Grua, ti je vetë poezia

Kur lindi fjala, poezia kishte populluar botën, ti hyjnoje në këtë bekim, frymoje në gjithçka e pulsoje te çdo trill. Nga Kopështi i Edenit deri në lirikat flakatare të Petrarkës, mistikën e buzëqeshjes së Xhokondës, gjithësinë e çdo shkrepëtime të Rrugës së Qumështit. Grua, brinja e shkulur e zanafillës, plaga e çdo psherëtime, ligjërimi adhurues i gjithë perëndive, poezia e parë që stolisi buza e çdo këndimi, krijimi që në fill.

Ti grua që hyn e del nga qenia dhe qiejt n’Apogje zotëron, deteve kridhesh te çdo Nimfë, dehjeve jepesh te çdo puthje, poezi je, ata që mëkuan shpirtin e mëtuan magjepsjen.

Ti që del nga sythi në mugëtim, e shpërthen hirshëm në shkasin e çdo teatraliteti të natyrës.

Grua, ti poezi e çdo vargëzimi që u ngjiz në ty me qenien dhe u lartësua qiejve me përulsinë dhe devocionin e nënës misionare. Ji çfarë stolisja e krejt shpengimeve nxjerr nga shpirtja e artit e të derdh në idilikën e pasioneve që gjunjëzon drita, ji gjithëçfarë është këndim dhe vaj, ij vetja e gjithësive në një çast.

Grua, ti lule e lirizëm poetikash dehëse, simfoni e tingull i çdo adhurimi, ti që shpërthen nga eteri si bima nga fara dhe hap krahët, gjoksin kreshpëron me gjinjt plot limf e hëna, flakesh e kuqëlon shegë dhe gjak, turpërohesh e dalldis, mëkon dritë e dielli, përkundesh rrezeve ku ti shuan etjen biblike të mëkatit e çlirumit nga zgjedha, për të qenë Evë e mbetur ëndje e çdo ëndërrimi, e purifikuara e çdo Parajse.

Grua, shëmbëllimi i çdo stine, verë paganizmi e çdo kremte në ty, verë që ngas e deh.

Grua, ti llojshmëria gazmimi, vetë vullneti i hyjshëm i atij komunikimi të magjishëm të natyrës me të gjallët e tokësores sonë, kopuluar në një qiellore eterne përmes përjetimit dhe forcës krijuese, hirit që në ty është thelbi, vetë qëllimi.

Grua, porta prejnga hyn perandoria e shpërblimit përmes mrekullisë, ti vullneti i bekuar që Krijuesi zbret me prehrin përplot shpërblesë dhe sfidë.

Grua, ditë vere, kumt pranverimi, kremte shenjtërimi e poezisë, je në çdo ditë të stinëve të trupit tënd, kopështi ku çelin të gjitha lulet e kundërmojnë krejt aromat, zemra ku thuhen më përgjërueset lutje dhe shpirti yt cak celebrimesh ëndërrtare.

Grua, zgjedh ti se çfarë lule don të jesh dhe me kë rreze dëshiron të përqafohesh, për të rrënjëzuar frymë dhe afsh në kurmin që i blaton mrekullimit që në ty pi gji.

Grua, unë të dua dhe kjo më dhemb, ndaj shkruaj për ty.

Asnjë tjetër shpërblim lumturimi nuk ma mbushi shpirtin veç asaj që je, që më bën të jetoj hirshëm dhe të vuaj bukur, asaj që s’mund dhe s’duhet të jesh ndryshe, veçse grua që drithëron në çdo varg, e hyjnon në çdo poezi që shkruaj për ty. / Nga Albert Vataj / KultPlus.com

Burrë, të duhet kaq shumë, për të merituar zemrën e një gruaje të hyjshme

Albert Vataj

Të gjithë ju burra, ndoshta edhe unë bashkë me ju, pretendoni se kemi kuptuar zemrën e një gruaje, shpirtin dhe thirrjen e hyjshme të pasioneve dhe harlisjeve të saj, dhe… kujtojmë se e kemi bërë të lumtur gjysmëzemrën tonë, shpirtplotë atë që ka patur bujarinë qiellore të na bëhet prehje kënaqësie, duke i mundësuar asaj shpengim epshi, para, jetë përrallore, dhe gjithçka, me të cilat shumë gra sot, për hir të së vërtetës, mburren duke i prezantuar, si trofe të betejave të mundimshme të zotërimit, duke i valëvitur si flamuj ndeshjesh fitimtare.

Ajo grua, po, pikërisht ajo grua që e lartëson qenien e saj në qiejt e kthjellët të adhurimit dhe fisnikërohet në çdo përkulje dhe i blatohet shenjtërisht çdo oferte mirësie, nuk do asgjë nga këto, do të ngrohet nga fryma e shpirtshme të një burri, do të mbështetet e tëra në supin e tij besnik, të ndihet e sigurt në një botë që është gati t’i rrëmbejë gjithçka, madje edhe të drejtën të jetë vetja.

Kjo grua do nga ty të drejtë për të besuar, kurajë për të guxuar, zemër tënde për ta ndjerë të trokasë në kraharorin. Ajo kërkon me ngul thesarkërkuesi për të gjetur gjithçka që ajo ka thurur me kaq përkushtim dhe pasion në ëndrra dhe realitete imagjinare idilike. Jeta e saj, trupi dhe shpirti, gjithëçfarë në të është mbrujtur me zjarr pasioni dhe stolisur me hire të hyjshme, kërkon t’i ofrohet dikujt që është i denjë për këtë shpërblim, është meritues i kësaj dhurate të bekuar nga fryma e shenjtë dhe dritur nga dijet e gjithësisë.

Por bëni kujdes ju birbo, ju “ustallarë të poshtëfustaneve”, thoshte Cvajgu për Kazanovën, ju që mendoni se edhe me gratë qëndron postulati, sipas të cilit “Gjithçka shitet, gjithçka blihet”. Thuajani vetes, se; një grua e denjë për dëshirimet tuaja, një grua që ka “pikuar nga qielli”, si një shpërblim për fatin tuaj, një grua, grua që shëmbëllen te çdo ëndërr e juaja dhe shpërfaqet reale te të gjithë çmenduritë tuaja, ajo grua që do të jetë e juaja, në çdo frymëmarrje dhe dhimbje në çdo rënkim, mbi të gjitha do të dashurojë atë që meriton blatimin e zemrës së saj.

Ti grua e këtij përfytyrimi, e denjë për çdo altar ku jam gati të përulem, ekziston?!/ KultPlus.com

‘Jo bre mërgimtarë, qysh mos me u’a msue fmive shypen, si shqypja zogjve fluturimin’

Shkruan Albert Vataj, sot, në Ditën Ndërkombëtare të Gjuhës Amtare

S’po du me nguc kërrkend, por, dru se s’muj me nej pa i mëtu dy fjalë, n’se m’leni ju, e n’se keni me pas mirsinë me e përcjell me mu kyt zoritje, për prindërit mërgimtar, fmit e t’cillve flasin pak ose aspak shqyp.

Gjuha tue ken nji formë e epërme komunikimi, mes vedi, botve dhe kulturave, ngulmeve qytetnuse, ndër shum’ n’ju asht pranu me ken gjithnji e ma shum’ nji panevojshmëri për me përdor si gjuh nane, n’familjet tuja, atje n’dhe t’huej.

Ma zorshëm, por ma mir’ po asht me u përdor prej jush n’përditshmëri, nji gjuhë e huej, qi bahet e juja, e gjuhën me t’cillën keni thirr s’pariher nan, me u lan mas doret tue mos e fol, e tue i’a lan harrimit.

Turravrap për me zotnu gjuhët e tjera, natyrshëm ka lind si nevoj për me ju qas mundësive ma t’mira për me jetu, e kjo gjehet e përligjun, derikur, gjuha am vërehet dhe trajtohet si diçka e huej për fmit tuj, ata qi kan me ken, ma saktë po duhet me ken, njata qi kanë me trashëgu vendin e origjinës, dheun e t’parvet, historinë, doket, zakonet e gjithçmos tjetër shqiptare, si gjuhën.

Shqypnia mundet t’mos u ket dhan ju shansin me u ndi vendali n’trollin e t’parve, kjo për shkak t’keqeverisjeve qi e përndoqën si nji mallkim kyt tok t’bekume, por kurrnjeni n’ju, s’ka se si me u pajtu me kyt zezon, tue ju mohu fmive gjuhën e nans, ndoshta edhe si nji hakmarrje për vendin qi u vra andrrat, për truallin qi i ka dëbu e vazhdon me ja ba t’huej gjuhën dhe gjinin e nans.

N’pamundësi me u ndesh në nji betej t’humbun, tue ik, s’ka se si, njaty ku keni fmininë, keni kujtimet dhe ju djeg malli, me lan mrapa gjithçka, edhe gjuhën, si nji çlirim prej nji robnimi.

Ne nuk e meritum kyt fat t’keq, qi na e shkruen bijë bastard e gjakprishun, por njajo qi kena ken, e kem me mbet kso jete, s’jan t’mujtuna me u braktis n’ç’farëdo shtërngimi e zoritje.

Ban vaki se kjo asht pikërisht njajo, qi kjo pjellë e qitun politikanësh e sojin e tyne t’flligt, qi kan fatin tonë n’dor, po don me na mohu edhe shypen, gjithqysh, na s’duhet me u’a dhan kyt shpërblim, edhe pse po gjejn turli lloj mënyrash për me dominu nxanjen ndër shkolla t’gjuhve t’huja, e t’tone me e lan mas doret, si nji gjuh t’vogël.

Ata ju morën t’tana qi patët, edhe andrrat, tokën, vorret, historin, kujtesën, e tash po duen nëpërmjet jush me grabitë edhe gjuhën, tue e fshi nga dëshira juaj, me u’a mësu fmive tuj. Assesi nuk duhet qi kjo me ndodh. Duhet me luftu me shpirt me mbet t’gjalla n’ne, ç’ka kena ma t’shjet e t’shtrejt.

Ju ikët kush mujti e si mujti, kjo jo për fajit tuj, për t’adhmen e qi meritoni, por asht nji nga mkatet ma t’randa, n’se farën e shqyptaris nuk e leni me çil n’shpirtin e tyne, e nuk i shërbeni qi kjo bime m u rrit si n’trull t’vet kudo qi ndodhet. S’asht e huej për ta, njajo qi n’ju asht dhimbje, njiherash asht djepi juaj dhe vorri i paraardhësve tuej.

Ndoshta ka me kan von, por kan me ken ata qi kanë me ju gjyku ju, jo sesi dhe pse ikët, tue e braktisë luftën n’mbrojtje t’vatanit, ksaj toke qi ju desht dikujt me e kthye n’çifligun e vet, e po u duhet do tjerëve me e shit e leçit, por se ju, tue ikë, s’deshtët me marr ç’ka ishte e juaja e asht sod e tynja, njaja qi ju jeni, anipse n’dhe t’huej.

Pse bre vllazën dhe motra s’po mundni e s’po doni qi fmive tuej me ju mësu shqyp?!

Nëse n’Gtreqi, dikund shteti e dikund kisha, nevoja dikun tjetër, tue ushtru presion banen qi shqiptart me pas frikë për me fol gjuhën e tyne, e për ma tepër me pas andrra, megjithses n’dhe t’huj, me gjet mundsi me ua mësu fmive gjuhën e nanës. Edhe pse n’kto kushte ksenofobie, prep nuk gjehet e përligjun ky mohim i shqypes. Kujtesa historike bahet dëshmitare e përpjekjeve titanike qi patriotët e mëmëdhetarët banen, për të shtypun shqyp e për të hapun shkolla shqype, tue shpenzu krejt pasurinë e tyne, edhe tue rreziku jo pak ndër ta, jetën. Dhe arritën me ba atë, nan nji represion të egër osman, e varfrnijet mbytëse, tue u’a msu fmive shqyp nan hanxharë e bajoneta, mes tumit e arës së barutit, gjakut e gjamës. Ndër ta kjo e shejt njajo gjuh e Perenis, njaq sa asht edhe ndër ju amanet me u’a msu fmive tuej, e përmes tyne, ata t’vetve, për mos e u shue ky za bylbyli.

Jo bre vllazën e motra mërgimtarë, qysh bre mos me ua mësu fëmijëve shtypen?!

Sa nana mbyllën syt me shpirtin e vramun t’pamujtunes me fol me fmit e fmive t’vet, me qesh e me ladrue me ta, shyp bre. Sa e sa gjusheve ju shurdhuen veshët e u plasi zemra, tue ndigju uladin qi i flet nji gjuhë qi nuk e merr vesh. Sa prej tyne u banën me faj se s’mësuen nji gjuhë t’huej për me e pas t’mujtun me kuvendu si gjushja me nipin a mbesën, jo bre, jo!

Ti mundesh me ardh te unë, unë kurrë kso jetë s’kthehem ma te ti.

Vërtetë gjuha shqype asht gjuha e nji vendi të vogël, por asht gjuhë qi kanë folë e shkru njerëz legjendar. Shqypja asht gjuhë e vjetër e nji prej njatyne gjuhëve ma t’lavdishme n’historinë e origjinës së gjuhëve t’botës dhe kyt e kan thanë e provu ma t’mdhejt e mendimit t’njatyne vendeve e njatyne gjuhve qi flisni ju tash.

N’se fjala jeme s’ka me pas njat pesh sa me zgju nër ju ndërgjegjen kombëtare, tue mos e konsideru kurrë vonë nji korrigjim qi na shfajëson para amanetit t’parve, mundet me lejen tuj me ju përcjell dy kangat ma t’amla të shqipes, hymnet epike t’gjuhës.

Prej At’ Gjergj Fishtës, “Gjuha Shqype”

Porsi kanga e zogut t’verës,
qi vallzon n’blerim të prillit;
porsi i ambli flladi i erës,
qi lmon gjit e drandofillit;
porsi vala e bregut t’detit
porsi gjâma e rrfès zhgjetare,
porsi ushtima e nji tërmetit,
ngjashtu â’ gjuha e jonë shqyptare.
Ah! po; â’ e ambël fjala e sajë,
porsi gjumi m’nji kërthi,
porsi drita plot uzdajë,
porsi gazi i pamashtri;
edhè ndihet tue kumbue;
porsi fleta e Kerubinit,
ka’i bien qiellvet tue flutrue
n’t’zjarrtat valle t’amëshimit.
Pra, mallkue njai bir Shqyptari,
qi këtë gjuhë të Perëndis’,
trashigim, që na la i Pari,
trashigim s’ia len ai fmis;
edhe atij iu thaftë, po, goja,
që përbuzë këtë gjuhë hyjnore;
qi n’gjuhë t’huej, kur s’asht nevoja,
flet e t’veten e lèn mbas dore.
Në gjuhë shqype nanat tona
qi prej djepit na kanë thânun,
se asht një Zot, qi do ta dona;
njatë, qi jetën na ka dhânun;
edhe shqyp na thanë se Zoti
për shqyptarë Shqypninë e fali,
se sa t’enden stina e moti,
do ta gzojn kta djalë mbas djali.
Shqyp na vete, po pik’ mâ para,
n’agim t’jetës kur kemi shkue,
tue ndjekë flutra nëpër ara,
shqyp mâ s’pari kemi kndue:
kemi kndue, po armët besnike,
qi flakue kanë n’dorë t’shqyptarëvet,
kah kanë dekë kta për dhè të’t’Parvet.
Në këtë gjuhë edhe njai Leka,
qi’i rruzllim mbretnin s’i a, xûni,
në këtë gjuhë edhe Kastriota
u pat folë njatyne ushtrive,
qi sa t’drisë e diellit rrota,
kanë me kênë ndera e trimnive.
Pra, shqyptarë çdo fès qi t’jini,
gegë e toskë, malci e qyteta,
gjuhën t’uej kurr mos ta lini,
mos ta lini sa t’jetë jeta,
por për tê gjithmonë punoni;
pse, sa t’mbani gjuhën t’uej,
fisi juej, vendi e zakoni
kanë me u mbajtë larg kambës s’huej,
Nper gjuhë shqype bota mbarë
ka me ju njohtë se ç’fis ju kini,
ka me ju njohtë për shqyptarë;
trimi n’za, sikurse jini.
Prandaj, pra, n’e doni fisin,
mali, bregu edhe Malcija
prej njaj goje sod t’brohrisim:
Me gjuhë t’veten rrnoftë Shqypnia!
Prej Dom Ndre Mjeda, “Gjuha Shqype”
Përmbi za që lshon bylbyli,
gjuha shqipe m’shungullon;
përmbi er’ që jep zymbyli,
pa da zemren ma ngushllon.
Ndër komb’ tjera, ndër dhena tjera,
ku e shkoj jetën tash sa mot,
veç për ty m’rreh zemra e mjera
e prej mallit derdhi lot.
Nji kto gjuhë që jam tue ndie,
jan’ të bukra me themel
por prap’ kjo, si diell pa hije,
për mue t’tanave iu del.

…………………………..

Ku n’breg t’Cemit rritet trimi
me zbardh, Shqipe, zanin tand,
e ku Drinit a burimi
që shpërndahet kand e kand.
Geg’ e tosk’, malsi, jallia
jan’ nji komb, m’u da, s’duron;
fund e maj’ nji a Shqipnia
e nji gjuh’ t’gjith’ na bashkon.
Qoftë mallkue kush qet ngatrrime
ndër kto vllazën shoq me shoq,
kush e dan me flak’ e shkrime
çka natyra vet’ përpoq.
Por me gjuhë kaq t’moçme e mjera
si nj’bij’ kjo që pa prind mbet:
për t’huej t’mbajshin dhenat tjera,
s’t’kishte kush për motër t’vet.
E njat tok’ që je tue gzue,
e ke zan’ tash sa mij’ vjet,
shqiptaria, që mbet mblue
sot nën dhe, edhe shqip flet.

E shkrova kyt apel n’dialektin geg si nji homazh për tan’njata mendjendritur e zelltar, t’cillët na banen me gërmat dhe gjuhën qshype, tue luftu dham për dham me armiqt e ksaj gjuhe Perëndie, tue mos kursy mund dhe para, qi ne me pas sod nji gjuh sa t’bukur aq dhe t’rrezikume prej asimilimit e shkombtarizmës, qi ka shku tu ezan gjithnjë e ma shum vend n’ne. Se na po duam ma fort t’jera gjuhë, gjuhë qi na japin lek tue na grabit tançka derimsod erdh me ken e jona, e pluguese me varre dhe e vaditun me gjak. / KultPlus.com

Gruaja e buzëqeshjes së mistertë, grish ëndjen amerikane

Si sot 62 vjet më parë Mona Lisa, piktura e famshme e kryzotit të mendimit, sprovës dhe penelit, Leonardo da Vinçit, ekspozohet për herë të parë në Shtetet e Bashkuara, në Galerinë Kombëtare të Arteve në Uashington , DC.

Mbi 2 mijë personalitete, duke përfshirë presidentin John F. Kennedy, shkuan atë mbrëmje për të parë pikturën e famshme. Ditën tjetër, ekspozita u hap për publikun, dhe gjatë tre javëve të ardhshme rreth 500 mijë njerëz erdhën për të parë atë.

Pastaj, Mona Lisa u ekspozua Muzeun Metropolitan të Artit në Nju Jork, ku u pa nga një milion njerëz të tjerë. Leonardo da Vinci, një nga piktorët më të mëdhenj të Rilindjes italiane, e kishte realizuar pikturën në vitin 1504.

Mona Lisa është portret i gruas së fiorentinasit të pasur Francesco del Gioconda. E njohur edhe si La Gioconda, piktura tregon një grua, portret, me një shprehje enigmatike të fytyrës që është edhe e ftohtë edhe tërheqëse. Zonja e Parë Jacqueline Kennedy dhe ministri francez i kulturës, Andre Malraux, me ndërhyrjen e tyre pranë zyrtarëve të Muzeut të Luvrit në Paris, bënë që Mona Lisa të vinte në Shtetet e Bashkuara për t’u ekspozuar përkohësisht. Ajo shënoi një nga ngjarjet artistike më të mëdha të asaj kohe.

Përgatiti: Albert Vataj./ KultPlus.com

Në përkujtim të viktimave të tragjedisë së 9 Janarit 2004 në ujrat e Karaburunit

Nga Albert VatajNisja fatkob nga brigjet e Vlorës së një gomoneje me 31 persona në bord, me synim brigjet italiane, më 9 janar 2004, pati fund të ngjashëm tragjik me të tjera ngulme, ku ata që në përpjekje për të ndjekur ëndrrat ranë në grackën e fatit fatal.Ata u nisën asaj mbrëmje nga brigjet e Vlorës, për një jetë më të mirë, por një fund tragjik do të shkruante me gjuhën e tmerrit minutat dhe orët e agonisë në dallgët e detit që i përpiu.Përshpirtje dhe përunjësi sot në përvjetorin e ëndrrës së 28 personave që u kthye në tragjedi, kur gomonia me të cilin ata udhëtonin mbytet pranë gadishullit të Karaburunit. Ata 28 njerëz të cilët duke dashur të blejnë një të nesërme më të mirë, paguan atë vdekjen e tyre të trishtë, duke u nisur nga Shkodra me mjetet e rastit dhe duke u kthyer në atë qytet në arkivolë. E gjithë Shkodra i priti me hidhërim dhe lot, e gjithë Shqipëria u trondit.Ëndrra e ndaluar e Italisë ia doli të vrasë përsëri në një natë furtune me erën që frynte si e çmendur dhe temperaturat nën zero. Pas 16 muajsh “paqeje” që po ashtu i ngjanin ëndrrës, trafikantët i ndezën sërish motorët e gomoneve. Në udhëtimin e saj të parë, që nisi mbrëmjen e 9 janarit nga bregdeti i Vlorës, një gomone 12 metra e gjatë me 31 persona në bord mbeti në kurth, aty mes dallgëve.Njëzet nga udhëtarët e saj, – 17 burra dhe 3 gra – u gjetën mëngjesin e 10 janarit nga një helikopter i NATO-s së ushtrisë italiane: të ngërthyer njëri pranë tjetrit, në një pellg uji të kripur dhe benzine, vdekur nga të ftohtit. Njëmbëdhjetë të tjetërt shpëtuan. Ishin në grahmat e fundit, por ishin gjallë. Mes tyre edhe dy skafistët, që u arrestuan menjëherë së bashku me disa funksionarë të lartë shtetërorë shqiptarë, e që akuzohen tashmë si shkaktarët e tragjedisë.Alarmi i parë u dha në mbrëmjen e 9 janarit, kur një telefonatë nga Shkodra i sinjalizon policisë një avari në gjirin e Vlorës. Deti me dallgët pothuaj 5 metra të larta, i pengoi mjetet e shpëtimit të mbërrinin në vendngjarje. Të paktën kështu u tha. U tha edhe që forcat e rendit vetëm pak orë më parë ishin sinjalizuar për një tjetër gomone, të ngarkuar me drogë, që ishte nisur po ashtu nga bregdeti i Jonit. U mendua se bëhej fjalë për të njëjtën gomone.Por sinjalizimet vazhduan, deri në një thirrje dramatike që u lëshua nga një celular, pikërisht nga bordi i gomones. Drejtpërsëdrejti në kanalin televiziv Top Channel, një nga skafistët kërkonte ndihmë. Nën një emocion të drejtpërdrejtë mijëra shqiptarë ndalën frymën. U thirrën për ndihmë italianët dhe grekët. Nga Durrësi u nis një motobarkë e kalibrit të rëndë, ndërsa nga baza e Nato-s në Brindizi u ngrit një helikopter. Në detin që nuk desh të qetësohej dhe erën me një fuqi deri në 50 nyje, kërkimet përfunduan vetëm mëngjesin e së nesërmes.Rreth orës 8.45 pilotët kanë dalluar më në fund gomonen me të mbijetuarit. Më pas, përmes mjergullës që mbulonte atë pjesë të detit, zbuluan se nën këmbët e atyre që shkundnin duar e këmbë e ulërinin për të kërkuar ndihmë, qëndronte një kapicë kufomash. Për ta ndihma kish mbërritur me vonesë. Përmasa e tragjedisë u rrok vetëm në orët e para të pasdites, kur gomonia me ngarkesën makabre u rimorkiua deri në bazën ushtarake të Sazanit. Njëzet shqiptarët, përpara se të vdisnin të cfilitur nga uji dhe thëllimi, ishin mbërthyer me dëshpërim në litarët që përshkonin gomonen për të shmangur rënien në det.Mes trupave pluskonin çanta, valixhe, qese plastike të mbushura me sende pesonale: fërtele kujtimesh. Gomonia, pothuaj fringo e re ishte blerë në Greqi vetëm pak ditë të shkuara. Dy motorët e fuqishëm me siguri janë shkrirë gjatë përpjekjeve për të lundruar me një ngarkesë aq të rëndë në mes të një stuhie detare.Vdekje e llahtarshmePër disa prej tyre vdekja ka mbërritur brenda pak minutash. Të tjetrët, duke kërcitur dhëmbët, i kanë parë tek vdisnin pa mundur të bëjnë dot asgjë. Ata që mbetën, kanë shpëtuar për mrekulli. “Mjaftojnë edhe dhjetë minuta për të vdekur kaq tragjikisht”, shpjegon Paolo Arbareli, drejtor i Institutit të Mjeksisë ligjore në Universitetin “La Sapienza” në Romë.Gomonia ka nisur të ketë probleme të premten pasdite. Në më pak se 12 orë kanë vdekur njëzet vetë, çfarë ka ndodhur me ta?“Rezistenca e njeriut ndaj të ftohtit është e ndryshme jashtë ujit dhe brenda ujit. Temperatura e detit ulet aq shumë sa mund të vrasë brenda një kohe të shkurtër”E megjithatë në disa raste ndokush ia ka dalë të mbijetojë edhe pas 48 orësh në kushte të ngjashmë .“Po, por ka qenë me siguri një stinë tjetër, uji ka qenë më i ngrohtë. Të kacavjerrë në trugje a copa dërrasash, shumë ia kanë dalë të qëndrojnë edhe dy ditë e dy net me radhë. Por në këtë rast, edhe në stere temperatura ka qenë nën zero. Uji dhe i ftohti së bashku janë fatalë.”Deri në ç’temperaturë mund të durojë njeriu në këto kushte?“Në përgjithësi deri në 10-12 gradë nën temperaturën e trupit. I rezistojmë më shumë megjithatë të ftohtit në të thatë se atij në ujë apo në dëborë”.

Fitorja që u shndërrua në altar të besimit për bashkim kombëtar (VIDEO)

Ndeshja e eliminatoreve për Euro 2024, Shqipëri-Republika Çeke, Tiranë, 12 tetor 2023 në stadiumin kombëtar, “Air Albania”.

Çdo ndenjëse një plis!

Çdo plis një zemër!

Çdo zemër një zë!

Çdo zë një thirrje!

Dhe gjëmoi “Air Albania” siç nuk kishte shkundullitur kurrë më parë nga themelet deri në qiejt, lart ku prehen shpirtrat e përjetësisë që pikuan e bekuan këtë natë solemne, këtë mbrëmje fitoreje, këtë zgjim të thirrjes së gjakut, gjakut që skuqi këtë flamur dhe hymnizoi këtë mbrëmje më plis e shqiponjë.

Ishte e veçanta e atmosferës kuqezi në shkallët e Arenës Kombëtare, për ndeshjen Shqipëri-Çeki, ishte për të mbetur prej më të spikaturat, më madhështorja. Plot 22 mijë qeleshe janë dhuruar nga Digitalb, jo thjeshtë për marketing, por për ta shndërruar magjike atmosferën, e cila mbeti elektrizuese përgjatë gjithë kësaj ndeshje epike. Dhe për të vijuar gjatë gjithë natës festive në Tiranë dhe kudo ku shqiptarët e zbardhën me ngjyrat kuq e zi, në veshje e në zemër.

Ideja e qelesheve, e cila u potencua nga banderolat, pjesëmarrja në stadium e kreut të ekzekutivit shqiptar, Edi Rama, por me një rëndësi thelbësore prania në shkallët e Arenës Kombëtare të Kryeministrit të Kosovës, Albin Kurti bashkë me Lulzim Jasharin, djalin e Komandantit Legjendar, Adem Jasharit. Për t’u finalizuar me këngën himn, “Mora Fjalë”, të Naim Gjoshit, kënduar live nga Shkurte Fejza.

Krejtkjo ishte një gjëmim i zëshëm për bashkim, një oshtimë që vjen nga thellësia e kohës dhe emergjenca e së sotmes për qëndresë, shqiptari dhe fitore. Pavarësisht se cila ishte përballja futbollistike, shqiptaria është thirrur në këtë manifestim të jashtëzakonshëm për të dëshmuar, se kemi forcë për të fituar, kemi arsye për festuar dhe besim për bashkim kombëtar.

Fitorja e përfaqësueses sonë kundër asaj të Republikës Çeke, ishte jo thjeshtë një konfirmim i Shqipërisë në vendin e parë më 13 pikë, në Grupit E, për eliminatoret e Euro 2024. Po, ishte shndërrimi i “Air Albania”, në një tempull të nacionalizmit, në një shpërfaqje spektakolare të ambicies për ta ngjitur idealin e lartë kombëtar, në kreshtën e një zëri buçitës, që shpërthen në shkallët e një stadiumi për të populluar Evropën dhe Botën me zgjim kombëtar shqiptarë.

Fushat e blerta shpesh kanë qenë arena të ndeshjeve epike, e tillë ishte dhe ajo e mbrëmshmja, 12 tetor 2023, për të na sjellë në kujtesë betejën e 14 tetorit 2014 në stadiumin e Partizanit në Beogradit kur valëviti “Autochthonous” në zemër të Serbisë. Jo pak herë këto kulmime të garës dhe sfidës kanë shërbyer si një katalizator i ridimensionimit të ndjenjës nacionale. Pavarësisht se është futbolli si indicie, në të vërtetë ai mbetet ndoshta mjeti më efikas që shpie te përmbushja e qëllimeve, dhe nacionalizmi është reflektimi më i shpejt në këtë kontakt.

Ngjarjet e fundit në Kosovë, nevoja për bashkim kombëtar, dukshëm ka marrë një shtysë, që merr zjarr në një ndeshje futbolli, për të ushqyer frymën, për të shprehur fuqinë, për të ndërmendur krejtkujt se ne dimë të luajmë, të luftojmë dhe të fitojmë shqip.

Bashkimi i trojeve shqiptare, korrigjimi i një prej padrejtësive më të mëdha historike që Evropa na bëri, për logjikën e politikës është një mision i pamundur, por për idealin kombëtar është një e drejtë, e cila mund të shpërthejë në entuziazmin e një tifozerie, për t’u shndërruar në një altar, të cilin e lartësojmë me besim dhe e përmbushim me devocion dhe përkushtim.

Dje nuk fituam vetëm ndaj Republikës Çeke, nuk çimentuan vendin e parë në Grupit E, për eliminatoret e Euro 2024, që na afron me Gjermaninë, nuk triumfuam vetëm në një ndeshje futbolli, por e lartësuam ndjenjën tonë kombëtare në qiejt e asaj lavdie, të cilën e ushqejmë me magjinë kuqezi dhe fitore.

Albert Vataj

Grua, ti je vetë poezia që shkruaj, je kremte e çdo çasti hyjnimi

Kur lindi fjala, poezia kishte populluar botën, ti hyjnoje në këtë bekim, frymoje në gjithçka e pulsoje te çdo trill. Nga Kopështi i Edenit deri në lirikat flakatare të Petrarkës, mistikën e buzëqeshjes së Xhokondës, gjithësinë e çdo shkrepëtime të Rrugës së Qumështit, grua, brinja e shkulur e zanafillës, plaga e çdo psherëtime, ligjërimi adhurues i gjithë perëndive, poezia e parë që stolisi buza e çdo këndimi, krijimi që në fill.

Ti grua që hyn e del nga qenia dhe qiejt n’Apogje zotëron, deteve kridhesh te çdo Nimfë, dehjeve jepesh te çdo puthje, poezi je, ata që mëkuan shpirtin e mëtuan magjepsjen.

Ti që del nga sythi në mugëtim, e shpërthen hirshëm në shkasin e çdo teatraliteti të natyrës.

Grua, ti poezi e çdo vargëzimi që u ngjiz në ty me qenien dhe u lartësua qiejve me përulsinë dhe devocionin e nënës misionare. Ij çfarë stolisja e krejt shpengimeve nxjerr nga shpirtja e artit e të derdh në idilikën e pasioneve që gjunjëzon drita, ij gjithëçfarë është këndim dhe vaj, ij vetja e gjithësive në një çast.

Grua, ti lule e lirizëm poetikash dehëse, simfoni e tingull i çdo adhurimi, ti që shpërthen nga eteri si bima nga fara dhe hap krahët, gjoksin kreshpëron me gjinjt plot limf e hëna, flakesh e kuqëlon shegë dhe gjak, turpërohesh e dalldis, mëkon dritë e dielli, përkundesh rrezeve ku ti shuan etjen biblike të mëkatit e çlirumit nga zgjedha, për të qenë Evë e mbetur ëndje e çdo ëndërrimi, e purifikuara e çdo Parajse.

Grua, shëmbëllimi i çdo stine, verë paganizmi e çdo kremte në ty, verë që ngas e deh.

Grua, ti llojshmëria gazmimi, vetë vullneti i hyjshëm i atij komunikimi të magjishëm të natyrës me të gjallët e tokësores sonë, kopuluar në një qiellore eterne përmes përjetimit dhe forcës krijuese, hirit që në ty është thelbi, vetë qëllimi.

Grua, porta prejnga hyn perandoria e shpërblimit përmes mrekullisë, ti vullneti i bekuar që Krijuesi zbret me prehrin përplot shpërblesë dhe sfidë.

Grua, ditë vere, kumt pranverimi, kremte shenjtërimi e poezisë, je në çdo ditë të stinëve të trupit tënd, kopështi ku çelin të gjitha lulet e kundërmojnë krejt aromat, zemra ku thuhen më përgjërueset lutje dhe shpirti yt cak celebrimesh ëndërrtare.

Grua, zgjedh ti se çfarë lule don të jeshë dhe me kë rreze dëshiron të përqafohesh për të rrënjëzuar frymë dhe afsh në kurmin që i blaton mrekullimit që në ty pin gji.

Grua, unë të dua dhe kjo më dhemb, ndaj shkruaj për ty.

Asnjë tjetër shpërblim lumturimi nuk ma mbushi shpirtin veç asaj që je, që më bën të jetoj hirshëm dhe të vuaj bukur, asaj që s’mund dhe s’duhet të jesh ndryshe, veçse grua që drithëron në çdo varg, e hyjnon në çdo poezi që shkruaj për ty.

Albert Vataj

Parashqevi Simaku, këngëtarja që u shfaq si një shkëndi që na ndezi në ëndje

Ishte koha kur s’kishim shumë mundësi të mbështesnim shpirtin në një një prehje më të magjishme se kënga. Ishte kohë privimesh e lirish krahëkëputura. Ngado ndihej ftohti i hekurave, kudërbonte myk, jetonim me frikën dhe frika kish frikë nga ne. Por diku atje në një skutë ku hynte pak diell, fare pak, aq sa për të vënë flakën shpirtrave krijuese, bëhej art. Poezive u blatohej vetë hyjnia e muzikës dhe kënga lindte në shpirtje të mbushur përplot pasion dhe ëndrra. Pak gjë guxonte të ndihej gjallë si kënga asokohe. Jetuam me këngën si me një vullnet qiellor, që na lejohej të përjetonim dritshëm në errësirën që zvargej në agoni.

Dilemë e kryqtarëve inkuizitorë ziente! Kishte lindur art tjetër përpara muzikës, apo shpirti ynë kërkonte vetëm aty, dehje dhe prehje?!

Ishte koha kur begatimi i shpirti nën zgjedhë, krijimin kish besim dhe atij i blatonte zemrën e tharë në etje, epjen që u shpërblue me shërim. Kjo ishte koha kur lindi humori, arti skenik, filmi, piktura, poezia, kur pasioni po zgjonte shpirti, koha kur s’mund të guxojë për bukë e miradina, por s’të bënte syri tërt të luftoje për të bukurën. Ishte koha kur kishte lindur ëndrra nën rrënoja, vinte në skenën e “gozhduar” nga sy qielli e shpirtje drite, kënga, me gjithë lartësinë e atij kontaktie etern, vinin dhjetra zëra magjik, u shfaq edhe ajo, Parashqevi Simaku.

Parashqevi Simaku ishte jo vetëm e bukur, dhe e donim kaq shumë të bukurën e natyrshme, por edhe e suksesshme. Ishte jo vetëm rrezatuese në skenë, por edhe shprehëse në krijimin e magjisë së komunikimit artistik dhe emocioneve. Gjithçka e saja në skenë ishte si një shpërthim drite, por as ajo dhe askush nuk mund të shihte kaq thellë dhe të përjetonte kaq fuqishëm.

Ajo i përkiste atij brezi këngëtarësh, të cilët erdhën për të mbetur shembulli më domethënës i sfidës dhe suksesit, për të treguar se atë që bën talenti dhe pasioni nuk mund ta ndalojë çdo diktat e nënshtrim. Ndoshta Zoti ishte më bujar se sa mundësia dhe fati ishte më dorëlëshuar se talenti, ajo ishte e bukur dhe gjithçka tjetër prej saj ishte magjepsëse.

Parashqevi Simaku ka qënë padyshim një nga ikonat e muzikës së lehtë, por edhe asaj popullore shqiptare. Ajo ishte një nga më të preferuarat e skenës së këngës në kohën e diktaturës, por edhe më pas. E bukur, sharmante dhe me një zë melodioz, ajo fitoi shumë shpejt zemrat e artdashësve për të mbetur në panteonin e këtij adhurimi atëditë e sot. Kishim shpirt të fuqishëm të ndjenim, më shumë se sa ambicie të egos për të gjykatuar. Por ajo ishte ajo, Parashqevi Simaku, unike!

Edhe unë i përkisja atyre admiruesve që pëlqyen zërin, performancën, bukurinë dhe sensualitetin e Parashqevi Simakut, asaj që mbeti në kujtesë një vezullim i traditës sonë të muzikës së lehtë.

Parashqevi Simaku ka lindur në shtatorin e 1966 dhe ka dalë për herë të parë në skenën e Festivalit të Këngës në vitin 1983, kur ishte 17 vjeçe. Vinte nga Kavaja, nga një familje e thjeshtë, për të fituar besimin dhe admirimin e publikut që në daljet e para.

Këndoi në shumë festivale edhe Koncerte të Pranverës. Më 1985 (Festivali i 24-të i Këngës në RTSH) zuri vendin e parë me këngën “Në moshën e rinisë”, gjithashtu më 1988 fiton çmimin e parë të Festivali i 27-të i Këngës në RTSH me këngën “E duam lumturinë”, kompozuar nga Pirro Çako. Repertori i saj përfshin një numër të madh interpretimesh. Pas vitit 1991 ajo largohet edhe jeton në SHBA, duke u marrë edhe atje me muzikën, dhe duke nxjerrë një album të ri. Hera e fundit që u shfaq në Shqipëri ka qenë viti 1996 në Festivali i 35-të i Këngës në RTSH si e ftuar.

Jo për shkak të emigrimit të saj në SHBA, por për shkak të një sëmundje, ajo nuk është më e pranishme në performimet e kujtesës dhe kremtimet festive, ku nuk mungojnë këngëtarë që bënë emër në muzikën shqiptare të erës së diktaturës, pjesë e rëndësishme e së cilës ishte edhe ajo. Gjithsesi ajo është memuar i skenës së këngës shqiptare dhe emocioneve që ndezën sallat e koncerteve dhe festivaleve.

Edhe pse kanë kaluar kaq vite që Parashqevi Simaku nuk është më në skenë, në dalje in memoriam apo në grishje kujtimesh dhe nostalgjie, ne që përjetuam fuqishëm artin dhe virtuozitetin e saj, ne s’mund ta lëmë ta marrë harrimi. Sepse ne nuk e shesim shpirtin.

Albert Vataj

May be an image of 1 person and standing

Jo bre mërgimtarë, qysh mos me u’a msu fmive shypen, si shqypja zogjve fluturimin

SOD N’DITËN E GJUHËS AMTARE

Jo bre mërgimtarë, qysh mos me u’a msu fmive shypen, si shqypja zogjve fluturimin

S’po du me nguc kërrkend, por, dru se s’muj me nej pa i mëtu dy fjalë, n’se m’leni ju, e n’se keni me pas mirsinë me e përcjell me mu kyt zoritje, për prindërit mërgimtar, fmit e t’cillve flasin pak ose aspak shqyp.

Gjuha tue ken nji formë e epërme komunikimi, mes vedi, botve dhe kulturave, ngulmeve qytetnuse, ndër shum’ n’ju asht pranu me ken gjithnji e ma shum’ nji panevojshmëri për me përdor si gjuh nane, n’familjet tuja, atje n’dhe t’huej.

Ma zorshëm, por ma mir’ po asht me u përdor prej jush n’përditshmëri, nji gjuhë e huej, qi bahet e juja, e gjuhën me t’cillën keni thirr s’pariher nan, me u lan mas doret tue mos e fol, e tue i’a lan harrimit.

Turravrap për me zotnu gjuhët e tjera, natyrshëm ka lind si nevoj për me ju qas mundësive ma t’mira për me jetu, e kjo gjehet e përligjun, derikur, gjuha am vërehet dhe trajtohet si diçka e huej për fmit tuj, ata qi kan me ken, ma saktë po duhet me ken, njata qi kanë me trashëgu vendin e origjinës, dheun e t’parvet, historinë, doket, zakonet e gjithçmos tjetër shqiptare, si gjuhën.

Shqypnia mundet t’mos u ket dhan ju shansin me u ndi vendali n’trollin e t’parve, kjo për shkak t’keqeverisjeve qi e përndoqën si nji mallkim kyt tok t’bekume, por kurrnjeni n’ju, s’ka se si me u pajtu me kyt zezon, tue ju mohu fmive gjuhën e nans, ndoshta edhe si nji hakmarrje për vendin qi u vra andrrat, për truallin qi i ka dëbu e vazhdon me ja ba t’huej gjuhën dhe gjinin e nans.

N’pamundësi me u ndesh në nji betej t’humbun, tue ik, s’ka se si, njaty ku keni fmininë, keni kujtimet dhe ju djeg malli, me lan mrapa gjithçka, edhe gjuhën, si nji çlirim prej nji robnimi.

Ne nuk e meritum kyt fat t’keq, qi na e shkruen bijë bastard e gjakprishun, por njajo qi kena ken, e kem me mbet kso jete, s’jan t’mujtuna me u braktis n’ç’farëdo shtërngimi e zoritje.

Ban vaki se kjo asht pikërisht njajo, qi kjo pjellë e qitun politikanësh e sojin e tyne t’flligt, qi kan fatin tonë n’dor, po don me na mohu edhe shypen, gjithqysh, na s’duhet me u’a dhan kyt shpërblim, edhe pse po gjejn turli lloj mënyrash për me dominu nxanjen ndër shkolla t’gjuhve t’huja, e t’tone me e lan mas doret, si nji gjuh t’vogël.

Ata ju morën t’tana qi patët, edhe andrrat, tokën, vorret, historin, kujtesën, e tash po duen nëpërmjet jush me grabitë edhe gjuhën, tue e fshi nga dëshira juaj, me u’a mësu fmive tuj. Assesi nuk duhet qi kjo me ndodh. Duhet me luftu me shpirt me mbet t’gjalla n’ne, ç’ka kena ma t’shjet e t’shtrejt.

Ju ikët kush mujti e si mujti, kjo jo për fajit tuj, për t’adhmen e qi meritoni, por asht nji nga mkatet ma t’randa, n’se farën e shqyptaris nuk e leni me çil n’shpirtin e tyne, e nuk i shërbeni qi kjo bime m u rrit si n’trull t’vet kudo qi ndodhet. S’asht e huej për ta, njajo qi n’ju asht dhimbje, njiherash asht djepi juaj dhe vorri i paraardhësve tuej.

Ndoshta ka me kan von, por kan me ken ata qi kanë me ju gjyku ju, jo sesi dhe pse ikët, tue e braktisë luftën n’mbrojtje t’vatanit, ksaj toke qi ju desht dikujt me e kthye n’çifligun e vet, e po u duhet do tjerëve me e shit e leçit, por se ju, tue ikë, s’deshtët me marr ç’ka ishte e juaja e asht sod e tynja, njaja qi ju jeni, anipse n’dhe t’huej.

Pse bre vllazën dhe motra s’po mundni e s’po doni qi fmive tuej me ju mësu shqyp?!

Nëse n’Gtreqi, dikund shteti e dikund kisha, nevoja dikun tjetër, tue ushtru presion banen qi shqiptart me pas frikë për me fol gjuhën e tyne, e për ma tepër me pas andrra, megjithses n’dhe t’huj, me gjet mundsi me ua mësu fmive gjuhën e nanës. Edhe pse n’kto kushte ksenofobie, prep nuk gjehet e përligjun ky mohim i shqypes. Kujtesa historike bahet dëshmitare e përpjekjeve titanike qi patriotët e mëmëdhetarët banen, për të shtypun shqyp e për të hapun shkolla shqype, tue shpenzu krejt pasurinë e tyne, edhe tue rreziku jo pak ndër ta, jetën. Dhe arritën me ba atë, nan nji represion të egër osman, e varfrnijet mbytëse, tue u’a msu fmive shqyp nan hanxharë e bajoneta, mes tumit e arës së barutit, gjakut e gjamës. Ndër ta kjo e shejt njajo gjuh e Perenis, njaq sa asht edhe ndër ju amanet me u’a msu fmive tuej, e përmes tyne, ata t’vetve, për mos e u shue ky za bylbyli.

Jo bre vllazën e motra mërgimtarë, qysh bre mos me ua mësu fëmijëve shtypen?!

Sa nana mbyllën syt me shpirtin e vramun t’pamujtunes me fol me fmit e fmive t’vet, me qesh e me ladrue me ta, shyp bre. Sa e sa gjusheve ju shurdhuen veshët e u plasi zemra, tue ndigju uladin qi i flet nji gjuhë qi nuk e merr vesh. Sa prej tyne u banën me faj se s’mësuen nji gjuhë t’huej për me e pas t’mujtun me kuvendu si gjushja me nipin a mbesën, jo bre, jo!

Ti mundesh me ardh te unë, unë kurrë kso jetë s’kthehem ma te ti.

Vërtetë gjuha shqype asht gjuha e nji vendi të vogël, por asht gjuhë qi kanë folë e shkru njerëz legjendar. Shqypja asht gjuhë e vjetër e nji prej njatyne gjuhëve ma t’lavdishme n’historinë e origjinës së gjuhëve t’botës dhe kyt e kan thanë e provu ma t’mdhejt e mendimit t’njatyne vendeve e njatyne gjuhve qi flisni ju tash.

N’se fjala jeme s’ka me pas njat pesh sa me zgju nër ju ndërgjegjen kombëtare, tue mos e konsideru kurrë vonë nji korrigjim qi na shfajëson para amanetit t’parve, mundet me lejen tuj me ju përcjell dy kangat ma t’amla të shqipes, hymnet epike t’gjuhës.

Prej At’ Gjergj Fishtës, “Gjuha Shqype”

Porsi kanga e zogut t’verës,

qi vallzon n’blerim të prillit;

porsi i ambli flladi i erës,

qi lmon gjit e drandofillit;

porsi vala e bregut t’detit,

porsi gjâma e rrfès zhgjetare,

porsi ushtima e nji tërmetit,

ngjashtu â’ gjuha e jonë shqyptare.

Ah! po; â’ e ambël fjala e sajë,

porsi gjumi m’nji kërthi,

porsi drita plot uzdajë,

porsi gazi i pamashtri;

edhè ndihet tue kumbue;

porsi fleta e Kerubinit,

ka’i bien qiellvet tue flutrue

n’t’zjarrtat valle t’amëshimit.

Pra, mallkue njai bir Shqyptari,

qi këtë gjuhë të Perëndis’,

trashigim, që na la i Pari,

trashigim s’ia len ai fmis;

edhe atij iu thaftë, po, goja,

që përbuzë këtë gjuhë hyjnore;

qi n’gjuhë t’huej, kur s’asht nevoja,

flet e t’veten e lèn mbas dore.

Në gjuhë shqype nanat tona

qi prej djepit na kanë thânun,

se asht një Zot, qi do ta dona;

njatë, qi jetën na ka dhânun;

edhe shqyp na thanë se Zoti

për shqyptarë Shqypninë e fali,

se sa t’enden stina e moti,

do ta gzojn kta djalë mbas djali.

Shqyp na vete, po pik’ mâ para,

n’agim t’jetës kur kemi shkue,

tue ndjekë flutra nëpër ara,

shqyp mâ s’pari kemi kndue:

kemi kndue, po armët besnike,

qi flakue kanë n’dorë t’shqyptarëvet,

kah kanë dekë kta për dhè të’t’Parvet.

Në këtë gjuhë edhe njai Leka,

qi’i rruzllim mbretnin s’i a, xûni,

në këtë gjuhë edhe Kastriota

u pat folë njatyne ushtrive,

qi sa t’drisë e diellit rrota,

kanë me kênë ndera e trimnive.

Pra, shqyptarë çdo fès qi t’jini,

gegë e toskë, malci e qyteta,

gjuhën t’uej kurr mos ta lini,

mos ta lini sa t’jetë jeta,

por për tê gjithmonë punoni;

pse, sa t’mbani gjuhën t’uej,

fisi juej, vendi e zakoni

kanë me u mbajtë larg kambës s’huej,

Nper gjuhë shqype bota mbarë

ka me ju njohtë se ç’fis ju kini,

ka me ju njohtë për shqyptarë;

trimi n’za, sikurse jini.

Prandaj, pra, n’e doni fisin,

mali, bregu edhe Malcija

prej njaj goje sod t’brohrisim:

Me gjuhë t’veten rrnoftë Shqypnia!

Prej Dom Ndre Mjeda, “Gjuha Shqype”

Përmbi za që lshon bylbyli,

gjuha shqipe m’shungullon;

përmbi er’ që jep zymbyli,

pa da zemren ma ngushllon.

Ndër komb’ tjera, ndër dhena tjera,

ku e shkoj jetën tash sa mot,

veç për ty m’rreh zemra e mjera

e prej mallit derdhi lot.

Nji kto gjuhë që jam tue ndie,

jan’ të bukra me themel

por prap’ kjo, si diell pa hije,

për mue t’tanave iu del.

…………………………..

Ku n’breg t’Cemit rritet trimi

me zbardh, Shqipe, zanin tand,

e ku Drinit a burimi

që shpërndahet kand e kand.

Geg’ e tosk’, malsi, jallia

jan’ nji komb, m’u da, s’duron;

fund e maj’ nji a Shqipnia

e nji gjuh’ t’gjith’ na bashkon.

Qoftë mallkue kush qet ngatrrime

ndër kto vllazën shoq me shoq,

kush e dan me flak’ e shkrime

çka natyra vet’ përpoq.

Por me gjuhë kaq t’moçme e mjera

si nj’bij’ kjo që pa prind mbet:

për t’huej t’mbajshin dhenat tjera,

s’t’kishte kush për motër t’vet.

E njat tok’ që je tue gzue,

e ke zan’ tash sa mij’ vjet,

shqiptaria, që mbet mblue

sot nën dhe, edhe shqip flet.

E shkrova kyt apel n’dialektin geg si nji homazh për tan’njata mendjendritur e zelltar, t’cillët na banen me gërmat dhe gjuhën qshype, tue luftu dham për dham me armiqt e ksaj gjuhe Perëndie, tue mos kursy mund dhe para, qi ne me pas sod nji gjuh sa t’bukur aq dhe t’rrezikume prej asimilimit e shkombtarizmës, qi ka shku tu ezan gjithnjë e ma shum vend n’ne. Se na po duam ma fort t’jera gjuhë, gjuhë qi na japin lek tue na grabit tançka derimsod erdh me ken e jona, e pluguese me varre dhe e vaditun me gjak.

Albert Vataj

May be an image of 1 person and child

Bik Ndoja, zaambli i jares shkodrane, fisniku i traditës dhe qytetarisë

Kur thue Shkodra, mundesh me nënkuptu tançka përfaqson kyt gurthemel të rand të historisë, kulturës, traditës dhe qytetarisë. 

Kur përmend Shkodrën, mundet me ndërmend gjithçkaqë që asht ngjiz dhe ka marrë vullnesë krenie në t’gjallt e t’pasionuemit, bijt e bijat e këtij qyteti, njiksaj përkatësie, e cilla ma shum’ se gjeografike, mundet me ken shpirtnore dhe artistike, siç diti me dëshmu dhe me xan vend në faqet e lavdishme të historisë si gurthemel i rand i kaprcyelleve. 

E ndërsa lup me dallue prej tan atyne yjeve qi kan shndrit qiellin mëkimit të naltuar në shpirtje shkodrane, tue e nusnue këtë amë legjendash, ma i shndritshmi vezullim n’ta asht jarja shkodrane. E kur nëpër këtë tempull të muzikës kërkon me gjet nji emën, nji za, nji prej atyne qi e kanë këndue dhe e naltue këtë mjeshtëri të krijimit, do ta kesh sa t’pamujtun njaq edhe sfiduese. Gjithqysh, prej atyne që u përfaqësuen, e jarja shkodrane u mori njaq sa dhe u dha, nji za i gjithpranum në këtë virtuozitet interpretues, asht Bik Ndoja. Shpirti i tij krijues dhe tansia mëkuese përgjat nji jete në skenën e kangës dhe në ëndjen e adhurimit, u plazmu duke mbetun tash e përgjithmon të pashlyem, shkodrane, n’traditën e jares dhe shqiptare, n’galerinë e veprave që morën status thesari kombëtar.

Bik Ndoja, jo vetëm me jaren, por me tan pasuninë shpirtnore që mori jetë kah kanga, mujti me i dhan njat za qi kishte me mbet ma i epërmi, ma i andshmi, ma i duartrokituni në skenën shqiptare dhe asaj botnore. Bik Ndoja kishte lindun për me këndu dhe kurrgja nuk mujti me e ba njat za me pushue, e njat zemër me rrah me dashni pa cak. Ai u ngjit në apogje dhe shndriti si yll, pa arritun për me shkëlqy si n’skenë njashtu edhe në podet e nderimeve dhe titujve, edhe pse meritoi ndoshta ma shumë se gjithkush tjetër. Shndriti me virtuozitetin e interpretimit të jares shkodrane, njashtu siç shndrin në ag nji diell qi lind tue dëbu terrin.

Bik Ndoja bani jetën e nji njeriu t’përkorë, pa ankime dhe trazime, megjithëse rreth tij, siç nuk i munguen njerëz qi e vlerësuen talentin, u gjindën ndër ta qi u rreken ta pengonin në ngjitjen e këtij ylli n’qiellin e vet. Por ai nuk u dha, nuk e shterri zanin e tij të magjishëm, nuk e la atë shpirt artisti dorzan dredhive dhe smirës. Gjithqysh ai triumfoi.

Fakt

Në vitin 1969, Bik Ndojës i’u akordua titulli “Artist i merituar”.  Plot 30 vite më vonë, Bashkia e qytetit të Shkodrës i akordoi titullin “Krenaria e qytetit”. Në vitin 2007, Qendra Kombëtare e Veprimtarive Folklorike i jep titullin “Interpretues i shquar i jares shkodrane”, duke qenë ky vlerësimi i fundit së gjalli. Në lëmin e meritave vlen të përmendet fakti se që nga viti 2011, dosja “Mjeshtri i Madh” pret në institucionin e Presidencës, për t’iu akorduar ndoshta pas vdekjes.

Ludovik Ndoj Gjergji i njohur si Bik Ndoja, u lind në Shkodër me 13 gusht të vitit 1925 për t’u shue më 27 dhjetor 2015. Ishte dhe mbetu lëvruesi dhe përçuesi i jares shkodrane, këtij visari të papërsëritshëm, kësaj urëbashkimi mes Lindjes dhe Perëndimit, traditës dhe bashkëkohjes në artin e këndimit.

Nga Albert Vataj / KultPlus.com

Mark Kaftalli, “Paganini shkodran”, ai që naltësoi një traditë dhe u përjetësua në kryevepër

Albert Vataj

Tradita e muzikës shkodrane asht e pasun me emra dhe kontributor, me vepra dhe lëvrime qi kanë ba t’mujtun me e shndriu këtë qytet në një konservator të artit magjik, artit që sipas Johann Sebastian Bach ekziston për nderu Perëndinë dhe për knaqsinë e zemrës. Njeni prej korifenjve asht padyshim Mark Kaftalli, vepra e të cilit e bujarshme, siç mbetet nji repertor nga ma t’pasunit dhe ma t’larmishimit. Asht njerëzorja e këtij artisti që bani t’mujtun qi Shkodra dhe muzika shqiptare të jen t’përfaqsume nëpërmjet vlerash dhe veprash qi jan monument i identitetit tonë dhe krenarisë.

Kam pas fatin ta përcjell virtuozitetin interpretus t’Mark Kaftallit dhe mujta me përfytyru në lojën e tij të magjishmin gjenovez të violinës, Niccolò Paganini.

Sot qi ai ka ditëlindjen, përulsisht i përcjellim nderimi për konsideratë për “Paganini shkodran”, Mark Kaftallin, atë që ka jetu për të blatu shpirtin e tij krijus, si tue dasht me i lanë gjeneratave nji testament, i cilli asht pasuri dhe krenari. Mirënjohja dhe vlersimi asht në kryeradhën e çdo kujtese dhe përuljeje qi detyrohena figurave t’përmasave të tilla siç ishte Mark Kaftalli.

Ndërmendja ndaj personaliteteve të tilla si Mark Kaftalli, asht nji mirënjohje qi tan’na duhet me ushqy si tue dasht me e ripohu se jena t’shpërblyem prej veprës dhe aktit t’tyne krijus.

Ky akt ma shum’ se vlerësim asht qytetari, asht nji pranim zemërhapun i njasaj qi erdhi, e tue xan vend në repertorin artistik t’nji qyteti, u ba ritmi, pulsi dhe shpirti i nji gjenerate.

E, na duhet me i kujtu këto veprimtar t’devotshëm, këta shpirtna t’pasun, me i ken mirënjohës njatyne dhe me e pas legjitime t’drejten me u krenu për artin, për vlerat, për thesaret qi bujarisht na dhuruen.

Siç e dini, Mark Kaftalli u lind në Shkodër më 14 dhjetor 1933, dhe ju dha amshimit në moshën 81-vjeçare, tue lan një emën dhe një vepër me vlera monumentale, si violinisti dhe kompozitori, si lëvrus dhe përpunus, si mëtues dhe kungues i artit të hyjshëm të muzikës, si… si shumëçka ku ai dini me ken virtuoz si në interpretim.

Ajo qi thuhet rreth rrugëtimit të tij si artist, asht se ai ka kry kursin e violinës pranë Shtëpisë së Kulturës, nën drejtimin e mësuesit, Zef Alimhilli. Ma vonë, dhe konkretisht, në periudhën ndërvitase 1952-1955, kreu shërbimin e detyrueshëm ushtarak pranë Ansamblit të Ushtrisë në Tiranë, ku vazhdoi studimet për violinë nën kujdesin e kompozitorit-violinist, Nikolla Zoraqi.

Mbas krymjes së shërbimit ushtarak, prej t’madhit, Preng Jakova, mori msime për harmoni dhe kompozicion. Asht prezantu spariherë në Shtëpinë e Kulturës të Shkodrës me orkestrën e madhe dhe korin e këtij institucioni, ku Gjon Saraçi ishte në piano dhe Prenk Jakova ishte shefi dhe drejtuesi i muzikës.

Suksesi i Markut asht befasues, mëtojnë ata qi ishin pjesë e veprimtarisë së tij krijuse, për nji talent t’spikatun dhe përkushtim të jashtëzakonshëm. Karriera e tij deri në daljen në pension ka vazhduar pa ndërprerje, për 30 vjet në Teatrin “Migjeni”, si udhëheqës artistik. Dhe, ç’ka kjo emblemë e kulturës shkodrane ka mujt me lan gjurmë në artin shqiptar, pa asnjë mëdyshje, nji rol përcaktus ka pas puna dhe kontributi i Mark Kaftallit.

Tue ju referu fakteve, mëtojmë se Mark Kaftalli, për të parën herë, në vitin 1962 realizoi festivalin e parë të muzikës së lehtë në Shkodër, një aktivitet i cili mundena me than se vuni themelt e nji arti të madh. N’festivalin e parë të kompozitorëve amator, Mark Kaftalli vlerësohet me çmimin e parë me kangën, “Vallë çka dru”, me tekst dhe muzikë të krijum nga vetë ai dhe e kendum nga Ibrahim Tukiçi dhe Avni Mula.

Mbi 30 vjet si violinist, Marku ka drejtuar orkestrën e Kafes së Madhe, nji nderim dhe përgjegjsi, t’cillën ai e përmbushi me përkushtim dhe pasion, tue ken si nji nga përvojat e suksesshme të papërsëritshme të këtij institucioni. Ai ka kompozuar mbi 750 kangë, transkiptoi dhe harmonizoi mbi 400 këngë popullore shkodrane. Gjithashtu Mark Kaftalli asht autor i shtatë operave. Sipas specialistëve të muzikës, ai radhitet ndër emnat qi ka dhanë nji kontribut t’veçant n’përgaditjen e emnave dhe brumosjen e talenteve qi ju bashkunen traditës së muzikës.

Për me u ndal te nderimet dhe mirënjohjet qi me merit i përkasin jetës dhe veprës së Mark Kaftallit. Ai asht dekoru me medaljen “Naim Frashëri ” të klasit të dytë dhe të parë. Në vitin 2005 asht nderu me titullin “Mirënjohja e Qytetit” nga Bashkia e Shkodrës. Gjithashtu më 2012 vlersohet me “Diplomën e Pavarësisë”.

Duhet me permën edhe se emnat dhe suksesi i mjeshtrave t’jares shkodrane, Bik Ndoja dhe Shyqyri Alushi, janë produkt i punës së palodhun dhe profesionale që kompozitori, Mark Kaftalli bani me këto dy personalitete të pazëvendësueshëm të traditës së kangës shkodrane dhe jo vetëm. Pse ta mohojmë, e pohon vepra dhe puna e tij, se ai ishte padyshim nji nga ikonat e muzikës shkodrane, mjeshtri i violinës dhe zbuluesi i talenteve, vetë kanga qytetare, tabani i traditës së këtij lëmi, asht e kultivime dhe e trajtime si denjë për të rrugtu si përfaqësim dhe vlerë, dhe e tana kjo si meritë e punës së palodhur dhe skrupulozitetit të tij, si ajo ç’ka ai deshti dhe mujti me e lanë si thesar.

Ky ishte dhe ka me met, Mark Kaftalli. Kjo asht e lavdishmja e jetës dhe veprës së tij, e asaj që asht repertor i nji tradite të shkëlqyer dhe mbetet kulmim i arritjes përmes lëvrimit dhe përsosjes të artitë të muzikësm përmes një shpirti qi i blatoi gjithë jetën kangës, vjolinës, dirigjimit, kompozimit, mësimit, naltimit të atyne vlerave që e kanë shndriu atë në një ikonë të artit shkodran. / KultPlus.com

203 vite nga lindja e Mary Ann Evans, gruaja që shkëlqeu si shkrimtare në periudhën viktoriane

Mary Ann Evans, u lind më 22 nëntor 1819 dhe vdiq më 22 dhjetor 1880. Ajo njihej ndryshe me emrin Mary Anne ose Marian, e njohur gjithashtu me emrin e saj të artit, George Eliot.

Eliot ishte një romanciere, poete, gazetare, përkthyese dhe një nga shkrimtarët kryesorë të periudhës Viktoriane. Gjatë karrierës së saj si shkrimtare atë e përfaqëson një galeri prej shtatë romanesh, shumica e të cilave trajtojnë histori të vendosura në Anglinë provinciale dhe janë të njohur për realizmin e një pasqyrimi të mprehtë psikologjik dhe një pene të hollë e mbrujtur prej një shpirti të ndezur atij pasioni që e shoqëroi prej fillimit deri në mbarim udhëtimin e saj krijues në një periudhë shumë të tendosur zhvillimesh dhe sfidash krijuese.

Ajo ia arriti të shpëtonte stereotipit të shkrimtareve gra, të cilat kufizoheshin vetëm tek romancat e dashurisë, pathosi i një zemre delikate dhe një dritëpamësia të botës të ndryshtë dhe të tejparë në thellësi dhe shtrirje të brendisë së tekstit dhe shpirtit, atij që i blatohej rrëfimit dhe atij që e hymnizonte përmes idesë dhe mendimit.

George Eliot dëshironte që trilli i saj të trajtohej shkëputur nga puna që bënte, tashmë gjerësisht e njohur si redaktore dhe kritike. Një faktor tjetër në përdorimin e një emri të artit mund të ketë qenë një dëshirë për të mbrojtur jetën e saj private nga shqyrtimi publik, duke shmangur kështu skandalin që do të dilte për shkak të marrëdhënies së saj me George Henry Lewes.

“Eliot’s Middlemarch” i George Eliot është konsideruar nga romanicierët, Martin Amis dhe Julian Barnes, si romani më i madh në gjuhën angleze.
Lexuesit në epokën viktoriane vlerësuan romanet e saj për përshkrimet e tyre të shoqërisë rurale. Pjesa më e madhe e materialit për prozën e Eliot u nxor nga përvoja e saj personale. Ajo ndau me Wordsworth besimin se kishte shumë vlera dhe bukuri për t’u shpërfaqur nga jeta dhe zakonet e vendit. Sidoqoftë, Eliot nuk e kufizoi krijimtarinë e saj vetëm me histori të fshatit anglez. “Romola”, është një roman historik i vendosur në Francën e fundit të shekullit të pesëmbëdhjetë, e cila u bazua në jetën e priftit italian Girolamo Savonarola.

Në librin “Cigani spanjoll”, ajo bëri një përmbledhje në vargje, por popullariteti fillestar që ajo pati si poete.

Në kohën e Daniel Deronda, shitjet e Eliot po binin dhe ajo ishte zbehur nga interesi i publikut. Kjo situatë mbeti e tillë edhe pas publikimit të një libri biografik pas vdekjes së saj nga bashkëshorti, e cila e portretizoi atë si një grua e mrekullueshme, gati shenjtërore, krejtësisht në kundërshtim me jetën skandaloze që njerëzit e dinin që ajo kishte bërë.

Në shekullin e 20-të ajo u rikonsiderua nga një kastë e re e kritikës, më së shumti nga Virginia Woolf, e cila e quajti “Middlemarch” “një nga romanet angleze të shkruara për njerëzit e rritur”. Më 1994, kritiku i famshëm letrar, Harold Bloom e vendosi Eliotin ndër shkrimtarët më të rëndësishëm perëndimore të të gjitha kohërave.

Gjithashtu, në një sondazh të autorëve më 2007 nga TIME, romani “Middlemarch” u votua si vepra e dhjetë më e madhe letrare e shkruar ndonjëherë. Në vitin 2015, shkrimtarët nga jashtë Mbretërisë së Bashkuar e votuan atë si e para nga të gjithë romanet britanike. Përshtatjet e ndryshme filmike dhe televizive të librave të Eliot e kanë riprezantuar atë në publikun më të gjerë të leximit./albertvataj/ KultPlus.com

“Mjerimi s’don mëshirë, por don veç të drejtë”, fatkeqi do mundësi të ndeshet, jo zë të ankohet”

Sot, në Ditën Ndërkombëtare për Zhdukjen e Varfërisë.

Nga Albert Vataj

“Mjerimi s’don mëshirë, por don veç të drejtë”, fatkeqi do mundësi të ndeshet, jo zë të ankohet.”

Ky varg i gjëmimshëm vazhdon të godasë plot pezëm e tërsëllim ndërgjegjen e topitur të qytetërimit, të tashmen apatike të shpirtrave të drobitur nga dhembshuria dhe virtuoziteti mizor i mjeshtrave të së keqes.

Mëshira, bujaria, altruizmi, zemërbardhësisë; nga gjeste humanitare kanë marrë atributet e spektaklit tragjik. Individë, grupe dhe emisione televizive po pasurojnë deri në më të pështirën manifestim, butaforinë e bamirësisë dhe spektaklin e turpit. Po lind kështu shteti i mizerjes, shteti i së drejtës për ta ndjerë privilegj fatin e keq të të qenit i varfër.

Situata ka qenë dhe vijon të bëhet gjithnjë e më kritike. Në sytë që nuk shohin dhe veshët që nuk dëgjojnë; hekakeqe, e molisur, e verdhemtë dhe e shëmtuar, shpërfaq fytyrën e vet skamja, rreket t’i jepet rrokaqiejve të një britme të thekshme ankimi. Politika herë zgjedh të bëjë atin zemërdhembshur e nënën vetëmohuese, herë mjeshtrin e manipulimit dhe propagandës, por pa mundur dot të zgjedhë atë për të cilën obligohet; të dëshmojë dorën e plotpushtetshme dhe forcën e shtetbërjes dhe dalëzotjes së sovranit, të transformimit të territ në dritë, të mëshirës në drejtësi, të bujarisë në mundësi.

Njerëzit bujarë kanë hapur zemrat, duke i bërë vend përmes bujarisë, tragjikes së shumë individë në nevojë. Një makineri mëshire gjëmon si një përbindësh alarmi, qyteteve, fshatrave, rrugëve, jetëve të njerëzve, të cilët rënkojnë. Fryma e së keqes së mjerimit bëhet padashur një “trend”. Një dorë që shtrihet të japë ndihmë, por pa dashur ajo vret tek ata çdo vullnet dhe forcë për të sfiduar, për t’i bërë ballë vështirësive të jetës, të cilat janë jo më pak të mëshirshme për të gjithë, edhe për ata që nuk kanë zë të klithin, nuk kanë forcë të zvarriten, por kanë zgjedhur të ndeshen dhëmb për dhëmb me fatin e tyre të keq.

Nuk më shqitet nga mëndja dëshmia plot trishtim e dhimbje e një kolegeje, e cila kujton me pikëllim dhe mirënjohje çastin e ndarjes përgjithmonë me të atin, të cilit ditë më vonë i gjeti në xhepin e xhaketës një copë presh, me të cilën ai shuante urinë për të mos privuar asnjë nga fëmijët e tij që të shkollohen. Babai im, sa mbaj mend, kurrë nuk e përfundoi racionin e bukës që nëna i jepte me vete, për ta bashkëndarë atë me ne kur ai kthehej nga puna.

Jo fort vite të largëta në përballje me shanset e Tiranës, për muaj të tërë më është dashur të fle në karrige dhe të ushqehem një herë në ditë dhe nuk pata kohë t’i ankohem as atij që më detyrohej, as fatit që po sillej kaq pamëshirshëm me mua, por nuk harrova asnjëherë t’i isha mirënjohës mundësisë dhe shansit për të përmbushur një ëndërr. Kam njohur gra të braktisura që shitën gjakun e trupit për të mbajtur fëmijët. Kam parë njerëz duke ngrënë gjethe dhe rrënjë bimësh për të mbajtur shpirtin gjallë dhe askush nuk u kujtua për ta, askush nuk e dëgjoi zërin britës të tyre, askush nuk pati mëshirë. Të gjithë ia dolën vetë. Zgjodhën të ndeshen dhe fituan.

Mjerimi ka kafshatë të hidhur, por mëshira ka shije të helmët dhe jo çdo helm është ilaç. Mëshira, aq lart sa e ngre shpirtin e një bujarie, aq thellë e gropos sublimen e humanitetit dhe të drejtën e çdo krijese për t’iu nënshtruar ligjeve të vetë natyrës. Naiviteti i së drejtës për të valëvitur flamujt humanizmit mbi gërmadhat e keqqeverisjeve dhe abuzimeve nuk përligj fudullëkun e atributeve të të bërit Zotin në një realitet ku pakkush beson dhe pakkujt i pranohet përulja.

Edhe teoricienët do ta kenë tepër të vështirë të kuptojnë se ç’po ndodh në të të vërtetë, por ajo që vërehet dhe rreket të kërkojë njohje të gjithëpranuar është krijimi i një rendi të ri social.

Kjo përmbysje, kjo kapriço e nevojës sonë për protagonizëm dhe nënshtrim kërkon të nënshkruajë fundin e vetë filozofisë së ekzistencës, duke shkurorëzuar nga miti vetë Sizifin. Ligjësia e pamëshirshme e natyrës po zmbrapset përpara kësaj armate histerike humanistësh dhe këtij vullneti kokëprerë bamirësie. E drejta për të shpresuar është një e drejtë për të besuar në diçka të lartë, në diçka të ndritshme. Forcat dhe energjitë përtëritëse po zhbëjnë çdo kushtrim dhe varrosin çdo vullnet që gëlon në themelet e vetë qenies, në sublimen e vetë jetës.

Mjeshtri të manipulimit, matrapazë dhe dallaveraxhinj, engjëj të baltosur të banalitetit po rreshtohen në këtë marsh “funebër”. Ngado po dëgjohen gjithnjë e më fuqishëm kambanat “morte” të fateve në udhëkryq. Asnjë zë i kurajës, përpjekjes dhe ngadhënjimit nuk mbërrin deri në dëgjesën e atyre forcave nxitëse, atyre energjive shtytëse, të cilat janë e vetmja shpresë, i vetmi shpëtim, e vetmja rrugëzgjidhje, i vetmi sensibilitet social.

Sy të përlotur, buzë që dridhen dhe përgjërime mjeruese, luajnë fatin e pafat në një skenë ku ngjiten dhe zbresin radhë-radhë fatkeqësi tragjike. Mëshira na thërret në këtë skenë pjesën më të brishtë të shpirtit tonë të drobitur nga pikëllimi dhe keqardhja. Të gjithë shtrijmë duart, duke nxjerrë njëri-tjetrin nga gropat ku kemi rënë. Të gjithë jemi bashkëfajtorë dhe bashkëvuajtës në këtë lojë makabre të realitetit. Të gjithë jemi vrasës dhe viktima në këtë skenë fatesh tragjike. Të gjithëve na dhemb ky kafshim dhe na çjerr kjo gërvishtje, na djeg ky lot e na dërmon kjo dihamë. Të gjithë jemi mjeran në këtë skenë që në mënyrë pompoze tregon varfërinë si plagën e betejës dhe krenohet me skamjen, siç kërkon që një medaljon t’i varim në qafën që i jepet dorzanë mëshirës.

Deri kur do të vajtojë ky shpirt i drobitur nga fati i keq? Kjo dorë që zgjatet e ky zë që lëngon, ende do të kërkojë mëshirës t’i bëjë vend në kthinën e terrtë, plot lagështi dhe kudërbuar nga era myk, ku struket keqardhja.

Jo…
Mjerimi s’don mshirë. Por don vetëm të drejtë!
Mshirë? Bijë bastardhe e etënve dinakë,
t’cilt n’mnyrë pompoze porsi farisejt
i bijnë lodërtinës me ndjejt dhelparak
tu’ ia lëshue lypsiti një grosh të holl’ n’shplakë.

Sepse..
Mjerimi asht një njollë e pashlyeme
n’ballë të njerzimit që kalon nëpër shekuj.
Dhe kët njollë kurr nuk asht e mundshme
ta shlyejnë paçavrat që zunë myk ndër tempuj.

E keqja që duhet luftuar, me çdo mjet e çdo çmim nuk është mjerimi dhe varfëria, por ajo bushtër e përdalë dhe ajo placentë e ndytë, që ngjiz dhe nxjerr në jetë tragjizmin, si të vetmen pjellë që meriton t’i gëzohet jetës.

Botë e mëshirës dhe sadakas’, e përulësisë dhe përkushtimit… një ditë nuk do të ketë më shpirt të ushqejë këtë përbindësh që sa vjen e gllabëron, ha dhe përpin gjithçka si një shtjellë terri. Atë ditë varfëria nuk do të shtrijë më dorën për mëshirë. Ajo që deri dje mjerimit iu dha si lëmoshë, si bujari, si bamirësi, si zemërbardhësi, do të duhet t’i jepet si detyrim. Mëshira do të vazhdojë të japë, por tashmë, jo, sepse e thërret në këtë solemnitet hyjshëm një vullnet i përkorë, por sepse e vë nënë zgjedhë vargonjtë që ka farkëtuar vetë ajo. / KultPlus.com

Migjeni, nji urdhnesë e shëlbyeme ndër shpirtna t’dlirë e vullnete t’epërme zotnimi

Nga Albert Vataj

Asht ai emër, ai za, ai kushtim që vjen dhe rivjen te sekush prej nesh, për të dëshmu, për të kremtu, për të ysht e me zgju prej thellë, nër ne, vullnesën njerëzore. Po atë forcë, të cilës i duhet dhan krahë sa herë që qiejt kërkojnë fluturimin, i duhet dhan këmbë t’forta e kivet, sa her i duhet me mposht mitin antik të Sizifit, i duhet dhan zemër e zjarr sa her koha prêt me padurim ngulmin e asaj hazdisje.

E qe besa i duhet dhanë tançka Migjeni i madhe dha në ato pak vite të zorshme jetë, në atmot të hoveve të mëdha, ndryshimeve të potershme e shumëçkasë tjetër që thepiste shtegun përnga kalonte kalvari i të përditshmes së asokohëshme e të tashmes, domosdo.

Kurrkush tjetër nuk ka mujt me mbetun në letërsinë shqipe i fuqishëm, vërshues, kushtrues e panikndjellës si Migjeni, si vargu i tij, e shkulmi i tij i zashëm i brendisë gufuese n’vedvedi.

Jo të gjithë  munden me mbet “përdhunshëm”, siç ka mujt me met vetëm ai, në gjinin e visareve, e me u përkund në përjetësi, si jeta prej nga ne marrim mëkimin e kungimit, nervin e vetëtimës, turrin e stuhisë, thellësinë e të pambarimtes, e bekimin e Zotit, atij etern e atij tokësor.

Megjithë se regjimet nuk reshtën së anatemuari kryeveprën që skaliti me rrufe e zemëratë, zanin buçitës të revoltës që mruni në britma dhe dhimba, ai asht si atmot e tash, po kaq i magjishëm me vargun të farkëtuar në shpirtin e mraztë e trupin delikat, në zemrën e Vezuvtë e shëndetin e stërkequn.

Çfarëdo që është rrekun për me përplotësu mitiken e penës vetëtitëse të Migjenit, e mangët metet, e paplotsume shkon rrëshqan, ndërsa vargu i tij tingllon si pslam i një libri t’shenjtnum ndër jetë njerëzish, toksorësh t’dhanun me mish e me shpirt dashnis e dijes, krenis e kumtimit. E pamujtin orvatet çdo ngut e ngulm, për me e sos n’nji imazh apo n’nji përfytyrim, qi nuk len tjetërçka me hy n’te si nji nevoj përsosjeje, ndërsa zani i zashëm i shpirtit të tij, gurrueshëm cyt ndër t’hovshme ngulme për me mujt me zotnue t’tashmen e përgjithmonshme të të drejtës së gjithkujt me ken dhe me u ndi Zot i fatit t’vet.

Britma i atij zani dhe paqtia e asaj hukame qi përtrini jetën e fikun prej shtërzimit e zorit, idhnimit dhe hekave, janë si nji predikim, si një udhëprimje e nji dishtrimi t’hyjshëm qi nxinet për me premtue besim e me dëbu t’keqen, shpirtit me i dhanë gajret, dritë me shpërthy ku terri s’ka mëshirë për kurrçka tue përly, e mirësi me mëku ku skamja ngërthen thonjt n’kurme t’shterruna.

Migjeni, ai shtat i drobitun prej s’munjet, ai shpirt i shterrun dihamsh e dhimbjesh qi koha i’a mylmeu me trazim e pezëm, mujti me jetu njaq pak dhe diti me na dhan njaq shumë, ndoshta gjithçka që kishte z’brendshmi, ndoshta tançka qi na e meritonim.

Ai erdhi si një misionar. Nuk pruni asnji dogmë me vedi. Nuk mëtoi asnji skizëm. Nuk \thirri në këndimin e vet gjëmues asnji forcë supreme. Krejt ç’ka përbani kacafytjen prej ngadhnjyesi ishte njaq toksore, sa gjithçka tjetër qi erdhi e xuni vend si kumtimet e një premtimi. Ju desht me ik, ndoshta përdhunshëm, por pa i marrë me vedi në amshim kurrgja veç shtatin e shterrun ligshtimit e eshtnat e grryeme prej kujës. Krejtçka tjetër qi u ngjiz, u rrit e u hyjnizue me te, mujti me met nër ne, jo vetëm si nji amanet por edhe si një parathanje e nji të tashme qi idhnushëm përsëritet e bahet nji e ardhme fatkeqe, n’se nuk ka “nji grusht t’fuqishëm” qi nuk e godet.

Prej penës së tij, prej andjes dhe zemrës, kaq shumë të dhanun ligshtimit, ai skaliti me zjarm rrufeje vargje dhe strofa, poezi dhe himne, t’cillat kan met urdhnuese e kushtrus në vetëdijen e brezave. E kush erdhi këso jete e u mëkue prej kësaj fryme të shenjtë, e nuk u ba një zelltar i përkushtuem i këtij shenjtori, këtij besimi, kësaj force përtrimjet, këtij shkasi motivimesh t’epërme e ngulmesh t’zjarmta.

Historia, e bashkë me të, kujtesa jonë kolektive, pak e sëmbueme prej pushtetesh e poshtnimit, dogmash e demagogjishë, dhanun babzish e shterrimit, skllavnumun harbimit e hazdisë, ka dëshmu, noshta edhe me përdhuni, se kush duhet me met, edhe jo vetëm me met, por me e pa ndërsa rrin e rritet përplot hir dhe madhështi në panteonin e vlerave dhe kumteve. Për me e pa e çmue si një dishepull të një urdhnese t’shëlbyeme ndër shpirtna t’dlirë. Ajo vepër, ai za gjimues, metet ndër dëshirime t’tona, ndër njata vullnesat tona, t’njituna njaq nalt sa me e ndi dorën e plotkivetshme e hirin e shenjtnum thirrun prej tharmit të tokës e qiellit. Vitet deng me vërshim, e kanda jonë, punon me themel, duke ken e pamëshirshme dhe ngulmuese. Përmes lojës së saj të evoluimit, historia, në dukje-absurde e paradoksale, e ka ba dhe e ban masmiri të sajen, duke gozhdu në panoramën e habisë, brezat që vijnë, me rreptësinë seleksionuese të shoshës së saj. E si për me dash me sfidu garrametjet e kacarritjet e përbaltjeve, në fundin e mbram ajo e vendos në vendin e vet, kungimin e forcës për të jetu njeriun brenda nesh, tan brezat e tana kohnave, përkundër soj-soj sunduesish e tiranish.

Koha asht gjykatësja ma e rreptë dhe njikohësisht ma e pamëshirshme, ajo përmbys figura të ngritura përdhunshëm në piedestal, shpërndan shkëlqime breroresh të rreme edhe kur balsamosen për t’u ruajtur përjetësisht në gjirin e saj, ajo i flak tej si byk i kalbun dhe i braktis përfundimisht tue i gjujt me ngulmin e zemëratës në zgafellat e terrta të harresës.

Kanda dhe vlera, amshti i përjetësisë e forca e ngulmimit në çdo zemër e nji bukurie të ashpër por kumtuese, nga qielli na bien në prehër edhe pas ma shum se nji shekulli. Asht ai emën, ai za, ai kushtim që vijnë e rivijnë te sekush prej nesh, për të dëshmu, për të kremtu, për të ysht e me zgju prej thellë, nër ne, vullnesën njerëzore. Po atë forcë, të cilës i duhet dhan krahë sa herë që qiejt kërkojnë fluturim e zapti, i duhet dhan këmbë t’forta e kivet, sa her i duhet me mposht mitin antik të Sizifit, i duhet dhan zemër e zjarm sa her koha prêt me padurim ngulmin e asaj hazdisje me e rrok.

E qe besa i duhet dhanë tançka Migjenit të madh, por përmbi krejt i duhet lshu rrah e krah nji qiell qi mundet me e xan britmën e dhimbës e kushtrimit, njat ngulm qi ka met atëditë e sod si nji nevojë çlirimi.

Migjeni ishte dhe ka mujt me met atëditë e sod, njaj qi sekush din me e lexu e me e kuptu, jo tjetërqysh. Anipse ka kalue ma shumë se nji shekull qysh prej kur shkrepi kjo rrufe shgjetare ndër qiejt e mrrylun të të atëhershmes, zani që plazmoi në eter si një kushtrim kumbon papra edhe tash. Jo të gjithë munden me mbet “përdhunshëm”, siç ka mujt me met vetëm ai, në gjinin e visareve, e me u përkund në përjetësi, si jeta prej nga ne marrim mëkimin e kungimit, nervin e vetëtimës, turrin e stuhisë, thellësinë e të pambarimtes, e bekimin e ten’Zot, t’gjithëfuqishmit, atij etern e atij tokësor. Kurrkush tjetër nuk ka mujt me mbetun në letërsinë shqipe i fuqishëm, vërshues, kushtrues e panikndjellës, shkundullitës, si Migjeni, si vargu i tij, e shkulmi i zashëm i brendisë së nji shtati t’lënguem prej smundjes e thelbit të nji shpirti t’krisun prej idhnimit.

Megjithë se regjimet nuk reshtën së anatemumii kryeveprën e tij, zanin buçitës i këtij krahnori t’gufum prej revoltës, si atmot e tash, ka diçka me than, ka nji za me lshu ndër kohna t’zatetuna përnën thundrën e nënshtrimit, ka nji dhimb me kumtue ndër vullnete t’ndryshuna. Ai asht krejtkund ti mundesh me lshue shikimin, gjithkah ku hapi jot çapit n’trotuare t’lvorume ku nji dor e përvujshem shtrihet me lyp, por qi nep tançka ka n’vedi, nep kreninë, shet erzin, e qe besa thonjt në fyt i’a ngul t’tashmes që hiqet zvarrë si një agoni q’i s’ka vorr qi e xen.

Migjeni ishte dhe mbeti një nga kolonat vertebrale të letërsisë së viteve ’30, një nga shpërthimet më të befasishme të kohës, një nga tundimet më zemëratëse të forcës për të ngritur krye, për me kërku ndër ne një grusht t’paligjshëm për me i ra n’zemër malit që s’bzan.  Migjeni ishte shkrimtari më modern i viteve 30 dhe një lajmës i të kenit i gjithmonshëm, sa kushtrues aq edhe i dhimbshëm, sa i lëndum aq dhe kurajshëm. Plagë ishte dhe meti në kurmin e drobitun hekash e në shtatin çjerrun përpjekjesh. Ai si kurrkush tjetër, gjithë landën jetësore që barti i’a nënshtroi një këndi me të pamëdyshtë të ri shikimi, atij ekzistencial, të njëmëndtë. Fati i njeriut në botë, lumnia e fatkobi i tij, kjo ishte tematika zotëruese në krijimtarinë e Migjenit, kjo ishte hea e breznive, kafshata e idhët e mrumun me lot e gjak. Larg çdo dogmatizmi e sentimentalizmi, Migjeni nuk e shihte njeriun as si qenie me përsosmëri ideale, hyjnore, por as si zvarranik, të cilin munet me e shkel çdo këmbë. / KultPlus.com

Si dhe ku lindi magjia e Jazz-it, kush ishin ata që e shndërruan atë në kaplimin hyjnor të shekullit?

Jazz është shkrirje e te shprehurit muzikor laik e shpirtëror e zezakeve amerikane me prejardhje afrikane dhe e elementeve muzikore evropiane. U paraqit ne mbarimim të shekullit XIX në Amerikë si rezultat i vuajtjeve nen roberin e te bardhëve. Karakteristike e tij është ritmi me akcent jo te drejte, forma josimetrike, sinkopat e shpeshta dhe intervalet e zbritura e te zvoguluara.

Muzika Jazz është një lloj muzike shumë intelektuale. Ajo ka një rol shumë të madh në edukimin dhe formimin e individit. Muzika Jazz ndikon për një formë tjetër të menduari të njeriut. Ajo krijon ndjenja dhe emocione të veçanta tek individi. Melodia, ritmi, harmonia dhe loja modale e bëjnë muzikën Jazz një lloj i veçantë arti. Muzika Jazz shquhet për një teknikë të veçantë, improvizime dhe fantazi. Ajo ka aftësinë të depërtojë në skutat më të thella të ëndjes dhe nevojës së muzikëdashësit për t’iu dhënë i gjithi një fluturimi të lirë në qiellin e thyer të ëndrrave.

Muzika e Jazzit është një stil muzikor që u shfaq në fillim të shekullit të 20-të, në komunitetet zezakëve në Jug të Shtetet e Bashkuara. Muzika Jazz ka lindur nga një përzierje e traditave të muzikës afrikane dhe europiane. Prejardhja afrikane e muzikës Jazz është e dukshme në përdorimin e “notave blu”, që janë tinguj të vecantë, improvizimin, poliritmin, sinkopat, muzikën modale etj. Nga fillimet e saj e deri në ditët e sotme, muzika Jazz ka marrë edhe elementë nga muzika popullore amerikane për shumë stile të dallueshme si: New Orleans Jazz që daton nga fillim të 1910, Gypsy Jazz nga vitet 1930 dhe 1940, Bebop nga mesi i viteve 1940, Cool jazz, Avant-gard jazz, Afro-Kuban jazz, Modal-jazz, Free-jazz, Latin Jazz, Soul-Jazz, Fuzion Jazz dhe Rock jazz, Smooth jazz, Funk jazz, Jazz punk, Acid jazz, Ethno jazz, Indo jazz dhe mënyra të tjera për të luajtur muzikë.

Instrumentët më të përdorur të muzikës Jazz janë: Saksi, Tromba, Tromboni, Bateria, Contra Basi, Ksilofoni dhe instrumentët elektrikë mbas viteve 70-të.

Instrumenti i trombës ka një vend shumë të rëndësishëm në muzikën Jazz. Tromba si një instrument shumë i vecantë për muzikën në përgjithësi ka një pozicion prominent në muzikën Jazz. Tromba është edhe simboli i muzikës Jazz. Krahas instrumenteve të tjerë ajo është përdorur nga shumë kompozitorë të muzikës Jazz. Tingulli i saj, notat e larta i japin trombës vlera të mëdha dhe ky instrument shpreh tinguj dhe ngjyra shumë origjinale në këtë lloj zhanrri.

Krahas një seri instrumentistësh të mëdhenj në instrumeta të ndryshëm, një rol të madh kanë luajtur edhe trombistët amerikanë: Louis Armstrong, Dizzy Gillespie, Miles Davis dhe vazhdojnë ta lozin në ditët tona këtë rol Wynton Marsalis dhe Arturo Sandoval.

Muzika xhazSatchmo

Louis Armstrong, me nofkën Satchmo, ka qenë një trombist dhe këngëtar amerikan i muzikës Jazz, nga New Orleans, Louisiana.

Armstrong filloi të marrë famë në fillim të viteve 1920-të. Armstrong ka patur një ndikim themelor në muzikën Jazz. Ai ishte një trombist shumë i mirë dhe shpikës në muzikë.

Ai zhvendosi fokusin e muzikës nga improvizimet kolektive në lojën solo. Me zërin e tij të veçantë si “zhavorr”, Armstrong ishte gjithashtu një këngëtare me influencë, duke demonstruar shkathtësi të madhe si një improvizues. Ai e lidhi lirikën me melodinë e këngës për qëllime shprehëse. Ai ishte gjithashtu shumë i aftë në të kënduarit Scat, një lloj të kënduari (duke vokalizuar, përdorur tingujt dhe rrokjet në vend të këngëve lirike aktuale të kohës).

Armstrong u lind në një familje shumë të varfër në New Orleans, Louisiana dhe vinte nga një familje skllevërish.

Armstrong vdiq nga një atak në zemër në gjumë në vitin 1971, një muaj para ditëlindjes së tij të 70-të .

Një kritik shkruan për Louis Armstrong: “Ai lindi i varfër, vdiq i pasur dhe nuk shqetësoi asnjeri përgjatë rrugës së tij”

“When the Saints go marching in” është një pjesë tipike, spiritual, që ishte edhe simboli i Armstrong. Armstrong lot në trombë në këtë këngë dhe këndon me shumë emocion këtë pjesë tipike, spiritual duke dhënë mesazhe jetësore dhe të shenjta nëpërmmjet artit, muzikës së tij. Dizzy Gillespie, ishte një trombist amerikan i muzikës Jazz , drejtues orkestre muzikore, kompozitor dhe këngëtar.

Scott Yanow shkruante, “Kontributet e Gillespie për muzikën Jazz ishin të mëdha. Gillespie ishte një prej trombistëve më të mëdhenj të të gjitha kohërave të Jazz. Ndoshta Gillespie kujtohet, nga kritikët dhe tifozët, si një prej borizanëve të Jazzit më të mëdhenj të të gjitha kohërave. ” Gillespie ishte një virtuoz borisë dhe improvizues, por duke shtuar edhe shtresa të kompleksitetit harmonik të panjohur më parë në xhaz. Gillespie përdori harmoni të vecantë në lojën e tij, gjuhë të re harmonike.

Bebop është i njohur si stil i parë i Jazzit modern. Bebop u konsiderua si një produkt i Swingut, por jo një revolucion në muzikë. Swing prezantonte një diversitet të muzikantëve të rinj në epokën e Bebop si: Charlie Parker, Thelonious Monk, Bud Powell, Oscar Pettiford dhe Gillespie. Sistemi Charlie Parker ka mbajtur gjithashtu metodat duke shtuar akorde me akordet ekzistuese progresive dhe duke nënkuptuar akorde shtesë brenda linjave të improvizuara. Dizzie Gillespie është i famshëm dhe është një nga themeluesve të Bebop modern (së bashku me Charlie Parker) dhe muzikës Kubane kanë ndikuar tek Jazz. Ai vdiq në vitin 1993 duke lënë prapa një trashëgimi artistike të madhe. Ai e vuri në shërbim të artit edhe fëtyrën e tij, duke fryrë faqet kur luante në trombë.

“A night in Tunizia” e luajtur nga Gillespie në trombë me sordinë, nëpërmjet ritmit, melodisë dhe interpretimit, krijon një pejsazh surrealist dhe shumë emocional.

Miles

Miles Davis ka qenë një muzikant amerikan i Jazz-it, drejtues i bandës muzikore dhe kompozitor. Ai konsiderohet gjerësisht si një prej muzikantëve me më shumë ndikim në shekullin e 20-të. Miles Davis ishte në ballë të zhvillimeve muzikore të mëdha në Jazz me grupet e tij muzikore, duke përfshirë Bebop, Cool Jazz, Modal Jazz dhe Jazz fuzion.

Më 7 tetor 2008, albumi “Kind of Blu” i vitit 1959 mori certifikatën e katërt platinit nga Shoqata e Industrisë Regjistrimi në Amerikë, (RIAA) për dërgimin e të paktën katër milionë kopjeve të disqeve të tij në Shtetet e Bashkuara.

“Summertime” është një pjesë nga albumi ”Porgy dhe Bess” e muzikantit Miles Davis, botuar në vitin 1958 në Columbia Records. Albumi përmban rregullimet e bëra nga Davis në bashkëpunim me Gil Evans nga opera e George Gershwin “Porgy and Bess”. Për shumë kritikë të Jazz , “Porgy and Bess” konsiderohet si vepër historike.

Në vitin 1958, Davis ishte njëri prej muzikantëve të Jazzit më të pakënaqur me Bebop-in, duke parë ndryshimet e tij gjithnjë e më komplekse akordike si pengesa krijimtarisë. Pesë vjet më parë, në vitin 1953, pianisti George Russell botoi konceptin e tij kromatik lidian të organizimit të tonaliteteve, e cili ofronte një alternativë për praktikën e improvizimit bazuar në akorde. Kompozimi modal, me mbështetjen e tij mbi shkallë dhe mode përfaqësonte, sic shkruante Davis: “një për kthimin melodi”.

Një dëgjues kur dëgjoi “Summertime” nga “Porgy and Bees”, të luajtur nga Davis shkruan: “Ju mund të ndjeni flladin e verës duke prekur fytyrën tuaj nga muzika e Trombës së Davis”.

Marsalis

Wynton Marsalis, është trombist, kompozitor, mësues muzike dhe drejtori artistik i Jazzit në qendrën Linkoln në New York City. Marsalis ka promovuar shpesh muzikën klasike dhe Jazz në audienca me të rinj. Marsalis ka marrë nëntë cmime Grammys në të dy zhanret, atë klasik dhe Jazz. Marsalis është djali i muzikantit të Jazzit Ellis Marsalis.

Një dëgjues shkruan për Marsalis: “Faleminderit ju të gjithëve që më kujtuat mua se diskutimi për muzikën ndryshon subjektin prej tingujve në fjalë”. Marsalis arrin ti kthejë tingujt në fjalë.

Marsalis është një muzikant universal. Ai lot shumë mirë muzikën klasike dhe atë Jazz. Marsalis shquhet për teknikën shumë të lartë dhe një tingull të vecantë. Ai krijon nëpërmjet talentit të tij emocione të vecanta tek dëgjuesit. Marsalis e bën trombën të flasë, falë një kombinimi të artit muzikorë, aftësive dhe mendjes së tij, aftësive mendore dhe komunikimit.“Cherokee” e luajtur nga Marsalis, është një pjesë tipike me teknikë të lartë, ku dallohet qartë kthimi i tingujve në fjalë nga muzikanti i madh amerikan.

Sandoval

Arturo Sandoval është një trombist Jazzi, pianist dhe kompozitor. Ai ka lindur në Artemisa, Kubë.

Sandoval ndërsa jetonte në Kubë, ishte ndikuar nga legjendat e Jazzit, Charlie Parker, Clifford Brown dhe Gillespie. Ai e takoi më në fund Dizzy Gillespie në vitin 1977. Gillespie menjëherë u bë një mësues dhe koleg, duke luajtur me Arturo Sandoval në koncerte në Evropë dhe Kubë dhe më vonë në orkestrën e Kombeve të Bashkuara. Sandoval dezertoi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në Spanjë, në një turne me Gillespie në vitin 1990, dhe u bë një qytetar amerikan në vitin 1999. Jeta Sandoval ishte subjekt i filmit 2000 TV, “For Love or Country”: Ai aktualisht banon në Calabasas, Kaliforni.

“Aniversario” e luajtur nga Sndoval dhe Gillespie është një pjesë me teknikë të lartë komunikimi, ku Gillespie mentori i Sandoval dhe ai vetë lozin në një mënyrë të magjishme pjesën “Aniversario”.

Talenti i madh i Sandoval e ka udhëhequr atë që të lidhet me muzikantë shumë të mëdhenj, por ndër më të rëndësishmit është Dizzy Gillespie. Gillespie ka qenë idhtarë i muzikës afro-kubane dhe ka qenë “babai shpirtëror” për Sandoval. Sandoval shquhet për një talent brilant dhe një lojë të vecantë në instrumentin e trombës, sidomos për notat shumë të larta dhe natyrale. Ky ishte një historik modest për këto muzikantë të mëdhenj amerikanë të trombës të të gjitha kohrave në muzikën Jazz. /Albert Vataj / KultPlus.com

Odhise Paskali, skulptori që skaliti historinë e shqiptarëve në vepër pavdekësie

Odhise Paskali lindi në në fshatin Kozhan, Përmet më 22 Dhjetor 1903. “Artisti i Popullit”, Odhise Paskali mund të cilësohet pa mëdyshje si themeluesi i skulpturës shqiptare dhe një nga personalitetet më të rëndësishme të artit shqiptar.

Ai u rrit dhe u edukua në një mjedis arsimdashës. Familja u vendos në Koblarë dhe Paskali i ri, mori mësimet e para nga i ati, që ishte prift dhe mësues në atë fshat. Shkollën fillore e përfundoi në Përmet, por edhe qyteti i Përmetit ishte i vogël për të.

Pas shumë vështirësive ekonomike dhe pengesave të tjera, me ndihmën e një miku arbëresh, në vitin 1916, u nis në Itali. Pasi kreu liceun, në vitin 1920, filloi studimet në Fakultetin e Letërsisë dhe Filozofisë në Universitetin e Torinos dhe më pas, në vitin 1927, mbrojti diplomën në fushën e historisë së artit me historianin e njohur A. Venturi. Gjatë viteve që ishte në Torino, krahas studimeve në universitet, Odhise Paskali gjendej çdo ditë në studion e artistit italian Rubino, ku mësoi mjeshtërinë e skulpturës, që e tërhiqte veças. U bë i njohur që me krijimet e para, kur ishte ende student. “I Urituri” është vepra e parë në skulpturë e Odise Paskalit dhe një nga kryeveprat e skulpturës shqiptare. U realizua në 1924 në Torino. Deri në 1939 vepra gjendej në Pallatin Mbretëror. Më pas u mor nga Italianët si plaçkë lufte dhe ende gjendet atje.

Për këtë vepër me vlerë vet Odise Paskali tregonte:“Jam frymëzuar nga plaku, që pashë të vdiste nga uria, në ullishtat e Vlorës, në vitet kur shqiptarët iknin nga Pogradeci, Përmeti e qytetet e tjera dhe gjenin strehim në Vlorë, nga ku kishin shpresë të kalonin në Itali. Po punoja këtë portret, që është me madhësi reale, kur nga porta që ishte gjysmë e hapur mu afrua një vajzë 5-vjeçare. Ajo u afrua te puna që po punoja dhe më pyeti:

-Ç’ka ky plak që është kështu?

-Është i uritur, i thashë, nuk ka të hajë.

Nuk tha asnjë fjalë dhe doli. Pas pak u kthye me një copë bukë në dorë dhe tha:

-Jepja ta hajë, dhe doli.

Ngela i emocionuar me copën e bukës në dorë, por me kënaqësinë se ishte një ogur i mirë për rrugën e artit që kisha zgjedhur”

Odhise Paskali qysh herët shkroi artikuj, poezi dhe tregime; përktheu novela dhe ese për artin dhe artistët. Në vitin 1929, nxori numrin e parë të revistës “Studenti Shqiptar”, të cilën e drejtoi derisa u mbyll, pas shtatë numrash. Krahas krijimeve letrare, aty botoi foto nga punimet e tij në skulpturë, si dhe nga tablotë e kolegëve artistë si: Abdurrahim Buza, Vangjush Mio, Kristaq Sotiri, etj. Në vitin 1935, nga biblioteka e njohur Argys në Tiranë u botua një libër me tri novela të përkthyera nga Odhise Paskali. Për disa vite, artisti i ri u end midis letërsisë dhe artit, ende pa e përcaktuar drejtimin e ardhshëm të krijimtarisë së tij. Viti 1928 shënon kthesën dhe përkushtimin e plotë ndaj skulpturës. Bashkia e Korçës e porositi për një monument kushtuar luftëtarëve të lirisë. Skulptura “I urituri” e kish bërë të njohur si një talent që rrezatonte dritë për artin kombëtar, ndërsa pas realizimit të monumentit “Luftëtari Kombëtar” në qytetin e Korçës (1932), Odhise Paskali do të bëhet skulptori më i njohur në Shqipëri. Në të njëjtën ditë, u përurua edhe statuja tjetër e tij “Flamurtari” në qytetin e Vlorës. Më pas u ngritën edhe tri vepra të tjera në bronz po nga Paskali: “Mihal Grameno” (Korçë, 1932), “Çerçiz Topulli” (Gjirokastër, 1934) dhe “Skënderbeu” (Kukës, 1939). Me statujat e Odhise Paskalit, disa nga qendrat në qytetet kryesore shqiptare morën një pamje të re, duke fituar edhe një identitet të tyre. Pas vitit 1927, Odhise Paskali angazhohet plotësisht në jetën artistike shqiptare dhe për disa vite do të jetë në krye të shumë veprimtarive të rëndësishme kombëtare. Në vitin 1931, bashkë me akuarelistin Qenan Mesareja, themeloi shoqërinë “Miqtë e Artit”, ku u mblodhën artistë të të gjitha fushave që jetonin në Tiranë. Po atë vit, Odhise Paskali organizoi Ekspozitën e Parë Kombëtare të Artit në Shqipëri, që u hap në Tiranë, në maj të vitit 1931. Ekspozita ndikoi edhe për themelimin e Shkollës së Vizatimit. Odhise Paskali, që në fillim, ishte një ndër mësimdhënësit kryesorë, ndërsa më vonë u caktua drejtor i saj dhe luajti rol të rëndësishëm në konsolidimin e shkollës, si dhe në zbulimin dhe përgatitjen e artistëve të rinj. Pas vitit 1944, ndaj Odhise Paskalit në fillim u mbajt një qëndrim i rezervuar. Nuk u ftua të merrte pjesë në Ekspozitën Kombëtare të Pasçlirimit, në prill të 1945-ës, meqenëse kishte realizuar më parë statujën e mbretit Zog, si dhe buste të figurave të tjera të mbretërisë. Por, duhet thënë se punimet kryesore te tij, vlerat e statujave në bronz, të ngritura në sheshet e qyteteve, e ruajtën të pacenueshme figurën e Odhise Paskalit dhe ndikuan që ai të rikthehet përsëri në art.Rifilloi krijimtarinë në skulpturë me bustet e heronjve “Misto Mame” (1948), “Vojo Kushi” (1949), që u vlerësuan midis punimeve më të bukura të atyre viteve. Më pas, realizoi disa monumente si “Partizani Çlirimtar” dhe “Ndihmë Shokut” (Përmet, 1964), “Partizani Fitimtar” (Mathausen, Austri, 1968), “Skënderbeu” (Bashkautor Janaq Paço, Andrea Mano, Tiranë, 1968), bustet “Dy Heroinat” (Gjirokastër, 1974) “Vëllezërit Frashëri (bashkautor Thoma Thomai, Tiranë, 1978), “Idriz Seferi”, (Prishtinë, 1980), etj. Në vitin 1965 realizoi variantin më të arrirë të bustit të Enver Hoxhës, që u riprodhua në qindra e mijëra kopje. Ajo u çmua si vepra që pasqyroi dhe i shëmbëllente më mirë figurës së udhëheqësit komunist të Shqipërisë. Për Odhise Paskalin u ngrit studioja e parë, më e madhe në Tiranë, për skulpturë dhe, gjatë gjithë kohës, ai ka qenë një nga artistët më të vlerësuar në Shqipëri. Studioja e tij u kthye në një shkollë për artistët e rinj, si dhe për studiuesit dhe historianët e artit, pasi Odhise Paskali ka qenë gjithashtu edhe një njohës i mirë dhe studiues i zhvillimeve artistike botërore. Punoi pak vite si drejtor i Galerisë Kombëtare të Arteve dhe në pjesën më të madhe të kohës ka qenë në krijimtari të lirë. Gjithnjë i angazhuar në realizimin e statujave dhe monumenteve. Vazhdoi të shkruante artikuj dhe ese për artin. Duhet thënë se edhe pse Odhisea jetoi në Përmet vetëm 14 vjet dhe shumicën e jetës 82-vjeçare e kaloi në Itali dhe në Tiranë, ai ishte i lidhur me vendlindjen. Përveç ecejakeve të herëpashershme pranë familjes në periudha të ndryshme para djegies së shtëpisë së tij në korrik të vitit 1943 nga fashistët, ai krijoi në vendlindje një sërë veprash, midis të cilave skulpturën e “Partizantit Çlirimtar”, punën e grupit skulpturor “Shokët” në varrezat e dëshmorëve të Përmetit; bustin e Naimit; të Nonda Bulkës dhe të Fanjo Çiçakos në qytet; bustet e vëllezërve Frashëri në sheshin para Shtëpisë Muze në Frashër, bustin e dr. Refat Frashërit etj. Kompleksin e varrezave të dëshmorëve të Përmetit, ai e plotësoi me tri figura për të përjetësuar edhe tre kushërinjtë e tij të parë (Harallamb Papa, Gaqi Vinjau e Foti Adhami). Në shtëpinë e piktorit të merituar Aristotel Papa, që është ndarë nga jeta, ndodhet edhe një bust i vëllait të tij, dëshmorit Harallamb Papa, punuar e dhuruar nga Odhisea vite më parë. Odhisea, duke iu kushtuar kryekëput krijimtarisë së tij, nuk ishte i prerë për çështje administrative. Kur u emërua drejtor i Galerisë së Arteve aty nga vitet ‘60, ai nuk kishte dëshirë as t’i vinin telefon në zyrë, pasi zilja e tij e shqetësonte dhe nuk e linte të punonte. Përveç punimeve konkrete, ai mbante shpesh shënime në formë ditari, qoftë për meditime mbi artin qoftë edhe kujtime historike, gjë që bëri të mundur, që një vit pas vdekjes së tij më 1986, të botohej libri “Gjurmë Jete”, një material në fakt i shkurtuar e i cunguar.

Odhise Paskali , modest, përsëriste shpesh:

“- Unë nuk jam skulptor në kuptimin profesional të fjalës; as jam poet në kuptimin tradicional; dhe as filozof në kuptimin shkencor të fjalës. Jam njeri. Çdo gjë njerëzore më ka tërhequr.

– Linda, jetova dhe do të vdes i varfë!”

Ka qenë anëtar i Akademisë së Shkencave, i pari për shumë vite nga fusha e arteve dhe ndër të parët artistë që mori titullin e lartë “Skulptor i Popullit”. Krijimtaria e Odhise Paskalit, ndonëse përshkohet e gjitha nga e njëjta frymë romantike, nga studiuesit ndahet në dy periudha. Në periudhën e parë, para vitit 1945 (ku veç statujave që përmendëm më lart, bëjnë pjesë edhe disa buste dhe figurina në bronz) veçohet për vlera më të spikatura artistike. Statujat dallohen për siluetat e bukura, modelim harmonik sipas konceptimit skulpturor të antikitetit klasik. Në bustet e asaj periudhe gjen trajtim më të thelluar të psikologjisë së personazheve, më shumë interpretim artistik nga autori. Me ato vlera të çmuara, Odhise Paskali përcaktohet si themelues i skulpturës realiste shqiptare. Edhe për periudhën e dytë, pas vitit 1945, ai vlerësohet midis skulptorëve më të shquar të vendit. Në disa nga krijimet e kësaj faze, vërehet pasurim i shprehjes artistike, ndërkohë që në disa të tjera gjen edhe skema pompoze të realizmit socialist, skema që kushtuan edhe skulpturën e atyre viteve, sidomos ato monumentale, ku mund të përfshijmë edhe disa punime të Odhise Paskalit. Në krijimtarinë e pasur të këtij mjeshtri, monumenti “Luftëtari Kombëtar” i Korçës, është vlerësuar si një ndër statujat më të bukura të së gjithë skulpturës shqiptare. Në zhdërvjelltësinë e figurës së luftëtarit, ndihet më shumë jetë dhe madhështi, ndërsa ritmi që krijohet nga palat e gjera të gunës, flokët e hedhura dhe lëvizja e kokës, në kontrast me lartësinë e figurës, i japin më shumë jetë dhe dinamizëm. E realizuar në përputhje me përfytyrimin popullor për luftëtarët e lirisë, ky monument, si dhe sheshi ku është vendosur, është kthyer prej vitesh në një simbol të përpjekjeve për liri. Në vitin 1986, statujën e zhvendosën në një shesh tjetër të Korçës, për të ngritur në vendin e saj monumentin e Enver Hoxhës. Por, pas vitit 1990, “Luftëtari Kombëtar” u vendos po atje ku ishte, në krye të bulevardit, ku qëndron edhe sot.

Veprat e tjera të Odhise Paskalit ndodhen në Galerinë Kombëtare të Arteve, në Muzeun Historik Kombëtar, si dhe në disa muze dhe institucione qendrore të vendit. Pas vdekjes, studioja e tij u kthye në studio-muze, ku ishin vendosur vepra origjinale, si dhe variante dhe replika në gips të disa monumenteve, statujave dhe busteve, origjinalet e të cilave ndodheshin në ambiente të tjera, në rrugë e sheshe të Tiranës dhe qyteteve të tjerë. Në studion-muze ruhej edhe arkivi i pasur i OP me shënime, dokumente dhe materiale të tjera me interes për historinë e zhvillimeve artistike në Shqipëri. Nga trazirat pas vitit 1990, studioja u dëmtua bashkë me pjesën më të madhe të veprave. Një pjesë e arkivit tani ruhet nga fondacioni “Paskali”, që u krijua nga vajza e skulptorit, studiuesja e spikatur e artit, Floriana Paskali. Pas titujve Skulptor i Popullit dhe Akademik, Odhise Paskali është vlerësuar edhe me titullin Nderi i Kombit. Emrin e tij e mban sot një shkollë arti në Pejë dhe sheshi i qytetit në Përmet. Ai ndërroi jetë në Tiranë, më 13 Shtator 1985 i nderuar dhe i përcjellë me një ceremoni madhështore nga mijëra bashkatdhetarë, adhurues të veprës së tij të pavdekshme. Skulptori i Popullit Odise Paskali është i njohur për rreth 600 vepra në skulpturë, por mbi të gjitha në krijimtarinë e vet të larmishme janë të njohura veprat:

“Monumenti i Pavarësisë, Vlora”

“Gjergj Kastrioti”, dhuruar më 1968-n qytetit arbëresh Hora e Arbëreshëve, Siçili

“I urituri”,

“KETI”,

“Malësori”,

“Luftëtari Kombëtar”, Korçë;

“Themistokli Gërmenji”, në Korçë;

“Ushtari i panjohur”,

“Partizani fitimtar” (Mathauzen, Austri) 1968;

“Naum Veqilharxhi”, bust në bronc , në Korçë;

“Monumenti i Skënderbeut në Tiranë” me bashkautorë, 1968;

“Gjergj Kastrioti (Skënderbeu)”

“Isa Boletini”

“Fan Noli”

“Onufri”

“Jeronim De Rada”

“Pashko Vasa”

“Zef Skiroi”

“Çerçiz Topulli”

“Naim Frashëri”

“Vojo Kushi”

“Migjeni”

“Enver Hoxha”

“Idriz Seferi”

“Ahmet Zogu”

e shumë vepra të tjera.

Për të gjithë ata që e kanë vlerësuar, vepra e tij mbetet një shkollë e vërtetë arti.

Këto mund te nxirrja përmbledhtas nga interneti dhe botimet për skulptorin e madh nga Admirine Peçi, Shaban Cakelli, Dashnor Kaloçi, Stilian Adhami etj. /Albert Vataj / KultPlus.com

Luciano Pavarotti, tenori që magjepsi botën

Ai ishte një zë i fuqishëm, një buzëqeshje shkëlqyese, një shpirt thellësisht lirik, një vullnet i epërm humanizmi, një tenor i rrallë, një emër i rëndësishëm që ka zënë vend të merituar në panteonin e vlerave të trashëgimisë botërore… Ai ishte, Luciano Pavarotti, një tokësor me zë qielli që i’u dorëzua vdekjes fillimshtatorin e vitit 2007, duke lënë pas brengë, dhimbje, por mbi të gjitha një zbrazësi. Por ai në këtë ikje la veprën, një monument të lartësuar në mirënjohje dhe vlerësim.

Rreth orës pesë të mëngjesit të 6 shtatorit 2007, një dekadë më parë, ka mbyllur sytë në shtëpinë e tij në Modena të Italisë, pas një beteje të gjatë me kancerin, legjenda e zërit operistik. Këngëtari i famshëm megjithëse i ishte nënshtruar trajtimeve të specializuara, asnjë deklaratë nuk ishte bërë publike për gjendjen e tij shëndetësore, deri kur vullneti i pamëshirshëm e ndali këtë uragan njerëzor për ta ndarë si nga skena ashtu edhe nga jeta. Asokohe sëmundja e rëndë e kishte detyroi këngëtarin të anulonte të gjitha koncertet që kishin mbetur nga turi i tij i lamtumirës nga opera, por jehona e atij vokali përplaset ende në kreshtat e kohës.

Djali i një bukëpjekësi në Modena, Itali, i cili ishte një këngëtar modest opere, Pavarott-i i ri u rrit duke ëndërruar në vend që të ndiqte një karrierë si futbollist.

Që shumë i vogël i kushtohet botës së lirikës duke studiuar me tenorin Arrigo Pola dhe maestron Etore Campogaliani. Debutoi më 39 prill të vitit 1961 në rolin e Rudolfit në operën “Bohema” në sallën e operës të Rexhio Emilias. Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës triumfon në shkurt të vitit 1965, me Xhon Suterlend, në veprën “Luçia” të Lamermurit.

Por shpërthimi i vërtetë mbërriti më 17 shkurt të vitit 1972, në skenën “Metropolitan” të Nju-Jorkut ku në një vepër të Donixetit lë me kuptimin e plotë të fjalës, me gojë hapur të gjithë të pranishmit falë nëntë do-ve të përsosura. I takon atij rekordi i 17 kthimeve për shkak të duartrokitjeve pas uljes së siparit. Që atëherë, emri i tij u bë i njohur edhe për publikun e gjerë falë televizionit.

Gjatë viteve ‘90 Pavaroti u kushton shumë rëndësi koncerteve në ambiente të hapura, të cilat do të transformohen në suksese madhështore. Në “Haid Park” të Londrës u grumbulluan falë tij më shumë se 150 mijë njerëz. Në qershor të vitit 1993, më shumë se 500 mijë admirues të tij u grumbulluan në parkun qendror të Nju- Jorkut, ndërsa ishin miliona ata që e ndiqnin përmes valëve të televizionit. Në shtator të po atij viti, nën hijen e kullës “Eifel”, këndon përpara rreth 300 mijë të pranishmëve. Mes më të famshmëve nuk mund të lihen pa përmendur koncertet e “tri tenorëve”, bashkë me kolegët e tij Plaçido Domingo e Hose Karreras. Po kaq i famshëm është edhe aktiviteti intensiv në rolin e organizuesit në serinë e koncerteve “Pavarotti and friends”, eveniment gjatë të cilit (për motive bamirësie), bashkëpunoi me yjet ndërkombëtare më në zë të muzikës pop.

I adhuruar për aftësinë e të bërit spektakël, Pavarotti ishte i adhuruar më së shumti për mrekullinë që ishte zëri i tij. Placido Domingo, partneri muzikor dhe miku i tij u shpreh pas lajmit të vdekjes së Pavarott-it: “E kam adhuruar gjithnjë madhështinë që Zoti i kishte dhuruar zërit të tij, atë timbër të veçantë e të pagabueshëm që kapte çdo notë që një tenor mund të kapë”.

Ai ishte njëkohësisht perfeksionit dhe “shoëman” i lindur dhe statusi i tij si ikonë kulturore është vulosur nga duetet e tij të padiskutueshme me këngëtarë të muzikës pop dhe rok nga Bono i U2 e deri te Sting e Celine Dion. Disa puritanë të operas nuk do ta falin asnjëherë tenorin për performancat e llojit “Pavarotti and Friends”.

Në disa intervista, para se të operohej Pavarotti u shpreh në disa intervista se ndihej një njeri me fat. “Unë jam dhe kam qenë një njeri me fat. Do të jem optimist deri në vdekje”. Në vitet e fundit, sidomos në Itali, Pavarotti është përfolur më shumë për jetën e tij personale se atë profesionale. Fillimisht ai u përfshi në një skandal taksash në Itali e më pas u kritikua pasi la bashkëshorten e tij prej 30-vitesh për t’u martuar me asistenten e tij të re. Pavarësisht të gjithave, Pavarotti, ka qenë sa ishte gjallë e do të mbetet dhe pas vdekjes, një prej ikonave më të shquara të skenës operistike.

Luciano Pavarotti përbën rekordin më të madh në historinë e muzikës së koncerteve live, plot 1200 duke e klasifikuar atë si një fenomen. /albertvataj/ KultPlus.com

Arshi Pipa, disident në jetë dhe në vepër, kurajozi i zëshëm i demokracisë, arketip i jokonformistit

Nga Albert Vataj

Asht pak me than, se Arshi Pipa mbetet nji prej figurave ma t’njimendta të vetëdijes dhe veprimit demokratiek. Ai ishte shumë e shumë më shumë se kaq. Ai ishte dhe mbeti nji za i kurajshëm i vlerave. Ndoshta do ta kishit t’pamujtun për me e gjet nji personifikim të të përsosunes së disidentit në jetë dhe në vepër. Tue e kërkua e tue dasht me nxjerr prej kohet e sprovave, shtjellave përpirëse dhe zemëratave të diktaturës komuniste e mbas, e tash ja ku mundet pa droje me e gjithëpranu, ai asht Arshi Pipa. Punoi me mish e me shpirt, lufto me thonj e me dhëmbë për me mujt me dishmi njat univers t’përsosun t’ngadhnjimtarit, dishepullit të dijes e nxanjes, kreshtës së kushtrimeve e kumtimit, kungimit dhe krijimit. Tançka në të e me të kishte mujt me u ngjiz e me marr hov me u jetësu si një Ante antik, në çdo puls, në çdo mendim, në çdo dashtuni e veçanti shprehëse.

Arshi Pipa (Shkodër, 28 korrik 1920- Washington, 20 korrik 1997), ç’nuk ishte, çmos bani e gjithqysh diti dhe mujti, ai u rrek e i’a doli për me ken nji poet kushtrues e nji lirik i tamëlt; nji gjuhëtar i zoti dhe gladiator i paepun i arenave t’gegnishtes; kritik, ndoshta me pak shokë mbas vedi, për nga thellësia dhe larmi e trajtesës; përkthyes dhe pedagog gjithëpoaq gjurmlans në trashigiminë tonë kombëtare. E tan jeta e tij ishte e mbushun me përpjekje, me vuajtje e me sfida, me gjithëçmos qi mujti me marr prej tij ma t’mirën vepër, ma t’vyemën vlerës, t’përgjithmonshmen dëshmi të shpirtit triumfues.

Nga jeta

Leu në Shkodër, i biri Mustafa Nuriut dhe Hatixhe Lloshit. Arshiu qe me prejardhje libohovite nga i ati dhe nga e ëma shkodrane me origjinë dibrane. I ati qe jurist i shkolluar në Stamboll, në kohën e Luftës së Parë Botnore qe jurist i Drejtorisë së Drejtësisë në Shkodër, administratë shqiptare, për herë të parë në gjuhën shqipe, e krijuar nga austro-hungarezët. Më vonë, në vitet ‘23-‘26, do t’u emëronte anëtar i Gjyqit të Diktimit. E ëma, Hatixhja, qe një shembull virtyti e pune për fëmijët e saj, stoike në fatkeqësitë e panumërta që i ranë mbi krye.

Kishte vëlla nga i ati Muzaferin, dhe katër motra të një barku: Nedreti, Fehimja, Bedrija dhe Bedi.

Vitet e para të arsimimit i mori tek Kolegji Ksaverian e më tej në liceun shtetëror të Shkodrës në ndarjen me profil klasik më 1938. Me përkujdesjen e të atit për formimin në traditën fetare të familjes tyre, ndiqte mësime edhe në medrese gjatë mbasditeve. Më 1936 me poezinë “Në lamën e luftës” fitoi çmimin e tretë në një konkurs poezie të shpallur nga e përkohshmja “Cirka”. Më pas studioi Letërsi e Filozofi në Universitetin e Firences, ku u laureua më 1942 me dizertacionin “Morali dhe feja tek Bergson”.

Kthehet në Shqipëri dhe nga viti 1941 deri më 1946 jep mësim ndër shkollat e mesme të Tiranës dhe Durrësit. Kur Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve nisi botimin e organit të vet “Bota e Re”, Pipa me Kutelin ishin të vetmit jokomunistë në këshillin drejtues. Merr pjesë në Kongresin e Parë të Lidhjes në tetor të 1945, ku punimet i drejtoi S. Luarasi. Më vonë i kërkohet të shkruante diçka për përvjetorin e vdekjes së Migjenit, që nuk u pëlqye nga njerëzit e partisë. Në një takim letrar në Shtëpinë e Kulturës në Tiranë lexon “Këngën e Pleshtit” të Goethes duke thumbuar kështu Sh. Totozanin, i cili u bë shkak që Pipën ta zhvendosnin me punë në Durrës. Atje lexon një tjetër poezi të titulluar “Bushtra”, dhe pas një tjetër mbrëmjeje poetike në Tiranë ku në krah kishte N. Spirun që nuk e njihte arrestohet me 27 prill 1946 dhe dënohet me dy vjet heqje lirie. Ridënohet – dhe gjatë marrjes së dënimit merr vesh vdekjet e të vëllait – më 20 dhjetor 1947 me 20 vjet heqje lirie si bashkëthemelues i një grupi social-demokrat bashkë me P. Kaçinarin, H. Ballhysën dhe P. Gjeçin. Vuajti në burgjet dhe kampet e shfarosjes (Durrës, korrik 1948 Vloçisht, nëntor 1948 Gjirokastër, Korçë, Tiranë, Burrel etj.), ku përveç punës së detyrueshme u bë një nga dorëzanët e mësimdhënies së letërsisë, filozofisë dhe gjuhëve përgjatë dënimit, ku shkroi librin me poezi “Libri i Burgut”. Familjen e shpërngulën disa herë derisa në nëntor 1949 bashkë me 20 familje të tjera të persekutuara i shpërnguli në disa shtëpi boshe në plazh. Gjatë rrugëtimit, i ati që ishte i paralizuar, ndërroi jetë.

Lirohet më 26 prill 1956 dhe një natë të fundverës së 1957 arratiset bashkë me të motrën, Fehimen. Vendoset në Sarajevë gjer më 1959.

Gjatë asaj periudhe përktheu në shqip përzgjedhje nga poezia lirike latine (250 faqe, me përkthime, dhe kapituj mbi elemente metrikë dhe shënime.

Emigroi në Shtetet e Bashkuara në 1958-ën. Në fillim punoi si arkëtar (kashier) në nji hotel të Nju Jork-ut. Emërimi i tij i parë ishte në kolegjin Philander Smith, Little Rock, Arkansas, ku ligjëroi për filozofinë (1960). Gjatë vitit akademik pasues, meqenëse ra në sy për njohjen e thellë të italishtes, drejtoi departamentin e gjuhës italiane në City University, të Georgia-s, në “Shkollën e Gjuhëve dhe të Gjuhësisë” dhe në të njëjtën kohë jepte mësim filozofi, në “Kolegjin e Arteve të Lira” (verë, ’61, dhe ’62). Ka qene pedagog i gjuhës italiane në universitetin e Kolumbia-s në vitet 1961-62, dhe profesor i asociuar i gjuhës italiane, në universitetin e Delfit, Garden City, dhe, në të njajtën kohë, gjatë verës, dha filozofi në Kolegjin e Arteve të Lira..

Në vitet në vazhdim ligjëroi tema filozofike në kolegjin Adelphi Suffolk. Nga viti 1963-66 ishte profesor i asociuar (Profesor i asociuar i përkohshëm në vitet 1963-64) në departamentin e gjuhës italiane, në universitetin e Kalifornias, Berkley. Atje u jepte mësim kurseve të letërsisë moderne italiane dhe drejtonte seminaret e kritikës letrare, (De Sanctis, 1963, Kroçe, 1964, Viko, 1965), po ashtu si dhe në gjuhën shqipe, letërsi dhe folklor, (1965), si edhe filozofi Romane. Në vitin 1966, drejtoi disertacionet për gradën e doktorit në filozofi (Ph.D). Me nji sensibilitet të dukshëm ndaj padrejtësive, – çka i karakterizon njerëzit e ndershem dhe idealistë, – gjatë kohës që qe në Universitetin Little Rock, Arkansas, përjetoi me dhimbje realitetin e diskriminimit racial në shoqëninë amerikane dhe u revoltue. Atje përkrahu lëvizjen studenteske të Berkley University të Kalifornisë, e njohun si “Free speech movement”, dhe u ba kritik i paanshem i poltikës. Nga viti 1966, ka qenë në fakultetin e Universitetit të Minnesota-s dhe Minneapolis, fillimisht si profesor i asociuar (1966-69), dhe më pas si profesor i gjuhës italiane, në departamentin e gjuhëve frënge dhe italiane (Departamenti i Gjuhëve Romane gjatë vitit 1968). Arriti të jetë pjesëtar i Universitetit të Minesotes, si anëtar me të drejta të plota dhe gjithashtu kontribuonte në planifikimin, hartimin dhe ndarjen e diplomave të studimeve të gjuhës italiane. Programi për gradat e master-it u themelua në vitin 1968, ndërkohë ai ishte drejtues i programit master (“graduate school”) në gjuhën italiane. Temë-diplomat për master dhe disertacionet e PhD u shkruan dhe u miratuan nën drejtimin e tij. U ka dhënë mësim kurseve të ekstrakurrikulare të gjuhëve, të ndara në kurse të ulët dhe të larta, kurseve të qytetërimit dhe të kulturës (gjithashtu në Anglisht) dhe, në veçanti, kurseve të ekstra-kurrikulare për shkrimtarët e mëdhenj, (Dante, Bokaçio, Manzoni, Leopardi), në zhanret e “Poezisë kalorësiake”, “Letërsisë Utopike”, dhe temat krahasuese (Marksizmi dhe Ekzistencializmi në tregim dhe dramë), përfshi seminaret (Ungareti dhe Montale, Viko dhe Kroçe ). U ka dhënë gjithashtu mësim bashkërisht, kurseve të diplomuara të gjuhëve Frënge dhe Italiane, (Simbolizmi Francez dhe Hermetizmi Italian, Romantizmi në Francë dhe në Letërsinë Italiane), duke pasuar me themelimin e programeve të master-it, në gjuhët Frënge dhe Italiane (1970), të konceptuar dhe hartuar me iniciativën e tij. Me daljen në pension u vendos përfundimisht në Washington, D. C., pranë së motres, Fatimes.

Gjatë kësaj kohe u intensifikuen lidhjet e tij me “Vatrën” dhe “Diellin”. Gjithnji, ai ka qenë bashkëpunëtor i zellshëm i “Diellit”. Shqetësimet e tij për gjendjen e “Vatrës”, në këte kohë, dhe mendimet e tij për prosperitetin e saj, ai i shprehi, së pari, në “Dielli”, në artikullin e gjatë “Për riorganizimin e Vatrës”, (nr. i 16 gushtit 1983) dhe në Fjalimin e rastit të 28 Nandorit 1986, “Për shpëtimin e Vatrës”, që u botue në “Diellin” e 28 shkurtit, 1987. Më duket se Arshiu ka dhanë përcaktimin ma të saktë dhe ma të bukur për Vatrën: “Vatra asht nji monument historik i vetëdijes dhe kulturës kombëtare”. Ai ka shkrue me dhimbje krahnori për gjendjen e mjerueme të “Vatrës” dhe ka vlerësue lart prestigjin e saj ndaj organizatave të tjera të diasporës, gja qi i jep mundësi e avantazh asaj t’i bajë nji sherbim të madh kombit, “i cili do të ketë vlerë ma të madhe nëse Vatra mban nji qendrim sipërpartiak dhe sipërqeveritar”. “Ndërhymja e saj, shkruen Pipa, asht sidomos e randësishme ndër raste kur të drejtat e kombit shqiptar cenohen ose rrezikohen”.

Në pranverë të vitit 1991, Pipa u zgjodh kryetar i “Vatrës”, pa qenë anëtar i saj, detyrë në të cilën qindroi vetëm nji vit, sepse në qershor të 1992-shit, nuk u rizgjodh. E mori kryesinë e “Vatrës” me të vetmin qellim për ta vu ate në shërbim të problemeve me randësi të jashtëzakonshme historike, qi dolen para kombit tonë: zhvillimeve demokratike në Shqipëni dhe zgjidhjes së problemit të Kosovës. Gjatë kësaj kohe tepër të shkurtë, ai iu kushtue me të gjitha energjitë rimëkambjes së “Vatrës”, dhe kreu shumë punë me vlerë. Në “Albanica”, në nr. 3-4 të 1992-shit, në shkrimin On VATRA and Dielli, ai ka shkrue me hollësi për to. Puna e tij asht pasqyrue, gjithashtu, në numrat e “Diellit”, që editoi ai gjatë kësaj kohe.

Veprat

Veprimtaria e tij përfshin fusha të artit letrar, të filozofisë, estetikës, kritikës letrare, folklorit, folkloristikë s, gjuhësisë, politikës, publicistikës.

Vëllimin e parë poetik me titull “Lundërtarët”, nji përmbledhje lirikash qi dishmon një talent novator në shpërthim, e botoi në v. 1944. Të dytin, “Libri i burgut” të shkruem në letra cingaresh, në burgjet e kampet e punës së detyrueme, e botoi në Romë në vitin 1959. Asht nji përmbledhje liriko-epike, pasqyrë e gjallë artistike e motiveve qi i diktoi jeta e qelive dhe e kampeve të vdekjes, ku kaloi dhetë vjet. Një ditar i vërtetë që ka për të mbetë një nga dishmitë artistike ma të sakta të asaj qi ndodhi me ata që nuk iu nënshruen regjimit të përgjakshëm diktaturial. “Nuk njoh në të gjithë letërsinë shqipe vargje më tronditëse sa ato të botuara në librin e quajtur thjesht “Libri i burgut”. Tek lexon poezitë e Arshi Pipës, ndjen klithmat, britmat, plagët, poshtërimin njerëzor, në emër të ca idealeve absurde dhe hipokrite. Është një sketerrë më e tmerrshme sesa Ferri i Dantes, sepse ky është ferri i njerëzve të pafajshëm e jo i mëkatarëve. Është materia e Parajsës e transplantuar në Ferr”, ka shkruar shkrimtari Rudolf Marku.3).

Punë e burgut asht edhe “Rusha” (botue në Munich, 1968), poemë epike me një subjekt të theksuem dramatik të periudhës së gjysës së dytë të shek. XIV, qi trajton nji histori dashunije dhe hakmarrjeje mes shqiptarëve e serbëve në sfondin e zakoneve tona tradicionale. Me 1969, Pipa botoi në Munich antologjinë poetike “Meridiana”, nji përzgjedhje nga botimet e maparshme dhe disa poezish të pabotueme, qi tingëllon si jehonë e mirëfilltë e nji testamenti poetik.

Krijimet poetike të Arshiut shquhen për një talent të fuqishëm, për shumësi e përzgjedhje motivesh, për trajtim të tyne në nivele artistike të lakmueshme, dhe për një përkushtim të madh ndaj punës krijuese, pa lanë mangut gjuhën poetike jashtëzakonisht të pasun e të pastër, të zgjedhun me kujdes si rrallëkush.

Po veçoj, sa për ilustrim, nga “Meridiana”, “Preludet”, të shkrueme në Firence dhe Tiranë në vitin 1941. Tharme poetike, yshtëse imtimesh meditative me forcë të madhe purifikuese, të enduna në veshje tekstore moderne; fluiditete lirike të derdhuna në simfoni ritmesh e tingujsh të magjishëm. Këto janë “Preludet”. “Urgjencca të mbrendshme”, siç i pati quajtur ai shtysat e fuqishme shpirtnore për t’i dhanë jetë poezisë. Befasuese për letrat shqipe të asaj kohe, dhe po aq befasuese edhe sot e kësaj dite.

Pipa na ka lanë nji trashigim të pasun edhe në fushën e përkthimeve poetike nga latinishtja, italishtja, frëngjishtja, gjermanishtja, anglishtja. Vetëm gjatë kohës njivjeçare qi jetoi si refugjat në Jugosllavi, ai përktheu nji vëllim poetik me titull “Lyrika Latine”, (rreth 250 faqe të plotësueme edhe me shenime të ndryshme metrike), mbetun në dorëshkrim. Po ashtu, mbetun në dorëshkrim, asht edhe nji vëllim poetik i shkruem në tri gjuhë europiane me titull “Autobiografia”.

Nji veprimtari jashtëzakonisht të gjanë na ka lanë në hapësinën shkencore të kritikës letrare. Gjatë vjetëve në Shtetet e Bashkueme të Amerikës, botoi veprën “Trilogjia Albanica” (1978), në tri vëllime: “Albanian Folk Verse”, “Hieronymos De Rada ” dhe “Albanian Literature: Social Perspectives ” , vepër rreth 900 faqesh, që shquhet sidomos për thellësi dhe origjinalitet në trajtimin e personaliteteve dhe dukunive letrare që shqyrton, nën prizmet estetike moderne të strukturalizmit dhe komparativizmit. E tham me plotgojë që në asnjë botim të kësaj natyre nuk kam gjetë atë dendësi sqarimesh në fundfaqet (fusnotat), shënimesh bibliografike, indeksesh gjithfarësh, – një skrupolozitet shkencor për t’u admirue.

“Trilogjia Albanica’, shkruen Peter Prifti, si e para në llojin e saj në letërsinë shqipe, është një vepër ndriçuese, një minierë e pasur për poetët, folkloristët, etnologët, gjuhëtarët e etimologët, historianët dhe studiuesit e letërsisë shqipe në përgjithësi. Risia e formës së saj, diapazoni i gjerë i ideve dhe disiplinave që ajo qarkon, trajtimi original i subjektit dhe pasuria e të dhënave, i jep kësaj vepre një vend të merituar në letërsinë shqiptare. Nuk është e tepërt të them se Trilogjia Albanica e vendos autorin e saj si një studiues lider në SHBA për De Radën dhe popullin Arbërësh, për strukturën e poezisë shqiptare dhe karakterin e letërsisë shqipe në përgjithësi”.4).

Në vitin 1991, botoi “Contemporary Albanian Literature”, për të cilën studiuesi Italo Costante Fortino, ka thanë: “Studimi i fundit i Arshi Pipës mbi letërsinë e realizmit socialist përban nji kontribut të parë . . . për nji rend të ri qi duhet të vendoset në letërsinë dhe, në radhë të parë, në kritikën letrare” 5). Fjalët e Fortino-s vlejnë gjithashtu për “Trilogjinë shqiptare”. Nuk mund të bahen hulumtime shkencore në fushën e kritikës letrare pa marrë në konsideratë mendimet dhe tezat origjinale të Arshiut, dhe pa mbajtun qindrim miratues a kundërshtues ndaj tyne.

Shumë studime për letërsinë dhe kulturën shqiptare dhe arbëreshe, ka botue në shypin e huej si “Südost-Europa Forschungen”, “Zeitschrift für Balkanologie”, “Comparative Literature Studies”, “Books Abroad”, “Rivista di lettrature moderne e comparate”, “Mondo operaio”, “Revue des études sud-est européennes”.

Në këtë lamë, Pipa asht shtye edhe në letërsinë botnore, sidomos për letërsinë italiane. Ka botue artikuj studimorë me vlera të mëdha njohëse për Danten, De Sanctis, Manxonin, Ungaretin, Moravian, Montalen. Këto ese, Pipa i ka botue në revistat e hueja shkencore si “Italica”, “Italian Quarterly”, “The Romanic Revieë”, “Comparative Literature”, “Books Abroad”, “Belfagor”, “Le ragioni critiche”, “Revue de literature comparèe”, “Revue des études italiannes”.

Një nga frytet, ma i vlerti, i kësaj pune asht vepra “Montale and Dante” (1968), anglisht, e përkthyeme në italisht dhe, kohët e fundit, nëse nuk jam gabim, edhe shqip. Me këtë vepër, ai e rreshtoi veten ndër studiuesit ma të mirë botnorë të këtij subjekti, d. m. th. të vlerësimit objektiv të poezisë së Montales dhe të vumjes në dukje të ndikimit të Dantes në poezinë e Montales. “Fakti që edhe sot pas më shumë se 30 vjetësh, ka shruar Astrit Lulushi, libri ‘Montale and Dante, vazhdon të cilësohet nga kritika si një nga studimet më të thella e më të hollësishme rreth poetit të madh Italian, tregon se Arshi Pipa doli i suksesshëm në këtë sipërmarrje”. Dhe më poshtë: “. . . pa veprën e Pipës, “Montale and Dante’, kritika letrare botërore sot me siguri do të ndjehej e varfëruar”. 6).

Estetika dhe filozofia kanë qenë gjithashtu interesimet e tij shkencore. Trashigimia e tij në këto fusha, përveç disertacionit mbi filozofinë e Bergsonit, qi e kemi përmendun ma nalt, përfshin artikujt studimorë dhe referatet shkencore të mbajtuna në konferenca dhe kongrese ndërkombëtare si në Amsterdam, Londër, Uppsala, Palermo, Venecie, etj.Mbetun në dorëshkrim asht vepra filozofike “La mia concezione sulla vita” (Kuptimi im mbi jetën).

Më vjen si e nevojshme të përmend këtu mendimin e Pipës për nji nga parimet ma të qenësishme të estetikës, atë që lidhet me të bukurën në art përballë të moralshmes. Tue folun për Benedeto Croce-n, Pipa thotë: “ . . . E bukura dhe e ndershmja janë të ndame mes tyne. Pra nji vepër morale ose jo, janë në dorë të artistit. Kështu një libër skandaloz estetikisht mund të shkojë, por autori nuk duhet ta shruej kurr” (Nënvizimi im, A. Ç).

Nji kontribut të veçantë përban veprimtaria e tij shkencore në fushën e folklorit, të folkloristikë s dhe të gjuhësisë. Gjatë viteve të burgut pregaditi një vepër me materiale folklorike të mbledhuna nga të burgosunit, rreth 420 faqe të daktilografikueme, pa llogaritë këtu nji hymje teorike rreth folklorit tonë dhe folklorit në përgjithësi; vepër që iu dorëzue Institutit të Folklorit, në vitin 1957, dhe sot nuk gjindet.

Të botueme në këtë fushë janë veprat “Albanian Folk Verse: Structure and Genre” (1978) dhe “Politics of Language in Socialist Albania” (1989). Analizës së çështjeve të ndryshme të eposit tonë të kreshnikëve, Pipa i asht kthye përsëri në punimin “Serbocroatian and Albanian Frontier Epic Cycles”, botue në v. 1984, në vëllimin “Studies on Kosova” (edited by Arshi Pipa and Sami Repishti). Tue u bashkue me studiuesit Alois Schmaus, Stavri Skendi, e ndonji tjetër, Pipa e trajton ciklin e kangëve të kreshnikëve, të malësorëve tonë të Veriut, si një version të eposit boshnjak, të modifikuem nga psikologjia jonë etnike dhe traditat tona zakonore.

Në veprën “Politics of Language in Socialist Albania”, merret me problemin e standardit të gjuhës sonë letrare, të vendosun në nji forum ku liria e fjalës përbante sakrilegj, si në të gjitha forumet e diktaturës, dhe mërrin në përfundimin qi “gjuha e njësuar’ nuk asht as e njisueme, as e përbashkët, as kombëtare; ajo asht një variante toskënishte e arnueme me disa huazime fonetike nga gegënishtja letrare, të cilat i mungojshin strukturës së toskënishtes”; nji përfundim të cilit nuk mund t’i hiqish asnji presë, (siç thotë nji shprehje popullore), dhe qi ma në fund asht pranue prej të gjithëve.

Me interes asht të parashtrojmë ndonji mendim të tijin për gjuhën tonë, të cilën e njohti dhe e përdori në mënyrë të përkryeme, në të dy dialektet. Ai kishte qindrimin e Çabejt: “Unë kundroj me simpati nji gjendje, qysh asht kjo e sotmja, kur nji Shqipni e vogël, shembull fort i rrallë n’ Europë, asht e zonja me u shprehë në dy gjuhë letrare. Ky asht nji shenj pasunije, kulture, qi na shquen, cilido qoftë shkaku i tij” 7). Dhe në një rast tjetër: “Gegënishtja me toskënishten, plotësohen në fushën letrare në nji mënyrë fatlume. Ka gjana që njena i thotë fuqishëm, tjetra i shpreh kandshëm” 8). Ai e tregoi veten mjeshtër në të dy dialektet. Mjafton të përmendim këtu dy xhevahire poetike: “Shemo Hajduti” (toskënisht), “Kupe Danja” (gegënisht), ose përkthimin e Lukrecit në gegënisht, se aty gjen “hovet vigane të mendimit dhe trandjen e gjithanshme të shpirtit”, kurse Virgjilin në toskënisht, “jo se ai nuk mund të përkthehet mirë në gegënisht, por ajo diçka e vagullt dhe fluide që asht poezia e tij shkrihet ma mirë në toskënisht” 9). Gjithsesi, edhe pse u desht të vdesë Pashko Gjeçi, për t’i vu vulën kësaj dukunie, ndërgjegjja shqiptare, për këtë çashtje madhore, asht ajo që asht: preferon të pranojë paragjykimin në vend të faktit.

Shqetësimet dhe interesimet e tij për gjendjen në Shqipni, Kosovë dhe për të gjitha trojet shqiptare dhe për të ardhmen e tyne kanë gjetë shprehjen e vet në botimin, në vitin 1990, të librit “Albanian Stalinsm. Ideopolitical Aspects”, një përmbledhje e shkrimeve të karakterit politik, të botueme në shtypin periodik shqiptar të diasporës sonë dhe ate amerikan, të viteve 1958-1989. Shkrime të kësaj natyre, Pipa botoi në gazetën “Dielli”, gjatë viteve 1991-92, vite kur ai qe kryetar i “Vatrës” dhe editor i organit të saj.

Pipa shquhet edhe për veprimtari botuese në lamin e shtypit periodik. Ai ka qenë botues dhe kryeredaktor organesh letrare e shkencore. Në vjetin 1944, kur Shqipnija vuente nën pushtimin e huej, në nji moshë të re nxori revistën “Kritika Letrare”, në të cilën dallohet për trajtim original dhe objektiv të personaliteteve të letrave shqipe; veçori që do ta shoqnojë ate gjithnji ma vonë, kur do të shkruej veprat madhore në këtë fushë. Në faqet e revistës, ndër të tjera, ravijëzohen kulme të tilla të letërsisë e të kulturës sonë si Noli, Konica, Migjeni. Kulme në historinë e kritikës sonë letrare kanë mbetun edhe këto punime të Pipës. Eseja e shkrueme për Konicën e dishmon atë si nji kritik të kategorisë së parë. Ajo mbetet edhe sot e kësaj dite nji nga xhevahiret e kritikës sonë letrare, sa për thellësinë e trajtimit, aq për stilin e shtjellimit dhe koncizitetin. Në vitet 1945-46, qe anëtar i redaksisë së revistës “Bota e Re”. Dhe , në vitin 1987, anëtar i redaksisë së revistës tremujore për mendimin kritik “Telos”(Kaliforni).

Në vitin 1990, filloi të botojë në Washington D. C. revistën “Albanica – A quarterly Journal of Albanological Research and Crticism”, revistë me vlera të mëdha shkencore albanologjike. Mbas tre numrash, për arsye financiare, u ndërpre ky botim aq i nevojshëm e i randësishëm sidomos për paraqitjen para botës të gjendjes së vertetë ekonomike e politike të trojeve tona, dhe të shkencave tona albanologjike. Për kohën e vet, në diasporën shqiptare, jo vetëm në ate të Amerikës, nuk ka pasë nji të tillë të dytë që t’i afrohet sadopak. Aty u botuen artikuj studimorë në gjuhët shqip, anglisht, frëngjisht, gjermanisht nga studiues të njohun shqiptarë e të huej si A. Pipa, M. Camaj, P. Prifti, A. Logoreci, A. Klosi, A. Vehbiu, F. Pipa, Michele Roux, Odile Daniel, Francesco Altimari, Walter Brew, Hans-Jurgen Sasse, Matteo Mandala, Peter Bartl, Armin Hetzer, Alain Ducellier dhe Wilfried Fridler.

Mbrojtja e çashtjes shqipare në të gjitha trojet tona qe qellimi i revistës. “Kjo revistë po del në nji kohë, – shkruhej në kopertinën e fundit, – kur si Shqipnija ashtu edhe Kosova janë tue përballue nji gjendje krize të jashtëzakonshme. Ndërsa shqiptarët n’atdhe, të neveritun prej robnisë staliniste, po braktisin atdhenë tue marrë rrugën e mërgimit, kosovarët, n’anën e vet, vazhdojnë me braktisë Kosovën për me i shpëtue robnisë serbe. . . Por ka nji ndryshim mes gjendjes në Shqipni dhe asaj në Kosovë e në disa republika jugosllave ku banojnë nji shumicë shqiptarësh. Shqiptarët e Jugosllavisë, ndonëse të persekutuem, organizohen dhe protestojnë, kurse shqiptarët n’atdhe nuk guxojnë as me bëza. Por mergatën arbënore qi jeton ndër vende demokratike nuk e ndalon kush me folë. I përket asaj me u ba zadhanësja e të heshtunvet.” Dhe e tillë u ba Albanica. Numri i parë iu kushtue “Tragjedisë së Kosovës dhe aktorëve të saj”. Në ballin e revistës u vizue harta e Kosovës së bashku me pjesën veriore të Shqipnisë.

Vazhdimisht, Pipa ka ndjekë në mënyrë aktive zhvillimet politike në atdhe, në Kosovë dhe në trojet shqiptare në Ballkan U ka dërgue letra personaliteteve ma të nalta të administratës amerikane, ka folë në “Zërin e Amerikës”, ka dhanë intervista, etj.

Në këte numer janë botue, letrat qi Pipa u ka dërgue Presidentit Amerikan George Bush, dy letra Sekretarit të Shtetit James A. Baker, Sekretarit të Përgjithshem të Kombeve të Bashkueme, Javier Perez De Cuellar për çashtjen shqiptare në përgjithësi.

Në vitet 1991-92, editoi gazetën “Dielli”, tue qenë njëkohësisht edhe kryetar i “Vatrës”. Pipa, tue qëndrue si gjithnji jashtë sinoreve të partitizmit të diasporës, si nji atdhetar i vertetë, antikomunist dhe demokrat kritikoi ashper veprimet antidemokratike të forcave poltike që dolen në skenë fill mbas ramjes së diktaturës, sugjeroi platforma politike me vlerë për zhvillimet demokratike në Shqipni, dhe kërkoi me insistim që të nxiret para drejtësisë përgjegjësia për atë çka ndodhi gjatë 50 viteve të regjimit komunist.

Arshi Pipa vdiq me 20 korrik 1997 në Washington, D. C., me dishirën përvëluese për ta pa Shqipëninë demokratike e perëndimore, Kosovën dhe trojet e tjera shqiptare të çlirueme dhe të bashkueme me atdheun. La porosinë e fundit: të digjej kufoma e tij dhe të hidhej në ujnat e Adriatikut. Pak vite para se të vdiste, ai i dhuroi Muzeut historik të Shkodrës bibliotekën e tij të pasun.

Pipa qe një mbrojtës i flaktë i çashtjes kombëtare, atdhetar idealist, demokrat e antikomunist i bindun, disident në jetë dhe në veprimtari letrare e shkencore, model shembullor i jokonformizmit, punëtor i palodhun, që të gjitha energjitë jetësore dhe aftësitë intelektuale, ia kushtoi kulturës kombëtare. Ai qe erudit i rrallë dhe poliglot. Përveç shqipes, ai fliste, lexonte e shkruente në anglisht, italisht, frëngjisht dhe gjermanisht.

Atdheu e nderoi me titullin e lartë: “Naim Frashëri i klasit të Parë” dhe qyteti i tij i lindjes e shpalli “Qytetar Nderi”. Busti i tij i derdhun në Bronx qindron, që prej vitit 1999, në mjediset e Muzeut historik të Qytetit. Kultura shqiptare, ku ende e përcaktojnë tonin akademikët e Diktatorit ose nostalgjikët e tyne, e ka të zorshme me pranue nji personalitet të tillë si Pipa, qi i ka demaskue nji jetë të tanë. Aty-këtu, individë të veçantë dhe institucione kulturore demokratike kanë fillue me ba hapat e parë për të nxjerrë në dritë veprën shkencore e letrare të tij. Po diaspora jonë? Asnji veprimtari promovuese për punën e madhe atdhetare, shkencore, artistike, botuese. Përveç ndonji artikulli me shumë vlerë si ai i Astrit Lulushit, “Montale & Dante dhe Arshi Pipa”, dhe 2-3 shkrimeve kritike tendencioze, nuk më ka xanë syni tjeter. Borxh i papaguem i “Vatrës”, i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe, në përgjithësi, i inteligjencës së këtushme. /KultPlus.com

Frederik Rreshpja, poeti që i këndoi gjëmishëm vetmisë, ngulmueshëm tragjizmit dhe trazueshëm dhimbjes

Nga Albert Vataj

Gjithçka në jetën e poetit lirik, Frederik Rreshpja, nisi si një psherëtimë e zëshme përkoreje në qytetin e Shkodrës 79-vite më parë, më 19 korrik 1940. Erdhi në jetë si një amanet dhe përfundoi si një anatemë.

I ngjizur me dashuri dhe forcë besimi katolik, kurmi i këtij njeriu do të ecte në të zakonshmen, deri kur një shkreptimë fatkeqe dashurie e goditi në zemër duke i thyer shpirtin.

Gjithçka në jetën e tij do të ndryshonte kur ai do të ishte ende i ri. Një zjarr dashurie që shpërtheu si një vullkan do të bëhej për këto vullnete të stuhishme ndjenjash të hyjshme, një ferr, ndoshta pikërisht ai për të cilin Dante mëton në “Komedinë Hyjnore”. Pati një trashëgimtar, të cilit nuk i’a ktheu asnjë Odiese. Lënda tragjike e jetësores që mëtoi, e ngjeshi këtë magmë, duke e ngurtësuar në humusin e fateve tragjike, në dëshmimin e ngjizur me dhimbje dhe trishtim.

Frederik Rreshpja erdhi për të mbetur një zë kushtrues në lirikë, një përjashtim në lëndën e ngjizjes, një vetvete e tallazuar trazimesh në jetë. Nuk kishte më fatkeq ndër ata që kanë rendur në kujtesën e kohës dhe në mirënjohjen e gjeneratave, se sa ai. Jetoi gjithnjë në tehun e rrezikut dhe kumtoi në poezi thelbin tragjik. Jetoi me dhimbjen dhe absurdin, gjithëçmosin, si në një marrëdhënie të vetme ekzistimi, deri në atëkohjen që nuk kishte gëzim që ta gazmonte atë shpirt të shterrur nga dritat dhe ngjyrat, e atë kurm të drobitur nga hekat dhe vetmia.

Në këtë botë të rrethuar me mure, ngado me mure, të lartë e të trashë, Frederiku ndërtoi atë liri heroike si një titan nën peshën e fatit tragjik. Gufimi i zemëratës dhe trazimit, është tashmë fjala, poezia, vargu, është gjithçka përbën përpjekjen e tij prej një spartani. Si pakkush tjetër u lëshua potershëm në honin e vetmisë si në një përballje, e nuk e ndali luftën përkundër asgjëje. Përmes çdo akti të ndeshjes ai hyn e del me një solemnitet sfidues.

Me kohën kundër dhe fatin thundër, në këtë kurm tragjik asgjë nuk reshti së provuari, së jetuari. Kësisoj, ngaherë nën qiellin kërcënues të fatit dhe vetmisë që e cytin si një zë nimfash, ai kacavirret me thonj e me dhëmbë për të mbërritur gjithnjë në një tokë të pashkelur. Ikën nga një detyresë Sizifi, për të përmbushur një tjetër. Gjithnjë mbi supet i rëndon një gurë i stërmadh që vetëm rritet. Në tokën që gjithnjë rrëshqet për nën këmbë ai është një Ante.

Vitet e një stine të ndëshkimi, mohimi, harrimi dhe mospërfillje do ta përndjekin këtë angështi njerëzore, këtë kurajo të tjetërllojtë të njeriut që ngrihej përmbi kohën, dhe e mësyn përplot mraz atë, si të vetmin armik që duke i thyer zemrën, ai i theu enën e fatit, copëzat e së cilës i shpojnë këmbët e çjerrin qiellin. Gjithqysh ai ishte këtu. Është ende këtu në mungim.

Pavarësisht nëse ai deshi, apo dikush u përpoq ta anatemonte duke e martirizuar, ai u bë ndër zërat më dëshmues të kohës. Ai rijetoi në vullnesën e çdo force, që mëson të ndërtojë vetveten, duke u përleshur gjithmonë dhe me gjithçka.

Në tehun e vetëtimava ai e ka mprehur mendimin, në tharmin e zemërimit të tokës, në llavën e vullkanit, ai ka ngjyrë penën, për të dëshmuar atë që i duhej brezit për të bërë atë që bënte më mirë, për të qenë poet. Ai është në zërin dhe zemrën e secilit prej nesh që jeton në vetminë e tij, që ndjen pulsin e e betejave të tij që janë edhe tonat. Ai la një testament dhe një shpirt. La një fat tragjik dhe një vetmi të përkorë, la tek ne të gjithë pak Frederik. / KultPlus.com

Alfred Mirashi Milot, skulptori shqiptari vjen triumfues në Napoli me “Key of Unity” në “Artis Suavitas 2022”

Artisti shqiptar, Alfred Mirashi Milot, vjen triumfues këtë fundqershor në Napoli me “Key of Unity”, çelësin e përdredhuar të unitetit. Ai beh guximshëm dhe besimplotë të hapi dyert e një bote që tenton të na mbajë kyçur në një të tashme, ku ne jemi pjesë e gjithçkaje në një botë ku e mundshmja e vogëlon rruzullin dhe ne na shpërblen me bujarinë krijuese si shprehje e një vullneti të lartë, përmes artit si shkas dhe shpirtit të artistit si kushtim.

Fundqershori i “Artis Suavitas Civitas”, aty ku shqiptari i madh i pikturës dhe skulpturës, Alfred Mirashi Milot ka dëshmuar përmes veprës lartësinë e një shpirti të paepur krijues, do të shndërrojë Napolin në kryeqendrën e ngjarjeve kulmore të Artit, Kulturës dhe Sipërmarrjes. Emra dhe personalitete, identitete mëtimesh estetike dhe potenciale kumtesh transformuese përmes pasionit, shpirtra të energjive potenciale të së bukurës, ëndërrtarë dhe sfidues, do të tregojnë me kryevepër se njerëzorja është një mision, dhe Napoli do të jetë altari i lartë, ku lutja e tyre do të “zbresë” Krijuesin në tre ditë kremtimesh të blatimit të shpirtërores.

Tre ditë kushtuar artit dhe kulturës me figura ndërkombëtare do t’i mëkojnë shpirtit krijues kushtimet e hyjshme në Napoli, nga 28 deri më 30 qershor. Palazzo Reale do të dehet në përkundjen magjishme të Artis Suavitas Civitas kermesse.

Skulptori dhe piktori, Alfred Mirashi Milot do të jetë artisti shqiptar, pjesëmarrës dhe triumfator në këtë shpërfaqje të sfidës, karshi emrave të tjerë të mëdhënj, ndër të cilët, Giovanni Allevi, Piero Angela, Pupi Avati, Oscar Farinetti, Stjepan Hauser, Liu Ruowang, Michelangelo Pistoletto, Massimiliano Gallo, Catena Fiorello.

Më 28, 29 dhe 30 qershor 2022, do të jenë një zhytje në përsosmërinë e ngjizjes së madhështores së Arteve, Kulturës dhe Sipërmarrjes. Tri ditë plot me takime, iniciativa dhe evente, me një qëllim madhor: nxitjen e dialogut midis brezave për çështje aktuale, në një nga vendet më ndjellëse të qytetit të Napolit, pikërisht në Pallatin Mbretëror.

E gjithë kjo dhe shumë më tepër është Artis Suavitas Civitas, projekti kulturor i ideuar dhe organizuar nga Shoqata Artis Suavitas Aps, e kryesuar nga Avv. Antonio Larizza, me patronazhin e Ministrisë së Kulturës, Rajonit të Kampanisë, Qytetit Metropolitan të Napolit, Bashkisë së Napolit, Universitetit të Napolit “Federico II”, RAI – Campania dhe Pallatit Mbretëror të Napolit.

Udhëzimet – ka thënë për mediat avokati Antonio Larizza, krijuesi dhe organizatori i Artis Suavitas Civitas – i politikës së promovimit dhe përmirësimit të trashëgimisë artistike, kulturore dhe peizazhit të miratuar nga Artis Suavitas Aps, të cilin kam nderin ta kryesoj, bazohen në nevojën për të kontribuar në rizbulimin të identitetit të territorit, duke rinisur thirrjet e tij më të mira. Prandaj, Artis Suavitas Civitas është konfiguruar si një “Lista e lojërave kulturore” e vërtetë, një përmbledhje e zhanreve të ndryshme artistike dhe spektatorëve, të cilët do të bashkohen për të jetuar dhe ndarë emocione të paharrueshme me personazhet ndërkombëtarë, në një skenar unik dhe të pasur.

Përveç Pupi Avatit (regjisor), Massimiliano Gallo (aktor) dhe Laura Delli Colli (gazetare) që do të shpërblehen me vlerësime dhe nderime më 28 dhe 29 qershor, në mbrëmjen finale të 30 qershorit, ata që do të marrin çmimin “Artis Suavitas 2022”: Piero Angela (gazetar dhe shkrimtar shkencor); Francesco Ivan Ciampa (dirigjent i Verona Arena); Diego De Silva (shkrimtar); Oscar Farinetti (sipërmarrës); Catena Fiorello (shkrimtare); Stjepan Hauser (muzikant); Alfred Mirashi Milot (piktor dhe skulptor); Michelangelo Pistoletto (piktor dhe skulptor) dhe Liu Ruowang (piktor dhe skulptor).

Italia, qytetërimi i një botë të magjepsur nga e bukura e shpirtit krijues dhe pasioneve shpërthyese të shprehjeve të magjishme, është përtej detit, por Napoli do të jetë këtë fundqershor në sytë dhe zërin tonë, në rrahet kuqezi të zemrës dhe krenarisë së identitetit shqiptar, përfaqësuar nga piktori dhe skulptori, Alfred Mirashi Milot, i cili më shumë se një emër i zëshëm në përfaqësimit shqiptar të vlerave, është një kresht e lartë e kaplimit tonë ëndërrtar. Ai i tregoi Italisë, do të dëshmojë në Napoli, botës mbarë i ka shpërfaqur, se cili është ai shpirt sfidues shqiptar, që si një sfinks ngrihet nga hiri vet për të rrokur fluturimin e hyjt të së bukurisë dhe triumfueses.

Artisti shqiptar, Alfred Mirashi Milot, përmes veprës fituese “Key of Unity” (Çelësi i Unitetit) prezantuar në bocet, (treguar në foto), që do të ndërtohet në Firence, i qaset “Artis Suavitas Civitas” me mesazhin e dialogut dhe unitetit, e harmonisë së diversitetit të kulturave, kurajës për sfiduar dhe shpirtit të madh krijues, për t’i blatuar tashmërisë të hyjshmen e njerëzores që na bashkon. Më shumë se një vepër arti, “Key of Unity”, ky përdredhim i çelësit që hap dyert që tentojnë të na ndajnë, është altari të cilit Milot i propozon së tashmes, nevojës së ngutshme për unitet, urëbashkimit ndërmjet gjithëndryshueshmërisë që na përfaqëson si identitete dhe njëbotshmërisë që na bashkon dhe së cilës i përkasim dhe e meritojmë, në njeriun si dimension krijues i shëmbëllimit të Krijuesit në ne, në çdoditshmërinë tonë përmes zërit të shpirtit dhe mëkimit të artit.

Jo vetëm kaq, vlen të mëkohet si një osto e shenjtë e besimit te mrekullia e krijimit, fakti se kompania nga Los Angelos “JeanWolfe” bashkë me kompaninë italiane “Mille Volti”, do të jenë mundësuesit financiar të realizimit të skulpturës monumentale “Key of Unity”, që do të ekspozohet në Napoli, Romë, Berlin, Brussel, Paris, dhe pastaj në San Francisco, SHBA. Vullnetet e lartësuara në qëllime do t’i japin botës përmes artit bekimin që sjell uniteti, përbashkimi, triumfi i dashurisë sublime.

Albert Vataj / KultPlus.com

Giuseppe Garibaldi, legjendari i lirisë

Giuseppe Garibaldi u lind në Nicë më 4 korrik 1807, vdiq në ishullin Caprera më 2 qershor 1882, revolucionar dhe luftëtar për lirinë dhe bashkimin e Italisë.

Në rini ishte marinar, ndërsa deri sa shërbeu në ushtri në Marinën e Sardenjës (1833 – 1834) ishte nën ndikimin e Giuseppea Mazzinija, kreu i nacionalizmit italian, dhe u bë anëtarë i Shoqërisë së “Italia e Re”. Pas dështoi rebelimi i armatosur në Savojës në 1834. kur është dënuar me dënimin me vdekje ik në Amerikën e Jugut, ku luftoi për pavarësinë e Brazilit. Ai mori pjesë në luftën Uruguaian-Argjentinë në anën e Uruguait. Në fillim udhëhoqi marinën uruguaiane ndërsa më vonë që më vonë u bë komandant në Legjionin italiane të Montevideos. Në këto lufta fitoi famë botërore.

Kthehet në atdheun e tij në prill 1848 për të marrë pjesë në luftën për pavarësinë e Italisë dhe në luftën kundër Austrisë. Luftoi kundër austriakëve në Milano dhe atyre frënge në Romë në 1849. Republikës së Romës i solli atij famë kombëtare. Megjithatë në vitin 1849 në Romë u bind për t’u tërhequr nëpër Italinë qendrore. Gjatë tërheqjes, u vra Anita – gruaja dhe bashkëluftëtarja e tij. Pas rënies së Republikës së Romës i erdhi në ndihmë Venedikut me 4000 vullnetarë. Megjithatë, monarkët e arrestuan dhe e depërtuan. Garibaldi e shpartalloi ushtrinë e vet dhe kërkoi strehim në Afrikën Veriore,mandej në ShBA e më pastaj në Peru.

Si hero i dy botëve, siç e kanë quajtur, nuk ka mund të kthehet në Itali deri në vitin 1854.

Ne vitin 1854 i ndihmoi Piedmontit në luftën kundër Austrisë, duke i udhëhequr njësitë vullnetare. Në këto luftëra forcat e tij okupuan vendbanimet Varese dhe Comon. Në maj të 1860, Garibaldi arrin një ndër sukseset e tija më legjendare duke marr nën sundim Sicilinë dhe Napolin.

Nga jeta e këtij lejgendari të lirisë

  • Garibaldi dha prova vetëmohimi dhe guximi që kur ishte dhjetë vjeç. Një herë, duke vënë veten në rrezik, i shpëtoi jetën një gruaje që po mbytej në dallgët e furishme të detit.
  • Për të ndihmuar lëvizjen republikane në Brazil, Garibaldi ankoroi anijen e tij në Montevideo për të ndihmuar kryengritësit. Në atë kohë, u ndesh me një anije armike. Në këtë betejë Garibaldi u plagos rëndë në njërin vesh. Shokët e tij arritën ta kuronin dhe ta shpëtonin. Më pas u kap nga armiku, u burgos dhe u torturua sa që njeri krah i mbeti i gjymtuar.
  • Gjatë luftës së lavdishme në mbrojtje të republikës së Rio Grandes, Garibaldi ra rob në duart e barbarit Millan, komandanti armik, që e torturoi dhe e poshtëroi. Dhjetë vjet më vonë, kur luftonte për Uruguajin, rastisi që ky njeri mizor të bjerë në duart e njerëzve të Garibaldit. Atë e lajmëruan dhe i kërkuan se çfarë duhej të bënin me të. Atëherë, Garibaldi u përgjigj:

– Nuk dua ta shoh, lëreni të ikë.

  • Pasi shpëtoi nga ndjekja e austriakëve, Garibaldi u kthye në Amerikë. Një miku i tij pak kohë më vonë, e gjeti tek merrej me prodhimin e qirinjve. – Eh, ta marrë djalli, që ti më sheh këtu të kërrusur mbi këtë punë, – i tha Garibaldi, – por mos mendo kurrë se do të mbaroj këtu! Do të shihemi prap në det.
  • Pas dështimit të ndërmarrjes fatkeqe të Romës, Garibaldi ishte në dëshpërim të madh. Gjatë qëndrimit në Nju Jork, për të hequr mërzinë, merrej me peshkim dhe nganjëherë shkonte edhe për gjah. Një herë, kur po gjuante në pyll, shkeli rregulloren e bashkisë për gjuetinë. Për këtë e arrestuan dhe e dërguan para gjyqit lokal. Emri i tij ishte aq i njohur, sa që gjyqtarët me ta marrë vesh se kush ishte e liruan menjëherë dhe e mbyllën procesin gjyqësor. Madje, me këtë rast, disa miq të gjeneralit u zemëruan kaq shumë sa që kërkuan të merreshin masa kundër rojave të bashkisë që kishin bërë shkelje. Garibaldi i qetësoi duke u thënë:

– Ata që mbajtën qëndrim ndaj meje nuk meritojnë asnjë qortim, madje duhen lavdëruar, sepse kanë kryer detyrën.

  • Në vitin 1854, Garibaldi u kthye në Nisë, ku punonte si marinar i thjeshtë nëpër anijet tregtare. Një bashkëkohës tregonte se e kishte parë në një banket midis punëtorëve duke festuar ditëlindjen e një kolegu. Atëherë ishte kaq i thjeshtë dhe kokëulur sa askush nuk mund ta merrte me mend se ai ishte gjenerali i Montevideos, mbrojtësi i lavdishëm i Republikës Romake. Po ky bashkëkohës, thotë gjithashtu s e kishte parë Garibaldin disa herë gjatë ditëve të pushimit që luante me boçe me marinarët.

Ushtarët dhe oficerët austriakë tmerroheshin nga frika e Garibaldit dhe e garibaldinëve. Kur hynë në Biela më 1859, gjëja e parë që kërkuan të dinin ushtarët e shtatmadhërisë ishte në se Garibaldi ishte afër tyre. Ata besonin se Garibaldi nuk bënte asnjë lëshim dhe kishte frymën e djallit. Për t’i futur ushtarët në luftë, u thonin se Garibaldi kishte vdekur dhe ishte varrosur nga duart e një burri të fuqishëm.

  • Kur ishte në Londër, më 1864, Garibaldi u dashurua me një vejushë mjaft të pasur. Dy vjet më vonë u kthye përsëri në Londër si mysair tek e fejuara, por luksi i shtëpisë i zuri frymën.

-Një muaj në këtë lloj jetese dhe unë vdes, – tha Garibaldi.

Idili i dashurisë së tyre u prish dhe ata ruajtën vetëm një migësi të thellë.

Me rastin e vizitës së tij triumfale në Angli, më 1864, Garibaldi takoi edhe poetin e madh Tennyson. Takimi ishte mjaft emocionues. Pas ndarjes, poeti iu lut Garibaldit që të mbillte një pemë në kopshtin e tij. Disa ditë më vonë pemës i ranë të gjitha gjethet. Banorët e atjeshëm shpejtuan për të marrë nga një gjethe si kujtim prej heroit.

  • Garibaldi kishte shumë vesh për muzikë. Kur ishte ende i ri përtej Varos, që ndan kufirin me Francën ra në duart e xhandarëve francezë. Gjatë kohës së arrestit këndoi me pasion një këngë të bukur të kohës, sa xhandarët u kënaqën shumë prej tij dhe e liruan. Në moshën pesëdhjetëvjeçare, në vitin 1859, kur po e ndiqnin nga afër trupat e Urbanit ai u ndal natën në mes të pyllit për të dëgjuar këngën e bilbilit.
  • Garibaldi e punonte tokën vetë. Ishte bujk dhe këtë e punonte me krenari; kjo shënohet qartë edhe në regjistrin themeltar të gjendjes civile. – Në ditarin e Garibaldit, që mbante kur ishte në Kaprera veç të tjerave gjenden edhe këto shënime: “Lindi një viç”, “Plehërova bathët”, “Roisin bletët” etj.
  • Garibaldi ishte mjeshtër si rrobaqepës. Kur ishte në Kaprera ai ushtronte këtë mjeshtëri dhe dëfrehej duke shkruar vjersha.

Një ditë Xhuzepe Nuvolari, një nga të njëmijët, ishte mysafir te Garibaldi. Nuvolari, meqenëse pantallonat e tij ishin bërë zhele, donte të shkonte në Magdalenë për të blerë një palë të reja.

– Mjafton të blesh stofin, – i tha djali i Garibaldit Menoti. Nuvolari hapi sytë nga ky pohim, por Menoti ia priti menjëherë:

– Babai do t’i presë dhe unë do t’i qep!…

Stofi u ble dhe mëngjesin e ditës tjetër, Nuvolari, kur shkoi te gjenerali për t’i uruar ditën e re, u habit, sepse e gjeti Garibaldin në këmbë përpara një tryeze duke prerë pantallonat e tij.

– Po, kështu, pa më marrë masën gjeneral?

– Me sy, alla marinarçe! Ju keni afërsisht shtatin tim. Nga prerësi, pantallonat kaluan pastaj në qepje dhe një ditë më vonë Nuvolari veshi pantallonat më të mira që kishte mbajtur deri atëherë. Ato ishin pa xhepa, pa kopsa dhe shtrëngoheshin me një rrip në mes.

  • Gjatë luftës për mbrojtjen e Republikës së Romës, Garibaldit i shkoi mendja tek Anita, që e kishte lënë në Nicë. Mori penën dhe i shkroi këto rreshta:

“Anita ime e dashur… Ne luftojmë mbi Xhanikolo. Ky popull është i denjë për të kaluarën e tij të madhe. Këtu njeriu di të jetojë, di të vdesë, këtu njerëzit vriten me thirrjen “Rroftë Republika”. Vetëm një orë nga jeta jonë në Romë vlen sa një shekull. E lumtura nëna ime që më lindi në një epokë kaq të bukur për Italinë!…”

E shoqja, që ishte grua guximtare, e gjeti rrugën për të hyrë në qytetin e rrethuar. Dy ditë më vonë, mbi Xhanikolo u duk një grua që u ndal dhe po fliste me ushtarët. Njeri prej tyre i tregoi se ku ndodhej Garibaldi. Ky në këtë çast, ktheu kokën dhe, si në një ëndërr gëzimi u turr drejt së shoqes së adhuruar dhe e shtrëngoi në gjoks. Pastaj e mori për dore dhe u kthye nga shokët;

– Ja Anita ime, këtej e tutje do të kemi një ushtar më shumë.

  • Pas rënies së Republikës së Romës, Garibaldi me vullnetarët e tij filluan tërheqjen e tyre heroike. Ai me këtë rast iu tha ushtarëve:

– Luftëtarë, ja çfarë ju afroj atyre që duan të më ndjekin pas: uri, të ftohtë, mungesë strehe, mungesë municioni, por gjithnjë syhapur në beteja dhe pa gjumë, marshime të gjata dhe përleshje me bajoneta. Tani kush e do atdhenë le të më ndjekë pas. Kësaj thirrjeje iu drejtuan katër mijë vullnetarë, që ndoqën pas heroin e tyre.

Në fushime, Garibaldi shtrihej për tokë si të gjithë ushtarët e thjeshtë. Një herë, ashtu i shtrirë, kur sapo e zuri gjumi filloi të bjerë shi. Për ta mbrojtur nga shiu disa ushtarë bënë me kapotat e tyre një tendë rreth tij. Ata ndenjën ashtu gjysmë të zhveshur të lagur dhe të heshtur, që të ruanin gjeneralin e tyre. Kur u zgjua, i pa, u buzëqeshi dhe pastaj u tha me ëmbëlsi: – Shkoni djema, vishni kapotat tuaja dhe shikoni se mos lageni. Nënave tuaja do t’u vinte keq po ta merrnim vesh dhe do të më mallkonin.

/AlbertVataj/KultPlus.com

Mikel Maruli, poeti me prejardhje arvanitase

Një poet latin i Rilindjes evropiane për të cilin është thënë se ka prejardhje arvanitase ishte Mikel Maruli (Michele Marullo Tarchaniotes, 1453-1500), i njohur në latinishte si Michaelis Marullus. Mendohet se ka lindur nga një familje greko-shqiptare me prejardhje nga Moreja pak muaj pas rënies së Konstantinopojës. Familja e tij iku në Raguzë (Dubrovnik), ku që në vogëli, ndjeu së pari ndikimin e qytetërimit të Rilindjes italiane.

Më 1470 ai i hyri një karriere ushtarake dhe shërbeu dhjetë vjet si ushtar energjik i fatit në vise të ndryshme të Italisë. Më 1491-1492 ai rivalizoi me Politianin (1454-1494) në Firence dhe më 1495 u martua me poeteshën Alesandra Skala (Alessandra Scala, 1475-1506), ndonëse martesa nuk zgjati shumë. Neaera, së cilës ai i drejtonte vargjet e tij katuliane të dashurisë, duket se ka qenë personifikimi kolektiv i shumë marrëdhënieve pasionante, shkruan në “Historia e Letërsisë Shqiptare” Albanologu kanadezo-gjerman, Robert Elsie. Maruli është autor i katër librave me epigrame latine, mjaft prej tyre të mbrujtura me një notë melankolie, si dhe i katër librave me ‘himne për natyrën’, në të cilët ai, me një stil lukrecian, ngre lart forcat mitologjike të natyrës. Maruli, për të cilin Sandro Botiçeli (Sandro Botticelli, 1444-1510) na ka lënë një portret klasik rilindës, u mbyt aksidentalisht në lumin Cecina më 11 prill 1500.

Ishte fillimi i gjysmës së dytë të shekullit XV kur Kostandinopoja ra ndër duart e barbarëve osman të cilët nuk kursyan asgjë, përfshirë edhe kulturën e artin (si mund të dojë një barbar artin?!). Familjet e kulturuara që e donin artin nuk mund të vazhdonin të jetonin në një vend që po gëlonte nga dhuna dhe spastrimi kulturor, prandaj morën rrugët e atyre vendeve të Evropës ku akoma nuk kishte hyrë tymi i zjarrit të injorancës osmane.

Në Kostandinopojë, duke qenë se ishte një ndër dy qendrat e krishtërimit, qenë vendosur për t’u mbrojtur edhe familje nga vende ku tanimë osmanët qenë “turrur” duke marrë para çdo gjë. Mes tyre ishte edhe familja e Marulëve e cila u shpërngul nga Moreja, vendi të cilit i kushtohet edhe kënga “Moj e bukura More” kur osmanët erdhën dhe u vendos në “të pathyeshmen” Kostandinopojë.

Në fillim të vitit 1453, kjo familje përjetoi një gëzim të shumëpritur. Një djalë i vogël i cili do të pagëzohej me emrin Mikel lindi që ashtu sikurse engjëlli Mikel është rojtar i Parajsës, të bëhej rojtar i Atdheut.

Fare pak pas lindjes së tij, Kostandinopoja ra dhe Marulët u shpërngulën në Raguzë, vend ku Mikeli jetoi deri në rininë e hershme. Formimi i marrë aty la mbresa të pashlyeshme në kujtesën dhe krijimtarinë e tij në të ardhmen, gjë që shihet qartë në poezinë “Lavdi Raguzës”, shkruar vite pasi qe larguar nga aty.

Marulët e panë se Raguza nuk ishte vendi “ideal” për to, prandaj vijuan sërish udhëtimet, këtë herë drejt bregdetit apenin ku pas disa zhvendosjesh jo të gjata, përfundimisht u vendosën në Ankona.

Duke qenë se qysh në Raguzë xhevahiri i diturisë së Mikel Marulit pati shkëlqyer, me t’u vendosur në Itali ai vijoi studimet fillimisht në Venedik e më pas në Padova, njëlloj si paraardhësit e pasardhësit e tij humanistë.

Ai nuk ishte aspak indifernet ndaj politikës. Me të marrë vesh se atdheu, tani më i marrë nga osmanët rrezikontë të “bënte shokë”, rrokë armët dhe shkon në luftë deri në brigjet e Detit të Zi, luftë që detyrohet ta lërë pasi merr vesh se i vëllai Gjoni dhe e ëma Efrosinë kishin ndërruar jetë.

Vihet re që herët si poet dhe poezia e tij vlerësohet shumë e botohet, para e pas vdekjes së hershme e aksidentale ku u mbyt në Çeçino të Toskanës teksa kalonte me kalë në vitin 1500.

AlbertVataj / KultPlus.com

Frederik Rreshpja, poeti që i këndoi gjëmishëm vetmisë, ngulmueshëm tragjizmit dhe trazueshëm dhimbjes

Nga Albert Vataj

Gjithçka në jetën e poetit lirik, Frederik Rreshpja, nisi si një psherëtimë e zëshme përkoreje në qytetin e Shkodrës 79-vite më parë, më 19 korrik 1940. Erdhi në jetë si një amanet dhe përfundoi si një anatemë.

I ngjizur me dashuri dhe forcë besimi katolik, kurmi i këtij njeriu do të ecte në të zakonshmen, deri kur një shkreptimë fatkeqe dashurie e goditi në zemër duke i thyer shpirtin.

Gjithçka në jetën e tij do të ndryshonte kur ai do të ishte ende i ri. Një zjarr dashurie që shpërtheu si një vullkan do të bëhej për këto vullnete të stuhishme ndjenjash të hyjshme, një ferr, ndoshta pikërisht ai për të cilin Dante mëton në “Komedinë Hyjnore”. Pati një trashëgimtar, të cilit nuk i’a ktheu asnjë Odiese. Lënda tragjike e jetësores që mëtoi, e ngjeshi këtë magmë, duke e ngurtësuar në humusin e fateve tragjike, në dëshmimin e ngjizur me dhimbje dhe trishtim.

Frederik Rreshpja erdhi për të mbetur një zë kushtrues në lirikë, një përjashtim në lëndën e ngjizjes, një vetvete e tallazuar trazimesh në jetë. Nuk kishte më fatkeq ndër ata që kanë rendur në kujtesën e kohës dhe në mirënjohjen e gjeneratave, se sa ai. Jetoi gjithnjë në tehun e rrezikut dhe kumtoi në poezi thelbin tragjik. Jetoi me dhimbjen dhe absurdin, gjithëçmosin, si në një marrëdhënie të vetme ekzistimi, deri në atëkohjen që nuk kishte gëzim që ta gazmonte atë shpirt të shterrur nga dritat dhe ngjyrat, e atë kurm të drobitur nga hekat dhe vetmia.

Në këtë botë të rrethuar me mure, ngado me mure, të lartë e të trashë, Frederiku ndërtoi atë liri heroike si një titan nën peshën e fatit tragjik. Gufimi i zemëratës dhe trazimit, është tashmë fjala, poezia, vargu, është gjithçka përbën përpjekjen e tij prej një spartani. Si pakkush tjetër u lëshua potershëm në honin e vetmisë si në një përballje, e nuk e ndali luftën përkundër asgjëje. Përmes çdo akti të ndeshjes ai hyn e del me një solemnitet sfidues.

Me kohën kundër dhe fatin thundër, në këtë kurm tragjik asgjë nuk reshti së provuari, së jetuari. Kësisoj, ngaherë nën qiellin kërcënues të fatit dhe vetmisë që e cytin si një zë nimfash, ai kacavirret me thonj e me dhëmbë për të mbërritur gjithnjë në një tokë të pashkelur. Ikën nga një detyresë Sizifi, për të përmbushur një tjetër. Gjithnjë mbi supet i rëndon një gurë i stërmadh që vetëm rritet. Në tokën që gjithnjë rrëshqet për nën këmbë ai është një Ante.

Vitet e një stine të ndëshkimi, mohimi, harrimi dhe mospërfillje do ta përndjekin këtë angështi njerëzore, këtë kurajo të tjetërllojtë të njeriut që ngrihej përmbi kohën, dhe e mësyn përplot mraz atë, si të vetmin armik që duke i thyer zemrën, ai i theu enën e fatit, copëzat e së cilës i shpojnë këmbët e çjerrin qiellin. Gjithqysh ai ishte këtu. Është ende këtu në mungim.

Pavarësisht nëse ai deshi, apo dikush u përpoq ta anatemonte duke e martirizuar, ai u bë ndër zërat më dëshmues të kohës. Ai rijetoi në vullnesën e çdo force, që mëson të ndërtojë vetveten, duke u përleshur gjithmonë dhe me gjithçka.
Në tehun e vetëtimava ai e ka mprehur mendimin, në tharmin e zemërimit të tokës, në llavën e vullkanit, ai ka ngjyrë penën, për të dëshmuar atë që i duhej brezit për të bërë atë që bënte më mirë, për të qenë poet. Ai është në zërin dhe zemrën e secilit prej nesh që jeton në vetminë e tij, që ndjen pulsin e e betejave të tij që janë edhe tonat. Ai la një testament dhe një shpirt. La një fat tragjik dhe një vetmi të përkorë, la tek ne të gjithë pak Frederik. / KultPlus.com

“Dasma shkodrane” e shkëlqimta gjurmë qytetarie dhe solemniteti e Kolë Idromenos për Shkodrën e sharmit dhe klasit

Nga Albert Vataj

“Dasma shkodrane” 1924, vaj mbi kanavacë, 94,5×133,5 cm

“Dasma shkodrane” është jo vetëm një emblemë e galerisë së piktorit, Kolë Idromeno, kjo tablo është ajo puhizë e tamëlt e këndimit të vlerave përfaqësuese të Shkodrës. Përmes kësaj tabloje Idromeno piktor, por po kaq i famshëm edhe si fotograf, skenograf, arkitekt, skulptor dhe muzikant, i gjithëshkëlqyeshmi i spovave arriti të përcjellë përmes kësaj pikture një etapë sa gazmimi aq dhe përfaqësimi të kryeqendrës shqiptare, në ç’farë më vezullimshmëm se sa në atë të dasmës, këtij solemniteti, të cilit ju dha gjithë ajo madhështi, gjithë ai ceremonialitet, gjithë ai sharm dhe finesë që Shkodra e mëkoi ndër qindravjeçarë për ta trashëguar në vitet që do të vinin si një kreshtë e lartë e qytetërimit.
Për veprën e artit antropologjisti amerikan Clifford James Geertz (1926-2006) shkruan se është një mekanizëm i zhvilluar për të përcaktuar marrëdhëniet shoqërore, për të mbështetur rregullat dhe për të forcuar vlerat shoqërore. Sipas tij, kur studiojmë një formë të artit, ne eksplorojmë një ndjeshmëri, e cila në thelb është një formacion kolektiv, pasi themelet e një formacioni të tillë janë aq të gjëra e aq të thella sa është qënësia shoqërore.
Ndjeshmërinë jo vetëm të piktorit, po të një bashkësie të tërë ne mund ta eksplorojmë duke admiruar tablonë ‘Dasma shkodrane’. Nga ajo tablo mësojmë si vepronin rregullat në bashkësinë katolike të qytetit të Shkodrës, marrëdhëniet ekonomike e shoqërore midis fiseve, familjeve, gjinive, shtresave të popullsisë së asaj kohe. Sot ne nuk shohim në tablo atë që shihnin bashkëkohësit e Idromenos, as atë që vetë Idromeno paraqiste në tablonë e tij. Kur admironin një ceremoni dasme, e cila ishte e lidhur me mënyrën e tyre të jetesës, me marrëdhëniet gjinore, me formën e komunikimit midis fiseve, me qëndrimin ndaj vajzës, ndaj djalit, ndaj familjes, ndaj veshjes, emocionet e asaj kohe ishin të ndryshme nga ato që provojmë ne sot. / KultPlus.com