dhe të periudhave të mëvonshme, përfshirë edhe armatën e madhe të mësuesve të thjeshtë anembanë Shqipërisë, që mbollën te brezi i ri farën e diturisë dhe të dashurisë për atdheun, gjuhën dhe shkollën shqipe.
Para se ta mbylli fjalën time, nuk mund të mos shfaq edhe një emocion personal.
Mungon në këtë sallë një vizitore e rregullt e promovimeve të mia, motra ime, Halidja (Halide Vinca-Kastrati), e cila u nda nga jeta rreth një muaj më parë. Mungesa bëhet edhe më e ndjeshme këtu në Shkup, ku ajo e kreu Normalen, si e para vajzë e vendlindjes (më vonë edhe Akademinë Pedagogjike) dhe filloi punën si mësuese, detyrë që e ushtroi me përkushtim të madh gati gjysmë shekulli. E ndjera ishte jo vetëm mësuese, por edhe lexuese e rrallë, prandaj, më lejoni, të nderuar miq, që këtë përurim t’ia kushtoj asaj.
Dhe, krejt në fund, edhe diçka.
Një ish-student imi, mësues letërsie në një shkollë të mesme, ndërsa po ia nënshkruaja librin, më tha: “Kam dëshirë, profesor, t’i shoh librat tuaj me letër cilësore e kopertina luksoze”. “Për librat, më shumë se letra dhe kopertinat ka rëndësi përmbajtja”, i thashë ish-studentit e mikut tim të mirë dhe sakaq shtova: “Shpresoj të të plotësohet dëshira një ditë, kur të botohen veprat e mia të plota”. Deri atëherë uroj të jemi gjallë e shëndoshë dhe të shihemi edhe në takime të tjera si ky në Shkup, në Prishtinë, në Tiranë dhe kudo tjetër në hapësirën shqiptare.
Edhe një herë faleminderit dhe mirupafshim! / KultPlus.com
Në botim të Agjencisë së Zbatimit të Gjuhës dhe të Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup, doli nga shtypi libri i Profesor Agim Vincës me titull “Saga e shkronjave shqipe (Kongresi i Manastirit: të thëna dhe të pathëna)”.
Fjala është për një studim kritik mbi këtë ngjarje të madhe të historisë dhe kulturës shqiptare, që zhvilloi punimet në qytetin e Manastirit, atëbotë qendër e Vilajetit, prej 14-22 nëntor 1908. Autori konsideron se Kongresi i Manastirit zgjidhi një nga çështjet fundamentale të kulturës shqiptare: atë të alfabetit të njësuar të gjuhës shqipe, që i hapi rrugë edhe njësimit të drejtshkrimit të saj rreth shtatëdhjetë vjet më vonë.
“Ky libër – thekson prof. Rami Memushaj në recensionin e tij – është një reflektim i autorit për këtë ngjarje historike dhe për aktorët e saj kryesorë. Faktet të cilave u referohet autori interpretohen me gjakftohtësi e paanësi dhe bëhen përpjekje për t’u dhënë vendin e duhur disa delegatëve të Kongresit, meritat e të cilëve nuk janë vlerësuar si duhet e sa duhet”, ndërsa recensenti tjetër, prof. Avzi Mustafa, nënvizon se studimi i prof. Agim Vincës është jo vetëm i vlefshëm e dobiprurës, por edhe i domosdoshëm, sepse dëshmon me akribi shkencore se gjuha shqipe, me alfabetin e saj, është stabilizuar tashmë dhe ka një zhvillim të shkëlqyer, duke u përfaqësuar në mijëra botime, vepra letrare, shtyp, tekste shkollore e shkencore etj.
Ndërkaq, publicisti Mustafa Nano në fjalën e tij, pasi e vlerëson librin si një interpretim të ri të Kongresit të Alfabetit dhe të vendimeve të tij, autorin e librit e cilëson si “një nga zërat e veçantë të botës intelektuale e akademike të Kosovës” dhe shton: “Unë rrallë kam njohur në Kosovë (por edhe në Shqipëri) dikë që ta dojë, ta njohë e ta mbrojë gjuhën amtare ashtu si Vinca”.
Libri “Saga e shkronjave shqipe (Kongresi i Manastirit: të thëna dhe të pathëna)” përbëhet nga dhjetë kapituj dhe shoqërohet me rezyme në gjuhën shqipe, në anglisht e në frëngjisht, si dhe me një album të vogël dokumentesh dhe fotografish./ KultPlus.com
