Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë, me rastin e 80-vjetorit të lindjes së shkrimtares Helena Kadare, hapi një ekspozitë me kontributin e saj si shkrimtare, përkthyese dhe redaktore.
Në këtë ekspozitë u prezantuan disa materiale, duke nisur nga novela e saj e parë “Shuaje dritën Vera” botuar në vitin 1966, për të vijuar më tej me romanet “Një lindje e vështirë” (1970); “Nusja dhe shtetrrethimi” (1978); “Bashkëshortët” (1981); “Një grua në Tiranë” (1994); “Zëri i njeriut të humbur” (1994) dhe “Kohë e pamjaftueshme” (2011).
Krahas krijimtarisë së saj, janë ekspozuar edhe përkthimet e disa veprave të Isaac Bashevis Singer, Yasushi Inoue, Junichiro Tanizaki, Anna G. Dostoevskaâ, Christopher Andersen etj.
Një vend të veçantë zë edhe kontributi i Helena Kadaresë si redaktore e një sërë monografish dhe botimesh të rëndësishme.
Ekspozita do të qëndrojë e hapur për publikun në Sallën Shkencore të BKSh-së. / KultPlus.com
Helena Kadare është një autore novelash dhe romanesh. Është një ndër të paktat shkrimtare romanciere shqiptare, në vitet e regjimit komunist.
U lind në Fier, në gjirin e familjes Gushi që prejardhjen e kanë nga lagjja Varosh e Gjirokastrës. Ajo studioi letërsi në Universitetin e Tiranës. Më pas ajo punoi në gazetari dhe gjithashtu si redaktuese në industrinë e botimeve. Helena Kadare ka jetuar në Paris me bashkëshortin e saj Ismail Kadare që prej vitit 1990. Vajza e tyre Besiana Kadare ështe Ambasadorja shqiptare e Kombeve te Bashkuara.
Një lindje e vështirë është romani i parë i publikuar nga një grua në Shqipëri. Një grua nga Tirana, është një nga romanet e saj më të lexuar.
Autore e shtatë vëllimeve, veprat e saj flasin për ëndërrimet vajzërore, përjetimet e të qenit nënë e bashkëshorte. Gjithashtu është një përkthyese cilësore e disa veprave të autorëve të njohur botërorë, kryesisht francezë.
Së fundmi është botuar nga Sh.B. Onufri libri biografik Kohë e pamjaftueshme, në të cilin rrëfen gjerësisht bashkëjetesën e saj me Kadarenë. / KultPlus.com
Ishte gjimnaziste kur botoi tregimin, i cili do të ishte filli i padukshëm i fatit me të cilin do të lidhej jeta e saj dhe e bashkëshortit të ardhshëm, që atëkohë që student pasuniversitar në Moskë dhe një prej yjeve të rinj të letërsisë shqipe.
“Pasi kishte lexuar këtë tregim, më shkroi katër rreshta: “Lexova tregimin tuaj të mrekullueshëm…”, do të kujtonte, ndërsa shtonte “Dhimitër Xhuvani, një shkrimtar nga Elbasani, i cili ndodhej edhe ai në Moskë, i kishte thënë Ismailit, që “e njoh unë këtë vajzë”. Kur erdhi në verë në Shqipëri, Ismaili më tha “nuk është se më pëlqeu vërtet ai tregim por kisha tjetër qëllim.” Kështu do të ndante shkrimtarja Helena Kadare me lexuesit nga Prishtina zanafillën e historisë së saj të gjatë të dashurisë me shkrimtarin.“Atë letrën nga Moska e mori vesh i gjithë gjimnazi në Elbasan. Unë iu përgjigja menjëherë, me disa faqe letër, por nuk më erdhi ndonjë përgjigje, ” ka thënë ajo për gazetaret Alda Bardhyli e Beti Njuma, ndërsa e pyesnin mbi detajet e dashurisë së saj me Ismail Kadarenë. Takimi i parë me shkrimtarin, ka kujtuar Helena Kadare, do të ndodhte në Tiranë pasi ai ishte kthyer nga studimet e tij në Moskë.“Rastësisht në Bulevard përballem me Ismailin i cili ishte me Nasho Jorgaqin. “Ja, kjo është Helena Gusho, siç kisha mbiemrin e vajzërisë”, i thotë Nasho. Ai aty për aty shënoi numrin e telefonit dhe më tha: “Më merr në telefon, se kam sjellë edhe disa filma dhe unë i shoh në tavan”, më tha. U mahnita shumë! Ma tha troç: “Hajde të shohim filma në tavan”.
“Atë letrën nga Moska e mori vesh i gjithë gjimnazi në Elbasan. Unë iu përgjigja menjëherë, me disa faqe letër, por nuk më erdhi ndonjë përgjigje ”.
Gjimnazistja dhe më vonë studentja e letërsisë nisi karrierën si shkrimtare duke botuar romanin e parë “Një lindje e vështirë” në vitet ’70, e shoqëruar nga syri kritik i të shoqit, i cili kishte në atëkohë famën si një prej shkrimtarëve më të mirë të vendit. “Kam shkruar shumë herët, por lidhja me Ismailin më bëri të mendoja se, çfarë do të thoshte ai, për ato që unë shkruaja. Ma lexoi fillimisht ai atë roman. “Mirë, nuk është i keq. Por jo kush e di se çfarë. Mos kujto se çfarë ke bërë”, më tha”, ka kujtuar më tej ajo, ndërsa pas romanit të parë erdhën “Bashkëshortët”, “Një grua nga Tirana”, “Kohë e pamjaftueshme”. E pyetur e çfarë mendonte ajo kur shkrimtari e shndërronte marrëdhënien e tyre dhe atë vetë në personazhe të romaneve të tij, siç ishte Ana tek “Përbindëshi”, Helena Kadare do të thoshte “Po, por ai vetë nuk ka qenë koshient, sepse ia kanë bërë këtë pyetje edhe shumë herë të tjera. “Pse ashtu është?! Jo nuk është ashtu”. Anën, e ka një personazh shumë të dashur, e ka përdorur shpesh.
Megjithatë, Helena Kadare, nuk e mendonte se ishte ajo personazhi. “Ky është një nder shumë i madh. Dhe i thosha vetes se është dikush tjetër, jo unë.”Por nuk ishte vetëm ajo personazh i romaneve të Ismail Kadaresë, ishin edhe historitë e dashurisë nga koha e studimeve në Moskë.“Në fakt me historitë por edhe jetën e tij në Moskë u njoha më herët, nga poezitë e tij, por edhe nga ditarët, që ia gjeja e lexoja te shtëpia e tij. Dhe si të thuash, u vaksinova për këtë pjesë.” Ditari, kujtonte shkrimtarja ishte i mbushur me Juba, Tanja e shumë të tjera. “Ai ma përsëriste shpesh: “Ti po të duash edhe ik, se unë nuk kam ndër mend të martohem”. Unë ia ktheja: “Kush ka ndërmend të martohet me ty?!” Përpiqesha të dukesha sa më origjinale.”Jetën në krah të shkrimtarit të madh, Helena Kadare e ka sjellë të rrëfyer në “Kohë e pamjaftueshme”, librin autobiografik që nisi ta shkruante në vitin 1996, në Dubrovnik, edhe pse e dinte se do të ndeshej me kundërshtitë e shkrimtarit që nuk i parapëlqente librat autobiografikë.
“Në fakt me historitë por edhe jetën e tij në Moskë u njoha më herët, nga poezitë e tij, por edhe nga ditarët, që ia gjeja e lexoja te shtëpia e tij. Dhe si të thuash, u vaksinova për këtë pjesë.”
“Ai thoshte se nëse duhet të shkruash diçka, duhet ta shkruash në mënyrë të tillë që ta pëlqejnë ballkanasit, sepse ata vetë, i shpërdorojnë këto gjëra dhe më tepër janë narrativë, në mënyrë gojore.”Këshilla e Ismail Kadaresë për të shoqen ishte që t’i rrëfente me saktësi ngjarjet, ashtu si kishin ndodhur. “Duhet t’i thuash pa tabu. Mos u ndiko, as nga unë as nga ndokush tjetër!”Shkrimtarja ka rrëfyer se kjo i shërbeu t’i shkruante kujtimet pa drojë dhe se Ismail Kadare e mësoi t’i shkruante ato që mendonte pa bërë dredhi, “sepse lexuesi ka ndjeshmëri të jashtëzakonshme, që e kap menjëherë, kur përpiqesh të rrotullosh historinë, për të fshehur diçka.”Në rrëfimin retrospektiv Helena Kadare u ndal edhe tek jeta jo fort e lehtë gjatë komunizmit, ndërsa ka veçuar në disa momente që i kanë lënë shenjë edhe sot, një prej të cilëve ishte nga koha kur u botua poema “Në mesditë Byroja Politike u mblodh”, e njohur si “Pashallarët e kuq”.
“Ti po të duash edhe ik, se unë nuk kam ndër mend të martohem”. Unë ia ktheja: “Kush ka ndërmend të martohet me ty?!” Përpiqesha të dukesha sa më origjinale.”
“Ai ka qenë një moment shumë-shumë i vështirë sepse ndodhi që ai kishte çuar një cikël me poezi te gazeta “Drita” dhe priste botimin në numrin e të dielës së radhës. Ishte një e diel me shi dhe unë, për habinë time, ndjehesha edhe pak euforike. Të dielave ne na thërrisnin aktivistet e lagjes, për të pastruar shkallët e pallatit dhe oborrin. Nga që binte shi unë mendoja “O sa mirë ajo gruaja nuk do na thërrasë sot”. Erdhi gazeta “Drita” poshtë derës. Unë e pashë dhe i thash Ismailit, “nuk është botuar cikli yt”. “Ashtu”, tha ai dhe u pre.”
Helena Kadare ka rrëfyer se poemën për të cilën e kishin kritikuar nuk e kishte lexuar më parë. “Pas kësaj filloi një histori, që ishte më e rënda nga të gjitha sepse u mblodh edhe Komitetit Qendror, u angazhua vetë Ramiz Alia dhe u thanë gjërat më të llahtarshme që mund të thuheshin, “Ti je armik”, “I hap rrugën imperializmit”. Ai ishte shumë i dëshpëruar, e dinte shumë mirë se çfarë kishte bërë. Pasuan ditë shumë të rënda…”Frika ishte ajo që i shoqëronte pas çdo botimi të ri. “Por ai nuk ligështohej”, ka thënë ajo Asnjëherë nuk pati kufizim brenda vetes, për të mos thënë diçka. Mënyrat dhe marifetet e tij, ishin të atilla që ajo që shkruante të kalonte por gjithsesi.”
“Unë do iki, por ti dhe vajzat do të internoheni”. “Nuk ka gjë”, thosha “unë jam e fuqishme dhe do të punoj në internim, por ti bëje atë që mendon dhe që e do”.
Helena Kadare në rrëfimin e saj është ndalur edhe tek marrëdhënia e çiftit me familjen e diktatorit Hoxha. “Ne kemi qenë te familja Hoxha në vitin 1971.”Kohë kur Ismail Kadare do të shkruante Dimrin e Madh “dhe kishte kërkuar nga Arkivi, dokumentacionin e mbledhjes së 81 partive në Moskë. Ne shkuam dhe ishim në një ankth të madh sepse Enveri dukej një figurë e paarritshme. Ndërsa ishim duke biseduar me Nexhmijen, në mes të bisedës erdhi Enveri. Biseda ishte shumë interesante sepse ai tregoi shumë gjëra, jo vetëm për atë mbledhje, por edhe nga Gjirokastra, sepse ata ishin banorë të së njëjtës rrugicë. Ankthi, ishte i madh, për kohën që qëndruam atje.”
Shkrimtarja ka kujtuar edhe frikën pas çdo udhëtimi jashtë Shqipërisë të bashkëshortit. “ E kemi diskutuar disa herë bashkërisht, ikjen e tij në vitin 1983. “Unë do iki, por ti dhe vajzat do të internoheni”. “Nuk ka gjë”, thosha “unë jam e fuqishme dhe do të punoj në internim, por ti bëje atë që mendon dhe që e do”. “Ai -Enver Hoxha- do të vdesë nga dëshpërimi nga ky gjest që unë do të bëj”. Ramë dakord të dy. Për gjatë një nate bëmë gati valixhet. i hapa astarin, futi dorëshkrimet dhe ia qepa, me mendimin se nuk do të kthehej…”
E ndalur në kohët e sotme, ku jeta e çiftit Kadare është e vendosur mes Tiranës dhe Parisit, Helena Kadare thotë se përditshmëria vijon të mbetet e njëjta. “Ai është “Princi” që nuk di të bëjë asnjë punë që e do çdo gjë gati dhe unë që vazhdoj t’i bëj njëlloj si të gjitha gratë shqiptare.”, ka thënë ajo, ndërsa çdo ardhje në Tiranë e sheh si gëzim të vazhdueshëm. “Madje, i kërkoj Ismailit që të rrimë në Tiranë, por kam vënë re se klima në Tiranë e lodh dhe e dëshpëron, sepse, për hir të së vërtetës ka edhe shumë agresivitet, të cilin ai e ndjen më thellë, sesa unë.”Nga libri i saj me kujtime “Kohë e pamjaftueshme”, zbulon se nuk ka harruar asgjë, por ishte Ismail Kadare që i hoqi rreth njëqind fare. “Ka hequr ca kujtime të mikeshave, shoqeve të mia. “Po çfarë i ke këto, kot?!”, ka përfunduar shkrimtarja, ndërsa është ndalur në etapat e një historie të gjatë dashurie e cila zuri fill me atë tregim të shkruar nga një gjimnaziste. / KultPlus.com
Me atë pamjen e vet hijerëndë apo “nursëze”, siç do të thoshin nga anët e tij, ai gjithnjë e ka nënkuptuar, por në këtë kapitull të jetës, Kadare e pranon me plot gojën se Helenës i detyrohet për gjithçka.
Në vigjilje të ditëlindjes së saj, në një bisedë me studiuesen Alda Bardhyli shkrimtari i madh nuk ka një urim tradicional, por një “pranim” të rolit të jashtëzakonshëm që shoqja e tij e jetës ka pasur në gjithë rrugëtimin e tij, prej ditës së njohjes deri më sot.
Ndonëse thotë se nuk do të ndërmerrte kurrë një aventurë si ajo e përkufizimit të jetës që ka pasur me Helenën apo lidhjen e tyre të veçantë, ai e përfshin atë në “gjërat e bukura dhe të përjetshme”.
Shkrimtari i madh, kandidat për Çmimin Nobel në Letërsi, tha se Helena i ka dhuruar gjithë gëzimet e kësaj bote.
I pyetur se ç’përfaqëson Helena në jetën e tij, ai përgjigjet: “Helena është gruaja më e afërt për mua në këtë botë, që në fillim të njohjes sonë e deri tani, në mbarim, nëse mund ta quajmë mbarim këtë pjesë të fundit të jetës sonë. Helena është njeriu im më i afërt, që më ka dhënë gjithë gëzimet e kësaj bote dhe ndaj së cilës ndihem i detyruar për gjithçka”.
Ndërsa nuk pranon të përkufizojë atë raport që kanë ata të dy… “Zakonisht, në këtë botë, gjërat e bukura, të mëdha, të përjetshme, nuk e durojnë dot përcaktimin në fjali gjuhësore, në fjalë, mekanizmat gramatikorë të një gjuhe, prandaj nuk do ta merrja përsipër një aventurë të tillë”, thotë Kadare.
Helena Kadare
Jo vetëm bashkëshortja e një shkrimtari të madh… Helena Kadare nuk është thjesht bashkëshortja e një njeriu të madh. Ajo është një nga ato shkrimtare shqiptare, që theu tabu në kohën e saj. Në historinë e letrave shqipe para dhe pas viteve ‘90, emri i Helena Kadaresë do të shfaqet shpesh jo vetëm si një prozatore që i erdhi vendit në kapërcyell të viteve ‘70 (romani i saj i parë “Një lindje e vështirë” u botua në vitin 1976, për të vijuar me “Një grua nga Tirana” dhe “Bashkëshortët”), por dhe si një shqipëruese (kryesisht pas viteve ‘90) gati par ekselencë që kanë pasur letrat shqipe.
Ndoshta se shkrimtarja brenda saj e bënte më të ndjerë përkthimin, a ndoshta se, ashtu siç shprehet dhe vetë, ka përkthyer gjithnjë shkrimtarë e libra që i ka dashur. Kur një libër lë ndjesi të jashtëzakonshme tek ajo, nuk mjaftojnë vetëm bisedat me miq për ta treguar. Ajo do ta bënte të njohur në shqip nobelistin polak Isaac Bashevis Singer, ashtu siç do shpaloste botën e madhe japoneze përmes prozës së Ysushi Inoue.
Por, pa dyshim, libri i saj më i njohur dhe me shumë gjasë më i lexuari e diskutuari është “Kohë e pamjaftueshme”, një libër me kujtime, i cili pasi u botua për së pari në gjuhën frënge, u botua edhe në shqip nga shtëpia botuese “Onufri”. Një libër prej 730 faqesh, ku shkrimtarja dhe bashkëshortja e Ismail Kadaresë tregon kujtimet e saj, që kur ishte çupë në Elbasan e mësonte përmendësh vjershat e një shkrimtari të ri, i cili studionte në Moskë e që fati e deshi të bëhej bashkëshorti i saj.
Jeta e Helena Gushit, më vonë Kadare, nuk qëlloi si e gjithë të tjerëve. Fati i kishte rezervuar një tjetër jetë, të cilën ajo e kish ëndërruar sa herë. Kur ishte gjimnaziste, e mori të parën letër nga Is, siç i thotë ajo, por që nuk e kishte menduar kurrë që do të ishte e tillë, e mbushur me aq shumë emocione. Ishte bashkëshortja e njeriut që do ta nxirrte Shqipërinë nga izolimi përmes veprave të tij, edhe atëherë kur diktatura ishte në kulmin e saj.
Ndjesi personale në krah të një njeriu jo edhe aq të thjeshtë, që nga puthja e parë, te xhelozitë, zënkat, e deri te netët pa gjumë për një roman që pritej të dilte. Në këtë libër është sa jeta e saj, aq edhe jeta e shkrimtarit shqiptar më të njohur në botë, atë me Me atë pamjen e vet hijerëndë apo “nursëze”, siç do të thoshin nga anët e tij, ai gjithnjë e ka nënkuptuar, por në këtë kapitull të jetës, Kadare e pranon me plot gojën se Helenës i detyrohet për gjithçka. sytë e një gruaje, që e deshi gjithë jetën dhe madje sakrifikoi për hir të karrierës së tij.
Helena Kadare mund të kishte shkruar shumë më shumë e të ishte bërë shumë herë më e njohur si krijuese, por ajo zgjodhi që në familjen e saj talenti i padiskutueshëm ishte Ismaili. Kadare është diskutuar gjithnjë si shkrimtari që kishte një marrëdhënie shumë delikate me diktaturën. Në kujtimet e saj, Helena tregon për mbledhjet e Lidhjes së Shkrimtarëve, plenumet, ankesat, kritikat, ndalimet e librave… të gjithë atë periudhë ankthi, kur të gjithë mendonin se u erdhi fundi edhe atyre, kur njerëz pyeteshin në hetuesi për lidhjet e mundshme “agjenturore” të shkrimtarit, vizitat e tij në Francë..
Marrëdhëniet me pushtetarët të treguara në mënyrë direkte ose indirekte, me Enver dhe Nexhmije Hoxhën, Ramiz Alinë, fëmijët e Kryeministrit të vetëvrarë, Mehmet Shehu… një jetë e jashtëzakonshme, që ndoshta ajo nuk e dinte që do ta kishte kur u njoh për së pari me Ismailin, por pranoi me gjithë dëshirën ta jetonte. E sot, në ditën e lindjes së saj, ai e pranon se asaj i detyrohet gjithçka dhe për një burrë si Kadare, do të thotë shumëçka./ Panorama/ KultPlus.com
Ishte gjimnaziste kur botoi tregimin, i cili do të ishte filli i padukshëm i fatit me të cilin do të lidhej jeta e saj dhe e bashkëshortit të ardhshëm, që atëkohë që student pasuniversitar në Moskë dhe një prej yjeve të rinj të letërsisë shqipe.
“Pasi kishte lexuar këtë tregim, më shkroi katër rreshta: “Lexova tregimin tuaj të mrekullueshëm…”, do të kujtonte, ndërsa shtonte “Dhimitër Xhuvani, një shkrimtar nga Elbasani, i cili ndodhej edhe ai në Moskë, i kishte thënë Ismailit, që “e njoh unë këtë vajzë”. Kur erdhi në verë në Shqipëri, Ismaili më tha “nuk është se më pëlqeu vërtet ai tregim por kisha tjetër qëllim.” Kështu do të ndante shkrimtarja Helena Kadare me lexuesit nga Prishtina zanafillën e historisë së saj të gjatë të dashurisë me shkrimtarin.“Atë letrën nga Moska e mori vesh i gjithë gjimnazi në Elbasan. Unë iu përgjigja menjëherë, me disa faqe letër, por nuk më erdhi ndonjë përgjigje, ” ka thënë ajo për gazetaret Alda Bardhyli e Beti Njuma, ndërsa e pyesnin mbi detajet e dashurisë së saj me Ismail Kadarenë. Takimi i parë me shkrimtarin, ka kujtuar Helena Kadare, do të ndodhte në Tiranë pasi ai ishte kthyer nga studimet e tij në Moskë.“Rastësisht në Bulevard përballem me Ismailin i cili ishte me Nasho Jorgaqin. “Ja, kjo është Helena Gusho, siç kisha mbiemrin e vajzërisë”, i thotë Nasho. Ai aty për aty shënoi numrin e telefonit dhe më tha: “Më merr në telefon, se kam sjellë edhe disa filma dhe unë i shoh në tavan”, më tha. U mahnita shumë! Ma tha troç: “Hajde të shohim filma në tavan”.
“Atë letrën nga Moska e mori vesh i gjithë gjimnazi në Elbasan. Unë iu përgjigja menjëherë, me disa faqe letër, por nuk më erdhi ndonjë përgjigje ”.
Gjimnazistja dhe më vonë studentja e letërsisë nisi karrierën si shkrimtare duke botuar romanin e parë “Një lindje e vështirë” në vitet ’70, e shoqëruar nga syri kritik i të shoqit, i cili kishte në atëkohë famën si një prej shkrimtarëve më të mirë të vendit. “Kam shkruar shumë herët, por lidhja me Ismailin më bëri të mendoja se, çfarë do të thoshte ai, për ato që unë shkruaja. Ma lexoi fillimisht ai atë roman. “Mirë, nuk është i keq. Por jo kush e di se çfarë. Mos kujto se çfarë ke bërë”, më tha”, ka kujtuar më tej ajo, ndërsa pas romanit të parë erdhën “Bashkëshortët”, “Një grua nga Tirana”, “Kohë e pamjaftueshme”. E pyetur e çfarë mendonte ajo kur shkrimtari e shndërronte marrëdhënien e tyre dhe atë vetë në personazhe të romaneve të tij, siç ishte Ana tek “Përbindëshi”, Helena Kadare do të thoshte “Po, por ai vetë nuk ka qenë koshient, sepse ia kanë bërë këtë pyetje edhe shumë herë të tjera. “Pse ashtu është?! Jo nuk është ashtu”. Anën, e ka një personazh shumë të dashur, e ka përdorur shpesh.
Megjithatë, Helena Kadare, nuk e mendonte se ishte ajo personazhi. “Ky është një nder shumë i madh. Dhe i thosha vetes se është dikush tjetër, jo unë.”Por nuk ishte vetëm ajo personazh i romaneve të Ismail Kadaresë, ishin edhe historitë e dashurisë nga koha e studimeve në Moskë.“Në fakt me historitë por edhe jetën e tij në Moskë u njoha më herët, nga poezitë e tij, por edhe nga ditarët, që ia gjeja e lexoja te shtëpia e tij. Dhe si të thuash, u vaksinova për këtë pjesë.” Ditari, kujtonte shkrimtarja ishte i mbushur me Juba, Tanja e shumë të tjera. “Ai ma përsëriste shpesh: “Ti po të duash edhe ik, se unë nuk kam ndër mend të martohem”. Unë ia ktheja: “Kush ka ndërmend të martohet me ty?!” Përpiqesha të dukesha sa më origjinale.”Jetën në krah të shkrimtarit të madh, Helena Kadare e ka sjellë të rrëfyer në “Kohë e pamjaftueshme”, librin autobiografik që nisi ta shkruante në vitin 1996, në Dubrovnik, edhe pse e dinte se do të ndeshej me kundërshtitë e shkrimtarit që nuk i parapëlqente librat autobiografikë.
“Në fakt me historitë por edhe jetën e tij në Moskë u njoha më herët, nga poezitë e tij, por edhe nga ditarët, që ia gjeja e lexoja te shtëpia e tij. Dhe si të thuash, u vaksinova për këtë pjesë.”
“Ai thoshte se nëse duhet të shkruash diçka, duhet ta shkruash në mënyrë të tillë që ta pëlqejnë ballkanasit, sepse ata vetë, i shpërdorojnë këto gjëra dhe më tepër janë narrativë, në mënyrë gojore.”Këshilla e Ismail Kadaresë për të shoqen ishte që t’i rrëfente me saktësi ngjarjet, ashtu si kishin ndodhur. “Duhet t’i thuash pa tabu. Mos u ndiko, as nga unë as nga ndokush tjetër!”Shkrimtarja ka rrëfyer se kjo i shërbeu t’i shkruante kujtimet pa drojë dhe se Ismail Kadare e mësoi t’i shkruante ato që mendonte pa bërë dredhi, “sepse lexuesi ka ndjeshmëri të jashtëzakonshme, që e kap menjëherë, kur përpiqesh të rrotullosh historinë, për të fshehur diçka.”Në rrëfimin retrospektiv Helena Kadare u ndal edhe tek jeta jo fort e lehtë gjatë komunizmit, ndërsa ka veçuar në disa momente që i kanë lënë shenjë edhe sot, një prej të cilëve ishte nga koha kur u botua poema “Në mesditë Byroja Politike u mblodh”, e njohur si “Pashallarët e kuq”.
“Ti po të duash edhe ik, se unë nuk kam ndër mend të martohem”. Unë ia ktheja: “Kush ka ndërmend të martohet me ty?!” Përpiqesha të dukesha sa më origjinale.”
“Ai ka qenë një moment shumë-shumë i vështirë sepse ndodhi që ai kishte çuar një cikël me poezi te gazeta “Drita” dhe priste botimin në numrin e të dielës së radhës. Ishte një e diel me shi dhe unë, për habinë time, ndjehesha edhe pak euforike. Të dielave ne na thërrisnin aktivistet e lagjes, për të pastruar shkallët e pallatit dhe oborrin. Nga që binte shi unë mendoja “O sa mirë ajo gruaja nuk do na thërrasë sot”. Erdhi gazeta “Drita” poshtë derës. Unë e pashë dhe i thash Ismailit, “nuk është botuar cikli yt”. “Ashtu”, tha ai dhe u pre.”
Helena Kadare ka rrëfyer se poemën për të cilën e kishin kritikuar nuk e kishte lexuar më parë. “Pas kësaj filloi një histori, që ishte më e rënda nga të gjitha sepse u mblodh edhe Komitetit Qendror, u angazhua vetë Ramiz Alia dhe u thanë gjërat më të llahtarshme që mund të thuheshin, “Ti je armik”, “I hap rrugën imperializmit”. Ai ishte shumë i dëshpëruar, e dinte shumë mirë se çfarë kishte bërë. Pasuan ditë shumë të rënda…”Frika ishte ajo që i shoqëronte pas çdo botimi të ri. “Por ai nuk ligështohej”, ka thënë ajo Asnjëherë nuk pati kufizim brenda vetes, për të mos thënë diçka. Mënyrat dhe marifetet e tij, ishin të atilla që ajo që shkruante të kalonte por gjithsesi.”
“Unë do iki, por ti dhe vajzat do të internoheni”. “Nuk ka gjë”, thosha “unë jam e fuqishme dhe do të punoj në internim, por ti bëje atë që mendon dhe që e do”.
Helena Kadare në rrëfimin e saj është ndalur edhe tek marrëdhënia e çiftit me familjen e diktatorit Hoxha. “Ne kemi qenë te familja Hoxha në vitin 1971.”Kohë kur Ismail Kadare do të shkruante Dimrin e Madh “dhe kishte kërkuar nga Arkivi, dokumentacionin e mbledhjes së 81 partive në Moskë. Ne shkuam dhe ishim në një ankth të madh sepse Enveri dukej një figurë e paarritshme. Ndërsa ishim duke biseduar me Nexhmijen, në mes të bisedës erdhi Enveri. Biseda ishte shumë interesante sepse ai tregoi shumë gjëra, jo vetëm për atë mbledhje, por edhe nga Gjirokastra, sepse ata ishin banorë të së njëjtës rrugicë. Ankthi, ishte i madh, për kohën që qëndruam atje.”
Shkrimtarja ka kujtuar edhe frikën pas çdo udhëtimi jashtë Shqipërisë të bashkëshortit. “ E kemi diskutuar disa herë bashkërisht, ikjen e tij në vitin 1983. “Unë do iki, por ti dhe vajzat do të internoheni”. “Nuk ka gjë”, thosha “unë jam e fuqishme dhe do të punoj në internim, por ti bëje atë që mendon dhe që e do”. “Ai -Enver Hoxha- do të vdesë nga dëshpërimi nga ky gjest që unë do të bëj”. Ramë dakord të dy. Për gjatë një nate bëmë gati valixhet. i hapa astarin, futi dorëshkrimet dhe ia qepa, me mendimin se nuk do të kthehej…”
E ndalur në kohët e sotme, ku jeta e çiftit Kadare është e vendosur mes Tiranës dhe Parisit, Helena Kadare thotë se përditshmëria vijon të mbetet e njëjta. “Ai është “Princi” që nuk di të bëjë asnjë punë që e do çdo gjë gati dhe unë që vazhdoj t’i bëj njëlloj si të gjitha gratë shqiptare.”, ka thënë ajo, ndërsa çdo ardhje në Tiranë e sheh si gëzim të vazhdueshëm. “Madje, i kërkoj Ismailit që të rrimë në Tiranë, por kam vënë re se klima në Tiranë e lodh dhe e dëshpëron, sepse, për hir të së vërtetës ka edhe shumë agresivitet, të cilin ai e ndjen më thellë, sesa unë.”Nga libri i saj me kujtime “Kohë e pamjaftueshme”, zbulon se nuk ka harruar asgjë, por ishte Ismail Kadare që i hoqi rreth njëqind fare. “Ka hequr ca kujtime të mikeshave, shoqeve të mia. “Po çfarë i ke këto, kot?!”, ka përfunduar shkrimtarja, ndërsa është ndalur në etapat e një historie të gjatë dashurie e cila zuri fill me atë tregim të shkruar nga një gjimnaziste. / KultPlus.com
Shkrimtarja Helena Kadare, njëherit edhe bashkëshortja e shkrimtarit të njohur Ismail Kadare, ishte e ftuar në një event kushtuar letërsisë dhe turizmit Muzeun Arkeologjik të Durrësit.
Partnerja e Kadaresë iu përgjigj pyetjeve të shkrimtarit Bashkim Hoxha dhe publikut që ndodhej në sallë, duke zbuluar detaje që s’i dinim më herët nga jeta e çiftit.
Helena Kadare tregoi se ajo dhe partneri janë lodhur nga jeta e Parisit, i cili humbi gjithashtu “shkëlqimin” për shkak të kufizimeve të pandemisë, transmeton KultPlus.
Ndaj, çifti ka zgjedhur të jetojë përfundimisht në Shqipëri. Tashmë, jeta e tyre është mes Tiranës dhe Durrësit.
Në muajin maj, shkrimtari Ismail Kadare u nderua me titullin “Nderi i Bashkisë Fier”.
Gjatë ceremonisë së organizuar nga Bashkia Fier Kadare u shpreh i lumtur dhe i nderuar për këtë vlerësim.
“Ju falenderoj nga zemra për këtë pritje, kaq të ngrohtë dhe të bukur, kaq shqiptare. Ju lumtë. Për shkrimtarin, ngazëllimi i lexuesve është shumë i shtrenjtë”, tha Kadare.
Kujtojmë se para një viti, përmes një dekreti të veçantë të presidentit të Francës, Emmanuel Macron, shkrimtari Ismail Kadare është vlerësuar me titullin prestigjoz Oficer i Madh i Legjionit të Nderit.
Ky çmim e rendit atë në mesin e 250 personaliteteve të shquara botërore që vlerësohen nga shteti francez. Ka qenë ish-ministrja e kulturës Mirela Kumbaro, që ka bërë me dije asokohe lajmin në rrjetet sociale.
Kumbaro ka thënë se ky vit i parë kësaj dekade të re nuk mund të niste më mirë. / KultPlus.com
Ismail dhe Helena Kadare përbëjnë çiftin më të njohur të letrave shqipe. KultPlus sonte ju sjell një pjesë nga libri i njohur i Kadaresë “Kukulla”, ku Ismail Kadare përshkruan në detaje takimin e parë të Helena Kadaresë me familjen e tij, që e nënkuptohet si një takim tejet i ftohtë, por që pas tij, kishin kuptuar se kjo drekë edhe në mënyrë të pavetëdijshëm i kishte shtyrë drejt një hapi tjetër në lidhjen e tyre.
—
Në kujtimet e saj, Helena ka përshkruar drekën e parë në shtëpinë tonë, që ishte njëherësh njohja e parë e saj me prindërit e mi.
Asnjëherë, madje ende sot, pas kaq vitesh nuk e kam pasur të qartë se ç’më shkrepi atë të diel që, pas qëndrimit gjithë paraditen në dhomës time, t’i thosha Helenes: a nuk rri për drekë?
Për drekë? Kishte thënë ajo e befasuar, pastaj kishte përsëritur dy-tri-herë: Po si? Po pse?
Kishte disa javë që takoheshim, por asnjëherë s’kishte rënë fjala për gjëra të tilla, njohje me prindërit etj. Helena njihte motrën time, nuk di në ç’rrethana, kurse me vëllain më të vogël ishte ndeshur një herë të shkallët.
Përse? Përserita pyetjen e saj. Desha t’i them ndonjë arsye, por ngaqë s’gjeta, përsërita…Ashtu kot…
Pa e bërë të gjatë isha ngritur dhe kisha dalë nga dhoma, për t’i thënë Kukullës se ajo shoqja ime do të rrinte për drekë…
Kush? Pyeti Kukulla. Ajo bjondia? Gjithmonë sipas stilit të saj, nuk përdori fjalën “leshverdhë”, siç thuhej në Gjirokastër, sidomos në shtëpitë e vjetra, ku leshverdhat çmoheshin veçanërisht, por një fjalë që sapo kishte hyrë në modë.
Një çast e mora këtë si shenjë që Kukulla ishte joshur më në fund prej vajzës, çka vërtetonte se kisha pasur të drejtë kur kisha menduar se, në rast nevoje për mirëkuptim midis Helenës dhe fisit tim kryeneç, shpresën kryesore e kisha vënë te flokët e saj.
Por këtë herë nuk ndodhi ashtu. Njëfarë ftohtësie në fytyrën e Kukullës, ishte, me sa dukej, shenja se ende ruante njëfarë pa kënaqësie që zgjedhja e saj paradokohshme nuk ishte marrë parasysh. Dhe, pa dyshim, i kishte shkuar mendja se Helena paskësh qenë shkaku.
Nuk foli asgjë, vetëm pyeti se a duhej t’i thoshte “atij”, domethënë tim eti.
Patjetër, i thashë. Do të hamë drekë të gjithë bashkë.
Ishte ende mesditë dhe gjer në dy, ora e zakonshme e drekës, kishte kohë të mjaftueshme për ndonjë përgatitje.
Helena nuk e fshihte se ishte pak e shqetësuar. Për t’i dhënë zemër i tregova ca kureshti të Kadarenjve, një pjesë e të cilave kishin lidhje me naivitetin e Kukullës. Ndër të tjera, i përmenda ngjarjen e “vajës” modele dhe, gjsmë më të qeshur, shtova se, meqenëse Kukulla paskësh qenë e djegur për fjalën “zonjë”, të përpiqej ta quante ashtu.
Pak përpara orës së drekës shkova për të parë gjendjen. Nga kostumi i babait dhe shprehja e fytyrës e kuptova që “e dinte”. Im vëlla më pëshpëriti: “Helena do të vijë?”. Ia bëra “po” me krye.
Në orën dy u nisëm të dy, unë i para, Helena pas, drejt drekës që Bardhyl B. Kishte gjasë ta quante si risinë më të madhe, jo vetëm në doket letraro-mondane shqiptare, por më tej, dicka që të kujtonte deklaratën e Jefferson-it ndoshta, apome Shturm un Drang-un gjerman që porsa e kishin bërë në letësi.
Im atë, në krye të tryezës, me gjithë pamjen e rëndë, ishte gjithmonë në “gjendje lufte”. Kukulla kishte pamjen e saj të zakonshme në kësi rastesh: një përzierje të nemitjes me shpërfilljen. Motra, nuk e kuptoja pse m’u duk se mbante një qëndim gjysmë fajtori. I vetmi që rrinte natyrshëm ishte vëllai.
Mirëdita, zonjë, tha Helena me një zë krejt të pasigurt.
Unë mezi e mbajta të qeshurën. Kukulla s’e dëgjoi ose bëri sikur. (Me vete mendova që ishte më mirë të mos e kisha dëgjuar, përndryshe në krahasim me zërin e tingëllueshëm e lozonjar të asaj tjetrës, ky i Helenës, kishte gjasë t’i dukej fare i zbehtë.)
Tek vendoste pjatat e fundit, në fytyrën e saj m’u duk se spikata dicka të njohur. Buzëhollë, gati sa s’thashë me zë. Gjyshja. Ndoshta vjehrra…
Në tryezë biseda mezi lidhje. Me përjashtim të disa frazave të rëndomta midis Helenës dhe tim vëllai, një bisedë koti midis studentësh për ca ndryshime rregulloresh në fakultet, pjesa tjetër i ngjante një teksti të ngjitur me zor.
Të thashë? I pëshpërita Helenës që e kisha përbri.
Ajo bëri “po” me krye dhe kjo më qetësoi gjithsesi.
Ishte moskuptimi i përhershëm i Kadaranjve, për të cilin i kisha folur. Por këtë herë ftohtësia përligjej. Në sytë e të gjithëve ishte pyetja: ç’ishte kjo vajzë, përse ndodhej këtu dhe c’kuptim kishte kjo drekë?
Herë pas here sytë më shkonin te Kukulla dhe pothuajse e merrja me mend se c’ndiente.
Të qan zemra për atë tjetrën, mendoja. E di. Një copë herë e vazhdova me vete dialogun e përfytyruar me Kukullën. Kjo këtu, Helena, gjithashtu është e bukur, apo jo? Për pamjen s’kishte ç’thoshe. Madje ia kalonte asaj tjetrës. Dhe ishte leshverdhë si ato të teatrit, që i pëlqenin asaj.
Kisha një pështjellim të lehtë në kokë. Ndieja dëshirën t’i thosha: S’kemi pse vështroni ashtu si të mpirë. Kjo drekë është thjesht një drekë. Ashtu sikurse kjo vajzë është para së gjithash një vajzë. E cila, veç kësaj, është e dashura ime. Por kjo është puna jonë, e në të dyve, që as ju dhe askujt tjetër s’i përket. E morët vesh tani?
Acarimi i beftë, ashtu si më erdhi, pa ndonjë shkak të dukshëm, ashtu edhe po më ikte.
Pështjellimi në kokën time vazhdonte, por ai ishte tani i ndryshëm. Kishte kaluar kaq kohë që nga drekat dhe darkat te shtëpia e madhe “atje”. Kukulla ishte tani në vendin e vjehrrës së saj, kurse Helena në vendin e Kukullës. Mua s’më mbetej veç të isha në rolin e tim eti, që duhej të vendoste drejtësinë, në rast lufte midis tyre. Aq më tepër që ai, pas dorëheqjes, e kishte humbur postin e Torquemandas së madh…Qerthulli rihte të mbyllej…
Sa më lodhi kjo drekë, i thash Helenës kur shkuam prapë në dhomë. Ndoshta bëra gabim që të çova. Jo, tha ajo, me të njëjtin zë të pasigurt që kishte shqiptar fjalët: si jeni zonë?…
Më pas, po të më thoshte dikush se ajo drekë, në dukje pa asnjë kuptim, ndrynte në vetvete një enigmë, do të qeshja me të madhe.
Ishin bërë vërtet pyetjet: ç’ishte kjo vajzë, pse ishte këtu dhe ç’kuptim kishte ky teatër, por në të vërtetë askush, e në radhë të parë ne të dy, Helena dhe unë, nuk fshihnim asgjë. Dhe kjo ishte krejt e vërteta, ngaqë në radhë të parë, në vetë nuk dinim asgjë. Kishim ardhur te kjo drekë pa asnjë prapamendim a plan maskues, e aq më tepër pa dredhi.
Ndërkohë, më pas, si duke luajtur si rrjedhojë leximesh të llojit psikanalist, madje na kishte shkuar se mos, pa e dit as vetë, ishim joshur ne vetë, duke joshur pas vetes dhe të tjerët, drejt idesë së mjegullt të një fejese.
Përherë e më tepër më dukej se një dasmë e ndrydhur, e ardhshme, si ato dhomat ende pa emër të shtëpisë së Gjirokastrës, një mbasedasmë, po të përdorej një fjalë sipas shembullit të mosdhomave të atjeshme, rrinte ndoshta e fshehur pas teatrit absurd të asaj dreke.
Urime të pathëna, që s’kishin të drejtë të shqiptoheshin, një rrëzëllimë karfice mbi flokët e Helenës, që herë merret shkëlqim e aty për aty shuhej, sipas lëvizjes së kokës së saj, shkurt një si shenjim a lajm fejese e porsalindur, rridhnin të shfaqeshin falturushëm./ KultPlus.com
Ishte gjimnaziste kur botoi tregimin, i cili do të ishte filli i padukshëm i fatit me të cilin do të lidhej jeta e saj dhe e bashkëshortit të ardhshëm, që atëkohë që student pasuniversitar në Moskë dhe një prej yjeve të rinj të letërsisë shqipe.
“Pasi kishte lexuar këtë tregim, më shkroi katër rreshta: “Lexova tregimin tuaj të mrekullueshëm…”, do të kujtonte, ndërsa shtonte “Dhimitër Xhuvani, një shkrimtar nga Elbasani, i cili ndodhej edhe ai në Moskë, i kishte thënë Ismailit, që “e njoh unë këtë vajzë”. Kur erdhi në verë në Shqipëri, Ismaili më tha “nuk është se më pëlqeu vërtet ai tregim por kisha tjetër qëllim.” Kështu do të ndante shkrimtarja Helena Kadare me lexuesit nga Prishtina zanafillën e historisë së saj të gjatë të dashurisë me shkrimtarin.“Atë letrën nga Moska e mori vesh i gjithë gjimnazi në Elbasan. Unë iu përgjigja menjëherë, me disa faqe letër, por nuk më erdhi ndonjë përgjigje, ” ka thënë ajo për gazetaret Alda Bardhyli e Beti Njuma, ndërsa e pyesnin mbi detajet e dashurisë së saj me Ismail Kadarenë. Takimi i parë me shkrimtarin, ka kujtuar Helena Kadare, do të ndodhte në Tiranë pasi ai ishte kthyer nga studimet e tij në Moskë.“Rastësisht në Bulevard përballem me Ismailin i cili ishte me Nasho Jorgaqin. “Ja, kjo është Helena Gusho, siç kisha mbiemrin e vajzërisë”, i thotë Nasho. Ai aty për aty shënoi numrin e telefonit dhe më tha: “Më merr në telefon, se kam sjellë edhe disa filma dhe unë i shoh në tavan”, më tha. U mahnita shumë! Ma tha troç: “Hajde të shohim filma në tavan”.
“Atë letrën nga Moska e mori vesh i gjithë gjimnazi në Elbasan. Unë iu përgjigja menjëherë, me disa faqe letër, por nuk më erdhi ndonjë përgjigje ”.
Gjimnazistja dhe më vonë studentja e letërsisë nisi karrierën si shkrimtare duke botuar romanin e parë “Një lindje e vështirë” në vitet ’70, e shoqëruar nga syri kritik i të shoqit, i cili kishte në atëkohë famën si një prej shkrimtarëve më të mirë të vendit. “Kam shkruar shumë herët, por lidhja me Ismailin më bëri të mendoja se, çfarë do të thoshte ai, për ato që unë shkruaja. Ma lexoi fillimisht ai atë roman. “Mirë, nuk është i keq. Por jo kush e di se çfarë. Mos kujto se çfarë ke bërë”, më tha”, ka kujtuar më tej ajo, ndërsa pas romanit të parë erdhën “Bashkëshortët”, “Një grua nga Tirana”, “Kohë e pamjaftueshme”. E pyetur e çfarë mendonte ajo kur shkrimtari e shndërronte marrëdhënien e tyre dhe atë vetë në personazhe të romaneve të tij, siç ishte Ana tek “Përbindëshi”, Helena Kadare do të thoshte “Po, por ai vetë nuk ka qenë koshient, sepse ia kanë bërë këtë pyetje edhe shumë herë të tjera. “Pse ashtu është?! Jo nuk është ashtu”. Anën, e ka një personazh shumë të dashur, e ka përdorur shpesh.
Megjithatë, Helena Kadare, nuk e mendonte se ishte ajo personazhi. “Ky është një nder shumë i madh. Dhe i thosha vetes se është dikush tjetër, jo unë.”Por nuk ishte vetëm ajo personazh i romaneve të Ismail Kadaresë, ishin edhe historitë e dashurisë nga koha e studimeve në Moskë.“Në fakt me historitë por edhe jetën e tij në Moskë u njoha më herët, nga poezitë e tij, por edhe nga ditarët, që ia gjeja e lexoja te shtëpia e tij. Dhe si të thuash, u vaksinova për këtë pjesë.” Ditari, kujtonte shkrimtarja ishte i mbushur me Juba, Tanja e shumë të tjera. “Ai ma përsëriste shpesh: “Ti po të duash edhe ik, se unë nuk kam ndër mend të martohem”. Unë ia ktheja: “Kush ka ndërmend të martohet me ty?!” Përpiqesha të dukesha sa më origjinale.”Jetën në krah të shkrimtarit të madh, Helena Kadare e ka sjellë të rrëfyer në “Kohë e pamjaftueshme”, librin autobiografik që nisi ta shkruante në vitin 1996, në Dubrovnik, edhe pse e dinte se do të ndeshej me kundërshtitë e shkrimtarit që nuk i parapëlqente librat autobiografikë.
“Në fakt me historitë por edhe jetën e tij në Moskë u njoha më herët, nga poezitë e tij, por edhe nga ditarët, që ia gjeja e lexoja te shtëpia e tij. Dhe si të thuash, u vaksinova për këtë pjesë.”
“Ai thoshte se nëse duhet të shkruash diçka, duhet ta shkruash në mënyrë të tillë që ta pëlqejnë ballkanasit, sepse ata vetë, i shpërdorojnë këto gjëra dhe më tepër janë narrativë, në mënyrë gojore.”Këshilla e Ismail Kadaresë për të shoqen ishte që t’i rrëfente me saktësi ngjarjet, ashtu si kishin ndodhur. “Duhet t’i thuash pa tabu. Mos u ndiko, as nga unë as nga ndokush tjetër!”Shkrimtarja ka rrëfyer se kjo i shërbeu t’i shkruante kujtimet pa drojë dhe se Ismail Kadare e mësoi t’i shkruante ato që mendonte pa bërë dredhi, “sepse lexuesi ka ndjeshmëri të jashtëzakonshme, që e kap menjëherë, kur përpiqesh të rrotullosh historinë, për të fshehur diçka.”Në rrëfimin retrospektiv Helena Kadare u ndal edhe tek jeta jo fort e lehtë gjatë komunizmit, ndërsa ka veçuar në disa momente që i kanë lënë shenjë edhe sot, një prej të cilëve ishte nga koha kur u botua poema “Në mesditë Byroja Politike u mblodh”, e njohur si “Pashallarët e kuq”.
“Ti po të duash edhe ik, se unë nuk kam ndër mend të martohem”. Unë ia ktheja: “Kush ka ndërmend të martohet me ty?!” Përpiqesha të dukesha sa më origjinale.”
“Ai ka qenë një moment shumë-shumë i vështirë sepse ndodhi që ai kishte çuar një cikël me poezi te gazeta “Drita” dhe priste botimin në numrin e të dielës së radhës. Ishte një e diel me shi dhe unë, për habinë time, ndjehesha edhe pak euforike. Të dielave ne na thërrisnin aktivistet e lagjes, për të pastruar shkallët e pallatit dhe oborrin. Nga që binte shi unë mendoja “O sa mirë ajo gruaja nuk do na thërrasë sot”. Erdhi gazeta “Drita” poshtë derës. Unë e pashë dhe i thash Ismailit, “nuk është botuar cikli yt”. “Ashtu”, tha ai dhe u pre.”
Helena Kadare ka rrëfyer se poemën për të cilën e kishin kritikuar nuk e kishte lexuar më parë. “Pas kësaj filloi një histori, që ishte më e rënda nga të gjitha sepse u mblodh edhe Komitetit Qendror, u angazhua vetë Ramiz Alia dhe u thanë gjërat më të llahtarshme që mund të thuheshin, “Ti je armik”, “I hap rrugën imperializmit”. Ai ishte shumë i dëshpëruar, e dinte shumë mirë se çfarë kishte bërë. Pasuan ditë shumë të rënda…”Frika ishte ajo që i shoqëronte pas çdo botimi të ri. “Por ai nuk ligështohej”, ka thënë ajo Asnjëherë nuk pati kufizim brenda vetes, për të mos thënë diçka. Mënyrat dhe marifetet e tij, ishin të atilla që ajo që shkruante të kalonte por gjithsesi.”
“Unë do iki, por ti dhe vajzat do të internoheni”. “Nuk ka gjë”, thosha “unë jam e fuqishme dhe do të punoj në internim, por ti bëje atë që mendon dhe që e do”.
Helena Kadare në rrëfimin e saj është ndalur edhe tek marrëdhënia e çiftit me familjen e diktatorit Hoxha. “Ne kemi qenë te familja Hoxha në vitin 1971.”Kohë kur Ismail Kadare do të shkruante Dimrin e Madh “dhe kishte kërkuar nga Arkivi, dokumentacionin e mbledhjes së 81 partive në Moskë. Ne shkuam dhe ishim në një ankth të madh sepse Enveri dukej një figurë e paarritshme. Ndërsa ishim duke biseduar me Nexhmijen, në mes të bisedës erdhi Enveri. Biseda ishte shumë interesante sepse ai tregoi shumë gjëra, jo vetëm për atë mbledhje, por edhe nga Gjirokastra, sepse ata ishin banorë të së njëjtës rrugicë. Ankthi, ishte i madh, për kohën që qëndruam atje.”
Shkrimtarja ka kujtuar edhe frikën pas çdo udhëtimi jashtë Shqipërisë të bashkëshortit. “ E kemi diskutuar disa herë bashkërisht, ikjen e tij në vitin 1983. “Unë do iki, por ti dhe vajzat do të internoheni”. “Nuk ka gjë”, thosha “unë jam e fuqishme dhe do të punoj në internim, por ti bëje atë që mendon dhe që e do”. “Ai -Enver Hoxha- do të vdesë nga dëshpërimi nga ky gjest që unë do të bëj”. Ramë dakord të dy. Për gjatë një nate bëmë gati valixhet. i hapa astarin, futi dorëshkrimet dhe ia qepa, me mendimin se nuk do të kthehej…”
E ndalur në kohët e sotme, ku jeta e çiftit Kadare është e vendosur mes Tiranës dhe Parisit, Helena Kadare thotë se përditshmëria vijon të mbetet e njëjta. “Ai është “Princi” që nuk di të bëjë asnjë punë që e do çdo gjë gati dhe unë që vazhdoj t’i bëj njëlloj si të gjitha gratë shqiptare.”, ka thënë ajo, ndërsa çdo ardhje në Tiranë e sheh si gëzim të vazhdueshëm. “Madje, i kërkoj Ismailit që të rrimë në Tiranë, por kam vënë re se klima në Tiranë e lodh dhe e dëshpëron, sepse, për hir të së vërtetës ka edhe shumë agresivitet, të cilin ai e ndjen më thellë, sesa unë.”Nga libri i saj me kujtime “Kohë e pamjaftueshme”, zbulon se nuk ka harruar asgjë, por ishte Ismail Kadare që i hoqi rreth njëqind fare. “Ka hequr ca kujtime të mikeshave, shoqeve të mia. “Po çfarë i ke këto, kot?!”, ka përfunduar shkrimtarja, ndërsa është ndalur në etapat e një historie të gjatë dashurie e cila zuri fill me atë tregim të shkruar nga një gjimnaziste. / KultPlus.com
Znj. Kadare, dua t’ju falënderoj për kohën tuaj, fillimisht! Uroj të jeni mirë me shëndet, ju dhe gjithë familja juaj! Në këtë kohë të vështirë për të gjithë, me çfarë po merreni aktualisht? Po shkruani ndonjë libër të ri, po përktheni ndonjë vepër apo ia keni kushtuar vetëm leximit?
Helena Kadare: Në të vërtetë, koha që po jetojmë është jo vetëm e vështirë, por dhe e panatyrshme. Njerëzit kanë humbur referencat e asaj lënde të çmuar që përbën jetën njerëzore. Pa dyshim ky stil i ri jete, pa kontakte direkte, pa e parë në sy bashkëfolësin, përveçse përmes zërit që sjellin antenat, ka krijuar një farë çorientimi, të themi. Ndaj, sikurse gjithë të tjerët, përpiqem t’i vë jetës së përditshme një farë drejtpeshimi, pa deformuar shumë natyrshmërinë e saj. Ndryshimi është se ca kohë më parë të gjitha veprimet kryheshin sipas një ritmi jetik të përcaktuar në përditshmërinë e tyre. Por tani që rregullat e lojës janë përmbysur dhe nuk arrin të gjesh dot komunikimet e mëparshme, do apo s’do, do t’i përshtatesh anomalisë totale, pra këtij komunikimi virtual të detyrueshëm, duke kërkuar strategji të reja. Për mua konkretisht, që s’jam në një marrëdhënie pune, e vetmja gjë që mund të bëj pa kufizim dhe pa më vrarë ndërgjegjja se po lë pas dore gjëra të rëndësishme, është leximi. Duke hedhur vështrimin nga biblioteka, dora më ka gjetur vetishëm ata libra të hershëm, te të cilët kisha siguri absolute qe nuk do të më zhgënjenin. Sepse në kohën që i kam lexuar më kanë dhënë emocione të jashtëzakonshme. U gëzova që i gjeta sërish të njëjtat ndjesi. Dhe m’u kujtuan fjalët e një filozofi që thoshte: “Aftësia për t’u emocionuar apo mahnitur pas shfaqjeve të reja të jetës, tregon se ti kërkon dhe je gjithmonë gati për të mirëpritur dhe shijuar çuditë e papritura që ofron jeta. Përpos kësaj, jam duke shkruar disa tregime, temat e të cilave i kisha lënë mënjanë në një bllok te vogël, me mendimin që t’ju kushtohesha kur “të kisha më shumë kohë”… Dhe ja ku erdhi koha e tyre. Një kohë e bollshme nën optikën time, edhe pse aspak e gëzueshme.
Në këtë vit, gati gjithçka është kthyer online. Panairi, librat blihen dhe lexohen online, ju mungon takimi fizik me lexuesin? Po ju, i qëndroni besnike kopjeve fizike apo lexoni dhe libra online?
Helena Kadare: Jo. Nuk mund të them se më mungon ky komunikim ngaqë realisht, nuk ka qenë i shpeshtë takimi im me lexuesit, po të lë mënjanë shkëmbimin e mesazheve. Më mungon pa dyshim, madje shumë, takimi me njerëzit që dua dhe për të cilët më merr malli. Shikoni, në këtë pikë unë jam shumë ballkanase. Në kundërshtim me evropianët, ata të pjesës veriore, e kam fjalën, sikurse Franca, e kanë për të madhe qasjen që kemi ne, atë të prekjes apo të përqafimit spontan. Unë jam rritur në një familje, pjesëtarët e së cilës përqafoheshin gjithë kohës, për arsyen më të parëndësishme, ose edhe pa arsye fare, s’i bie fjala për të qenë në një mendim me tjetrin. Me këtë desha të them se më merr malli dhe dua t’i shoh e t’i përqafoj njerëzit e dashur. E njëjta ndjesi me shoqëron edhe me librat. Ndaj asnjëherë nuk e kam shijuar dot leximin letrar në një kompjuter. Online lexoj vetëm lajmet. Madje është puna e parë që bëj çdo mëngjes. Nuk mund ta filloj ditën pa marrë vesh më parë se ç’bëhet nëpër botë. Dhe pa dyshim e mbi të gjitha, në hapësirën tonë shqiptare. Ju e dini, lajmet që vijnë nga vendi ynë i dashur nuk janë përherë të gëzueshme. Shumë trazime, shumë sherre, moskuptime dhe idhnime vijnë prej andej. Të gjitha këto do apo nuk do, do ta trandin humorin, për të filluar një ditë të paqme. Dhe anasjelltas. Kur atje punët shkojnë mirë, dita të bëhet e bukur. Pa dyshim, është media elektronike që na i mundëson këtë. Ndërsa procesi i leximit të librit, është diçka krejtësisht tjetër. Këtu hyjmë në një univers të ri. Shpesh herë mendoj se sa dhuratë e madhe është për njerëzimin shpikja e librit. Momenti që ke në dorë një libër të mirë është një festë. Dhe leximi i tij është një çast i privilegjuar. Mbajtja në dorë e librit s’ka asgjë të përbashkët me ndjesitë e ftohta që përcjellin makineritë. Qofshin dhe ato më të sofistikuarat. Ju mund të më gjykoni që këto që po them janë shijet e një brezi të tejkaluar. Dhe ndoshta keni ju të drejtë. Por pyetja juaj ishte për mua dhe jo për të tjerët. Dhe unë ju thashë atë që mendoj. Elektronika është e hatashme në shkencë dhe në shumë fusha të tjera, por jo për letërsinë. Sepse ajo që përftohet nga leximi i një libri të mire është diçka kaq magjike, kaq sublime sa është vështirë ta konkurrojë diçka tjetër.
Kam parë shpesh në paraqitjet tuaja publike, të thoni se jeni e para që lexoni dorëshkrimet e Ismail Kadaresë, shkrimtarit të madh, por dhe bashkëshortit tuaj. Sa e vështirë është që të bëni gjykim neutral dhe të ftohtë, por që vlen dhe anasjelltas?
Helena Kadare: Me thënë të drejtën, nuk ka qenë aspak e lehtë. Sidomos në fillim. Së pari nga droja që kisha para admirimit total të veprës së tij. Për mua, gjithçka që dilte prej penës së tij, ngjante si ylber i zbritur nga qielli. Isha studente e letërsisë dhe e kuptoja mirë me çfarë arti kisha të bëja. Ishte si të thuash, një pëlqim pa rezerva. M’u desh një farë kohe të pranoja se krahas entuziazmit që vinte pas leximit të menjëhershëm, të shihja nganjëherë edhe hijet, krahas dritës. Dhe kryesorja, të bindja veten që mund ta thosha lirisht atë që mendoja. Në fakt, kjo ishte dhe ndihma më e drejtë, që mund t’i jepet njeriut të afërt. Por e gjitha kjo gjë është një proces i ndërlikuar, që vjen natyrshëm me kalimin e kohës, me përvojën, pjekurinë e mendimit dhe mbi gjithçka, sigurinë e brendshme, që vërejtja po ndihmon dhe asnjëherë e kundërta. Gjithsesi ky mirëkuptim i ndërsjellë kërkon kohën e vet për t’u arritur. Dhe përplasjet e gjykimeve pa dyshim që janë të pashmangshme në këtë proces.
Znj. Kadare, veçse si autore, ju keni përkthyer vepra që kanë lënë gjurmë. Duke qenë vetë pjesë e këtij procesi, sa është e vështirë të jesh përkthyes në realitetin shqiptar dhe cilët janë përkthyesit shqiptarë që vlerësoni më shumë?
Helena Kadare: Konkretisht, unë vetë kam përkthyer mjaft libra të zgjedhur sipas shijeve të mia, por edhe të konsultuar disa herë me opinionin e shtypit botëror. Kam nisur përkthimin e tyre sapo kam mbyllur faqen e fundit të leximit. Me padurim. Me dashuri. Kam zgjedhur përherë librin që më ka mbushur me mrekulli. Dhe që kam dashur ta ndaj edhe me të tjerët. Sepse lexuesi shqiptar ka një veti speciale për të kapur artin e madh. Nuk e them kot dhe as rastësisht këtë pohim. Nuk është vendi për ta shtjelluar gjatë këtë temë, por puna e gjatë si redaktore në një shtëpi botuese më ka bërë të nuhas lehtësisht shijet e vërteta të lexuesve. Ka qenë një kohë, ju e dini, kur librat shiheshin me një rreptësi të frikshme para se ata të lejoheshin për botim. Lavdi Zotit, kjo kohë ka mbaruar një herë e mirë. Ndaj ruaj bindjen se lexuesi shqiptar meriton të njohë ajkën e letërsisë botërore. Pasi kam zgjedhur librin e duhur, botuesi “Onufri” ma ka pranuar propozimin dhe, për gëzimin tim të madh, publiku e ka mirëpritur zgjedhjen që kam bërë. Shumë shtëpi të tjera botuese prestigjioze kanë ndjekur këtë rrugë. Shoh me kënaqësi në librari tituj autorësh të mëdhenj botërorë. Gjithë këto shpjegime i bëra për të treguar se s’ka patur kurrfarë vështirësie apo pengese për të përkthyer librin që do. Por ndërkaq, dua të them se krahas kësaj pune të mrekullueshme, ekziston edhe një e keqe e madhe: Cilësia e dobët e përkthimit. Kam vënë re me pikëllim se libra të mrekullueshëm kanë rënë pre e përkthimeve tejet te dobëta. Të sillesh kështu me librin i bën një dëm të pallogaritshëm jo vetëm autorit, por edhe lexuesit, sidomos atij të ri, të cilit mërzia që jep një përkthim i keq ka gjasë ta zvjerdh një herë e mirë nga leximi i mirëfilltë, një erkt. Ka të ngjarë që, pas një leximi të tillë të varfër, ai ta humbë përfundimisht shijen e leximit. Fatmirësisht, vitet e fundit kanë dalë në skenë emra përkthyesish të rinj, që i bëjnë nder gjuhës shqipe nga serioziteti dhe puna plot përkushtim e tyre. Ndër përkthyesit tanë të shquar veçoj Fan Nolin dhe Petro Zhejin. Që të dy kanë sjellë në shqip, në mënyrën më mjeshtërore Don Kishotin e Mançes te Servantesit, me një pasuri dhe bukuri gjuhësore marramendëse. Përkthyes të zot kanë qenë edhe Dhimitër Pasko, Sotir Caci, Vedat Kokona, Pashko Gjeçi, Robert Shvartz.
Znj. Kadare, tek cilët libra jeni kthyer, i rilexoni me kënaqësi dhe i rekomandoni gjithmonë, se duhet të jenë patjetër në listën e të gjithë atyre që duan leximin? Në këtë kohë, kemi nevojë më shumë se kurrë për rekomandime librash dhe kur vijnë nga ju, jemi gjithë sy e vesh.
Helena Kadare: Ka shumë libra të bukur në botë, të cilët nuk duhen lënë pa lexuar. Të tillë janë domosdoshmërish “Iliada” e Homerit, “Don Kishoti” i Servantesit, “Tri gratë” e japonezit Jasushi Inue, që është quajtur nga kritika bizhuja e historisë së dashurisë japoneze, “100 vjet vetmi” i Garcia Markezit, Poemat e Anna Ahmatoves, “Zoti President” i Asturiasit, “Çifutja e Toledos e Fojtvangerit, “Shakaja” e Milan Kunderës, ” Nderi i humbur i Katerina Blumit” i Henrik Bëll. Do rreshtoja këtu edhe një libër jo shumë të njohur të një gjermaneje anonime (por që më vonë doli identiteti i saj) që ka botuar ditarin e saj nga hyrja e ushtrisë ruse në Berlin, në mbarim të Luftës së Dytë Botërore. Libri quhet “Një grua në Berlin”. Mendoj se secili prej nesh ka shumë të mësojë prej tij. Ndërkaq dua të shtoj se ka edhe shumë libra të tjerë të mrekullueshëm, por kjo listë i përket vetëm shijeve të mia. Para ca ditëve lexoja diku: Mendja jote është biblioteka jote. Shpërndaje. Atë bëra.
Për fund, znj. Kadare, do të doja dy mesazhe nga ju, një për autorët shqiptarë dhe shtëpitë botuese dhe një për lexuesit besnikë, në këtë kohë kovidiane.
Helena Kadare: Eh! Gjithmonë më është dukur gjëja më e bezdisur dhe e papërshtatshme dhënia e këshillave. Ndoshta kjo më vjen nga një kohë e largët kur të gjithë të rriturit kërkonin të më jepnin me doemos këshilla për gjithçka. Sepse kam vënë re që përvoja e të tjerëve nuk transportohet asnjëherë. Megjithatë, meqë m’i kërkoni, dy gjëra mund t’i them nga përvoja personale. Autorëve të rinj do të doja t’u kujtoja se koha nuk është kaq e pafundme sa ç’na duket kur jemi të rinj. Ndaj ajo duhet përdorur me gjithë potencialin e mundshëm në çdo moment. Një thënie e vjetër thotë: “Kur desha të dija se ç’kishte qenë jeta, ktheva kokën mbrapa të shoh, por ajo kishte mbaruar.” Ndërsa për botuesit kam vetëm një kujtesë. Vëmendja maksimale për gjuhën në librat që botojnë. Është kaq shumë e rëndësishme kjo!/dritare.net / KultPlus.com
Shkrimtari i njohur Ismail Kadare, në prag të 85-vjetorit të lindjes ka mbajtur një takim me të rinjtë e klubit letrar të Kavajës. Gjatë bisedës me ta, organizuar nga Qendra Kombetare e Librit, ai ju përgjigj pyetjeve mbi të gjitha veprat e tij letrare duke nisur nga Pallati i Endrrave.
Shkrimtari i njohur tha se “Letërsia e ka të vërtetën me vete dhe sinqeritetin po ashtu. Kur është letërsi e mirë them, ajo ka sinqeritetin në vetvete. Ju flisni per “Pallatin e ëndrrave”, që është shkruar në kulmin e diktaturës dhe duhet të ishe shumë i cekët të mos e kuptoje se kishte të bënte e regjimin që jetonim ne”, tha ai.
Duke folur për letërsinë e të shkruarin gjatë regjimit komunist, ai foli për thyerje të ligjeve të shenjta.
“Letërsia ka ligjet e veta, që janë të shenjta e që shpesh shkojnë kundër ligjeve të jetës dhe kundër autoritarizmit shtetëror. Realizmi Socialist, binte ndesh me ligjet e letërsisë dhe po t’i bindeshe mësimeve të partisë ishte të vije duart në kokë”, tha Kadare.
I pyetur nga të rinjtë poër poezitë e tij dhe veccanërisht për poezinë ku i drejtohet Pushkinit, ai duke kujtuar vitet studentore rrëfeu ndihmën që kërkotne nga poeti rus.
”Ajo është një poezi që në mëyrë metaforike i jam drejtuar Pushkinit për ndihmë. doja ndihmë që të ruaja idetë e mia nga ato që dëgjoja në leksione, doja ndihmë të shpëtoja nga Parrullat e propagada”, tha ai.
Gjatë takimit me të rinjte dhe drejtoren e Qendrës së Librit, Alda Bardhyli, Kadare si rrallëherë foli edhe për lumturinë.
”Lumturia është e pagjendshme, e paarritshme. Ndonjëherë jemi të lumtur dhe e kuptojmë më vonë, sidomos kur shkruajmë letërsi”.
Kohët më të vështira për çiftin Ismail e Helena Kadare, kanë qenë ato të botimeve të “Dimrit te madh” , “Pashallarëve të kuq” dhe “Pallatit të ëndrrave” .
Sipas Helena Kadaresë sidomos pas Pallatit të Ëndrrave ata kaluan një torturë.
Në këtë 85-vjetor një lajm i mirë vjen nga Franca ku një produksion ka blerë të drejtat e librit me kujtime të Helenës, “Kohë e pamjaftueshme” për ta bërë film.
“Ju e dini që kam botuar një libër me kujtimet tona. Dhe na kanë kërkuar të drejtat për ta bërë film në Francë. Do jetë një film artistik. Po merren me gjetjen e aktorëve tani. Sigurisht ata e dinë si do e trajtojnë do zgjedhin vetë pjesët që duan”, tha Helena Kadare.
Takimi e të rinjtë u mbajt në Qerret, pranë shtëpisë ku prej muajsh çifti Kadare po kalon periudhën e pandemisë. /balkanweb/ KultPlus.com
Në kuadër të muajit të Tetorit, dedikuar Librit, Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit, i dorëzon shkrimtares Helena Kadare, një vlerësim mirënjohjeje me motivacionin “Për librat e saj që me lirizëm edhe guxim, sjellin fatin e ka karaktereve gra në Shqipëri me një forcë prekëse”.
Gjatë këtij takimi, Helena Kadare shprehu mirënjohjen e saj për vlerësimin edhe rrëfeu, se nuk është bërë në asnjë moment pishman, që jetën e saj ia dedikoi mbështetjes së krijimtarisë letrare të të bashkëshortit të saj, Ismail Kadaresë, duke zgjedhur që vet si autore të qëndroi në hije. Gjithashtu, sa i përket “Nobelit” në Letërsi, që ndahet çdo vit në muajin tetor, Helena Kadare u shpreh se, në familjen e shkrimtarit Ismail Kadare, ky çmim nuk pritet më prej tre vitesh, transmeton KultPlus.
Helena Kadare është autore e 7 vëllimeve, si ndër ta “Një lindje e vështirë”, “Një grua nga Tirana”, “Kohë e pamjaftueshme”, “Bashkëshortët” që kanë në qendër jetën vajzërore, të nënës dhe bashkëshortes. / KultPlus.com
Ndonëse kanë kaluar tridhjetë vjet, si tashti më kujtohet. Ndodhi në oborrin e Lidhjes. Helena më kishte lënë një tregim për gazetën “Drita”, ku isha kryeredaktor. Pastaj foli me një zë, që sikur ia ngrohu dëshira: “Sa do të doja të më dërgoje një letër në Paris!” Me gjasë, duke dashur të shprehja ndonjë mendim, edhe unë kisha arsye për t’shkruar. Teksti më poshtë.
***
E dashur Helenë,
Nuk prita që të botohej tregimi dhe pastaj të të shkruaja. Natyrisht, gazetën me tregimin tënd do ta shohësh në ambasadën tonë, ose do ta gjesh këtu, kur të jesh kthyer në Tiranë. Kurse letrën, sipas fjalës së dhënë, po ta dërgoj në Paris.
Helenë, fjala e parë që desha të të thoja, është diçka fort e thjeshtë për matjen e distancave. Kuptohet, e kam ditur prej kohësh që largësia është gjithashtu afërsi. Këto ditë, ashtu turbullt, jam kujtuar nganjëherë për letrën që do të shkruaja dhe pata rast përsëri të bindem se, tani që je larg, e kuptoj se shpirtërisht të kam të afërt. Shumë gjëra lidhen me atë portën prej xhami që ke ti në tregimin tënd, por që duhet hapur për të shkuar te deti. Në miqësinë tonë ndoshta kanë vdekur kot shumë ditë, dhe kanë vdekur pikërisht se ajo portë nuk është hapur. Por kjo nuk do të thotë se detit nuk ia kemi dëgjuar gjëmimet dhe s’ia kemi ditur mrekullitë. Një natë vonë, duke qëndruar vetëm me veten dhe duke menduar për një njeri që e dua shumë, kam provuar diçka të çuditshme: m’u duk sikur fillova të dëgjoja atë murmurimën e padëgjueshme që shkaktonte gjaku duke qarkulluar në trupin tim. Po, nuk është se gjaku nuk na i qarkullon emrat që duam. Mirëpo, për fat të keq, zgjohemi fort rrallë dhe shpesh u ngjajmë të fjeturve.
Deshe një përshtypje për tregimin?
Ndoshta edhe ato që thashë më lart, kanë një burim prej tregimit tënd. Më pëlqeu, Helenë, është nga ato tregime që nuk kërkojnë ta vrasin njeriun, por të ngrenë të rrëzuarit. (Po të ishe këtu, do të kisha propozuar të hiqje ndonjë nënvizim të haptë nga fundi, sepse ideja të vjen si nëntekst i qartë nga i gjithë tregimi.) Natyrisht, ka kohë që Helena ka treguar se di të shkruajë, por ka kohë që gjithashtu ka treguar se di të krijojë. Ti ke krijuar artin tënd, optikën tënde, mënyrën se si u afrohesh njerëzve e sendeve, sidomos mënyrën si i prek ata. Edhe në këtë tregim unë ndjeja shijen e pendës tënde dhe zbuloja gjurmët e gishtërinjve të tu.
Proza jote është e tillë: Për ata që të njohin nga afër e që kjo njohje i ngatërron mjaft, kjo prozë i bën të përsërisin të njëjtin steriotip: “Sa mirësi rrezaton Helena kur shkruan!” Ata që nuk të njohin nga afër dhe që përbëjnë shumicën dërrmuese, mund t’i bëjë të mendojnë se në shpirtin e kësaj gruaje shkrimtare çdo gjë është vënë në rregull, pra ashtu si në shpirtin e një engjëlli, zotëron harmonia. Unë kurrë s’të kam menduar engjëll, Helenë, sepse engjëjt mund të arrijnë të të magjepsin, por kurrë nuk arrijnë të të trembin. Proza jote të tremb. Të tremb ndër të tjera ajo qetësia e fshehtë, që gjithnjë është e rreme dhe që i ngjan një xhami të madh që qëndron pezull. I bie apo nuk i bie dikujt mbi kokë ky xham, lexuesit të vëmendshëm njëlloj i duhet të presë i shqetësuar dhe të mendojë se, sado që konflikti është më tëpër i brendshëme dhe me njëfarë zbutjeje imagjinative, ekziston prapëseprapë rreziku i përgjakjes. Në përgjithësi, kur bën objekt një të kaluar, tek ti ndihet dëshira për ta restauruar atë dhe, meqë e shkuara e njeriut nuk mund të restaurohet dot, ti zgjon vetëdijen e rishikimit të asaj pjese të jetës, që njeriut i ka mbetur për të jetuar. Mirëpo edhe pse përballë “heronjve” të tu, që i zgjidhin me këtë disponim situatat e ndërlikuara, a mundet që gjithkush t’u japë përgjigje pozitive të gjitha pyetjeve dhe enigmave të së ardhmes? Ky “plani i dytë” është një arsye tjetër, arsye e brendshme arti, që proza jote i tremb disa. Me trishtimin njerëzor që ngjall e thërret për t’u bërë më i vetëdijshëm, ajo të shtyn që edhe psherëtimën të mos e konsiderojmë në çdo rast si një zë të vjetëruar. E ku di pse, nganjëherë edhe të thuash me vete: “Ah, ma chére Helena!”
Siç e sheh, nuk është pak, aq më tepër kur mjaft shkrimtarë vazhdojnë ta ngjyejnë pendën në ujë.
Tani po të le atje ku je, ndërsa buzëqeshjen tënde e kam thuajse para syve.
Kryeministri Edi Rama i ka uruar ditëlindjen Helena Kadaresë, gruas së shkrimtarit të mirënjohur shqiptar, Ismail Kadare.
Për kryeministri Rama, Helena nuk hyn tek gratë e zakonshme, por është grua e jashtëzakonshme shqiptare.
Rama thotë se Helena është gjysma më e mirë e çiftit Kadare, duke përfaqësuar engjëllin kurse Ismaili djallin.
Urimi i kryeministrit Rama
#EDHE100
HELENA KADARE më kujton gjithnjë atë shprehjen e famshme, një burrë peshohet nga gruaja dhe biblioteka! E mbase gabohem, po pa Helenën biblioteka nuk do të kishte mjaftuar për t’ia mundësuar Ismailit fortesën e blinduar, mu në zemër të tiranisë komuniste, ku morën jetë krijesat e tij të hatashme, që çanë rrethimin tiranik e u ngjitën në majat e letërsisë së botës mbarë.
Më kujtohet vite e vite më parë, kur në netët e vona në bulevardin e zbrazët të Tiranës, Ismaili ecte me hijen e vet vezulluese në krah, Helenën, e cila ja ashtu njësoj si në shëtitjen e mbrëmjes, përmes boshllëkut që rrethonte qenien e tyre të dyfishtë, e ka shoqëruar Ismailin me vezullimin e përkushtimit të saj, pa e lënë kurrë një ditë të vetme vetëm, qysh nga dita e parë e njehsimit të tyre.
Është pak të thuash se Ismaili nuk hyn tek njerëzit e kollajshëm dhe pak është të thuash se Helena nuk hyn tek gratë e zakonshme. E bukur, e mençur, e lexuar, e dalë dhe e admiruar nga larg e nga afër, prej të panjohurve e të njohurve, po njëkohësisht e përulur ndaj fatit që e lidhi përmes një dashurie të zjarrtë me një xhind të fjalës së shkruar, që buzëqeshjet i ka si të dielat në kalendarin e vitit, Helena është një grua e jashtëzakonshme shqiptare.
Shtyllë e fortesës ku xhindi rrotullohet prej 57 vjetësh me daullet e shiut të tij, vatër që ngroh hapësirën ku ngrijnë e shkrijnë prurjet e botës së tij fshehtë, dritë që rri gjithnjë ndezur për t’u kujdesur që ai ta gjejë gjithnjë atë çka i duhet kur i duhet të kthehet nga arratitë në skutat e mendjes, portë që hapet bukur për të mikpritur vizitorë dhe sy që ndjek gjithçka, njësoj siç prej një jete ka ndjekur e sistemuar për botim në makinën daktilografike, çdo rresht të dorëshkrimeve të të shoqit, Helena është për Ismailin një dhuratë po aq bujare e Zotit sa edhe gjenialiteti i tij krijues.
Nëse si rregull gruaja është gjysma më e mirë e burrit, Helena është në atë çift të pandarë e të pandashëm ëngjëlli, që si edhe djalli jetojnë brenda tek i gjalli, e nëse historia do të flasë nesër vetëm për Ismailin, jeta e tij nga dje, sot e deri atëherë mes fantazisë e realitetit, nuk mund të kuptohet asfare pa Helenën.
Duke ia uruar ditëlindjen zonjës së rrallë, uroj që shëndeti, dashuria e gëzimet të mos i mungojnë kurrë, siç kurrë nuk i ka munguar vezullimi qenies së saj fisnike e të urtë.
“Më duhet t’ju them qysh në fillim se asnjëherë nuk e kam parë letërsinë si një fushë beteje mes burrave e grave, për t’u dalë për zot të drejtave të këtyre të fundit nëpërmjet shkrimit. S’kam milituar dhe s’jam renditur ndonjëherë në kampin e grave feministe. Ndoshta ngaqë më mungon fryma militante, e domosdoshme për rastin në fjalë. Apo ngaqë nuk kam në veten time asnjë fibër prej lideri (lidereje?) të kësaj fushe, gjë e domosdoshme për ta mbajtur lart këtë flamur. Por është e vërtetë gjithashtu se kam shkruar me dashuri për gratë. Kjo vjen, besoj, ngaqë njoh, siç kujtoj, natyrën dhe ndjenjat e tyre, duke qenë vetë një grua. Ndërkaq, nuk mund të thuhet se personazhi grua në librat e mi është pozicionuar si një kundërvënie apo ndeshje ndaj së keqes, të personifikuar rëndom në figurën e burrave. Përkundrazi, më është dukur më natyrale gjetja e një rruge dhe e një mundësie bashkëpunimi mes të dyve, për ta bërë më cilësore e më të pranueshme jetën e përbashkët. Në qoftë se simpatia ime ka anuar, disa herë në mënyrë të dukshme, nga gruaja, kjo anësi mund të ketë një shpjegim të vetëm: në sytë e mi, gruaja, flas për atë që e meriton plotësisht këtë emër, më është dukur më sipërore, më e aftë se burrat, në përballjet e saj me jetën e përditshme, për nga kuraja dhe pasioni me të cilin i bën gjërat, nga qëndrueshmëria dhe intuita e saj. Kam mendimin se nga natyra, gruaja gjeneron brenda vetes më shumë forcë, më shumë ndjeshmëri dhe përkushtim në mbrojtje të familjes së saj dhe të kauzave të tjera. Kam dëgjuar nganjëherë të thuhet, jo pa një grimë ironie, se dashuria është historia e jetës së gruas dhe një episod në jetën e burrave. Nuk më duket kështu. Ka plot raste kur kjo thënie mund të përsëritet në të njëjtin kontekst anasjelltas, pra të jetë edhe për burrat kështu. Nëse më lejohet të jap mendimin tim për dashurinë dhe për raportin e një çifti në përgjithësi, them se dashuria, në rastet më të mira, nuk është të parët e njëri-tjetrit sy në sy, siç përfytyrohet nganjëherë, por e të dyve bashkë në të njëjtin drejtim. Dhe për të ardhur te gjysma tjetër e pyetjes suaj, mendoj se tablotë e personazheve femra, të njohura dhe të adhuruara nga gjithë lexuesit e botës, nuk kanë ardhur në letërsi falë penës së grave shkrimtare, por, madje do thosha shumë më tepër, nga pena të shkrimtarëve burra, që e kanë pasuruar letërsinë botërore me personazhe të jashtëzakonshme grash, modelet e të cilave vazhdojnë të frymëzojnë e të magjepsin gjenerata të tëra të njerëzimit”.
Helena Kadare
Shkrimtarja Helena Kadare sot feston ditëlindjen, përmes këtij shkrimi iurojmë jetë të gjatë e plot krijmtari! / KultPlus.com
Në këtë periudhë të vështirë që po kalon vendi ynë dhe mbarë bota, Helena Kadare, gjen rastin të vlerësojë punën vetëmohuese të ekipit të mjekëve dhe infermierëve, në spitalin infektiv, të cilët po përballen në vijën e parë të frontit në betejën me koronavirusin.
“Sapo të kem mundësi, dua të shkoj e t’i përulem atyre grave, mes të cilave pashë një heroizëm që nuk e gjen gjëkundi. Dëgjova dhe pashë që shefja e spiralit infektiv, Najada Çomo, rrinte 20 orë në spital pa pushim, me një përkushtim të admirueshëm. Përshëndes ekipin e bluzave të bardha dhe kryesisht gratë, sepse gratë shqiptare janë kurdoherë më të përkushtuarat që kam njohur në jetën time.”
Shkrimtarja e dashur për publikun tregoi se si nën masa të rrepta sigurie, po e kalon kohën në Paris, në këtë periudhë pandemie, si dhe pamundësinë për të shijuar rrugicat dhe lagjet e bukura të Parisit, larg nipërve të saj.
“Kemi respektuar me rigorozitet rregullat, por në këto 4 ditët e fundit kam dale nga pak. Notre Dame ishte tjetërsuar, uji i turbullt i lumit Sena ishte kthyer në një blu të mrekullueshme, një bukuri e jashtëzakonshme që të bënte të mendoheshe ‘ku fshihet ky virus’.
Nuk mungoi edhe një mesazh për te gjithë qytetarët shqiptarë:
“Kam dëgjuar që qytetarët i kanë respektuar rregullat aty, por ka pasur edhe nga ata të disi të papërgjegjshëm. Dëgjova një zonjë, e cila, thoshte ‘nuk kam frikë’, por kjo nuk është punë frike, duhet të mendojmë për të tjerët, të mos bëhemi rrezik për njerëzit e dashur.” / Konica.al / KultPlus.com
Në këtë periudhë të vështirë që po kalon vendi ynë dhe e gjithë bota, Helena Kadare vlerësoi punën vetëmohuese të ekipit të mjekëve dhe infermierëve në spitalin “Infektiv”, të cilët po përballen në vijën e parë të frontit në betejën me koronavirusin.
“Sapo të kem mundësi, dua të shkoj e t’i përulem atyre grave, mes të cilave pashë një heroizëm që nuk e gjen gjëkundi. Dëgjova dhe pashë që shefja e “Infektivit” Najada Çomo, rrinte 20 orë në spital pa pushim, me një përkushtim të admirueshëm. Përshëndes ekipin e bluzave të bardha dhe kryesisht gratë, sepse gratë shqiptare janë kurdoherë më të përkushtuarat që kam njohur në jetën time.”
Shkrimtarja e dashur për publikun tregoi se si nën masa të rrepta sigurie, po e kalon kohën në Paris, në këtë periudhë pandemie, si dhe pamundësinë për të shijuar rrugicat dhe lagjet e bukura të Parisit, larg nipërve të saj.
“Kemi respektuar me rigorozitet rregullat, por në këto 4 ditët e fundit kam dale nga pak. Notre Dame ishte tjetërsuar, uji i turbullt i lumit Sena ishte kthyer në një blu të mrekullueshme, një bukuri e jashtëzakonshme që të bënte të mendoheshe ‘ku fshihet ky virus’.
Nuk mungoi edhe një mesazh për te gjithë qytetarët shqiptarë:
“Kam dëgjuar që qytetarët i kanë respektuar rregullat aty, por ka pasur edhe nga ata të disi të papërgjegjshëm. Dëgjova një zonjë e cila thoshte ‘nuk kam frikë’, por kjo nuk është punë frike, duhet të mendojmë për të tjerët, të mos bëhemi rrezik për njerëzit e dashur. /KultPlus.com
Ishte gjimnaziste kur botoi tregimin, i cili do të ishte filli i padukshëm i fatit me të cilin do të lidhej jeta e saj dhe e bashkëshortit të ardhshëm, që atëkohë që student pasuniversitar në Moskë dhe një prej yjeve të rinj të letërsisë shqipe.
“Pasi kishte lexuar këtë tregim, më shkroi katër rreshta: “Lexova tregimin tuaj të mrekullueshëm…”, do të kujtonte, ndërsa shtonte “Dhimitër Xhuvani, një shkrimtar nga Elbasani, i cili ndodhej edhe ai në Moskë, i kishte thënë Ismailit, që “e njoh unë këtë vajzë”. Kur erdhi në verë në Shqipëri, Ismaili më tha “nuk është se më pëlqeu vërtet ai tregim por kisha tjetër qëllim.” Kështu do të ndante shkrimtarja Helena Kadare me lexuesit nga Prishtina zanafillën e historisë së saj të gjatë të dashurisë me shkrimtarin.“Atë letrën nga Moska e mori vesh i gjithë gjimnazi në Elbasan. Unë iu përgjigja menjëherë, me disa faqe letër, por nuk më erdhi ndonjë përgjigje, ” ka thënë ajo për gazetaret Alda Bardhyli e Beti Njuma, ndërsa e pyesnin mbi detajet e dashurisë së saj me Ismail Kadarenë. Takimi i parë me shkrimtarin, ka kujtuar Helena Kadare, do të ndodhte në Tiranë pasi ai ishte kthyer nga studimet e tij në Moskë.“Rastësisht në Bulevard përballem me Ismailin i cili ishte me Nasho Jorgaqin. “Ja, kjo është Helena Gusho, siç kisha mbiemrin e vajzërisë”, i thotë Nasho. Ai aty për aty shënoi numrin e telefonit dhe më tha: “Më merr në telefon, se kam sjellë edhe disa filma dhe unë i shoh në tavan”, më tha. U mahnita shumë! Ma tha troç: “Hajde të shohim filma në tavan”.
“Atë letrën nga Moska e mori vesh i gjithë gjimnazi në Elbasan. Unë iu përgjigja menjëherë, me disa faqe letër, por nuk më erdhi ndonjë përgjigje ”.
Gjimnazistja dhe më vonë studentja e letërsisë nisi karrierën si shkrimtare duke botuar romanin e parë “Një lindje e vështirë” në vitet ’70, e shoqëruar nga syri kritik i të shoqit, i cili kishte në atëkohë famën si një prej shkrimtarëve më të mirë të vendit. “Kam shkruar shumë herët, por lidhja me Ismailin më bëri të mendoja se, çfarë do të thoshte ai, për ato që unë shkruaja. Ma lexoi fillimisht ai atë roman. “Mirë, nuk është i keq. Por jo kush e di se çfarë. Mos kujto se çfarë ke bërë”, më tha”, ka kujtuar më tej ajo, ndërsa pas romanit të parë erdhën “Bashkëshortët”, “Një grua nga Tirana”, “Kohë e pamjaftueshme”. E pyetur e çfarë mendonte ajo kur shkrimtari e shndërronte marrëdhënien e tyre dhe atë vetë në personazhe të romaneve të tij, siç ishte Ana tek “Përbindëshi”, Helena Kadare do të thoshte “Po, por ai vetë nuk ka qenë koshient, sepse ia kanë bërë këtë pyetje edhe shumë herë të tjera. “Pse ashtu është?! Jo nuk është ashtu”. Anën, e ka një personazh shumë të dashur, e ka përdorur shpesh.
Megjithatë, Helena Kadare, nuk e mendonte se ishte ajo personazhi. “Ky është një nder shumë i madh. Dhe i thosha vetes se është dikush tjetër, jo unë.”Por nuk ishte vetëm ajo personazh i romaneve të Ismail Kadaresë, ishin edhe historitë e dashurisë nga koha e studimeve në Moskë.“Në fakt me historitë por edhe jetën e tij në Moskë u njoha më herët, nga poezitë e tij, por edhe nga ditarët, që ia gjeja e lexoja te shtëpia e tij. Dhe si të thuash, u vaksinova për këtë pjesë.” Ditari, kujtonte shkrimtarja ishte i mbushur me Juba, Tanja e shumë të tjera. “Ai ma përsëriste shpesh: “Ti po të duash edhe ik, se unë nuk kam ndër mend të martohem”. Unë ia ktheja: “Kush ka ndërmend të martohet me ty?!” Përpiqesha të dukesha sa më origjinale.”Jetën në krah të shkrimtarit të madh, Helena Kadare e ka sjellë të rrëfyer në “Kohë e pamjaftueshme”, librin autobiografik që nisi ta shkruante në vitin 1996, në Dubrovnik, edhe pse e dinte se do të ndeshej me kundërshtitë e shkrimtarit që nuk i parapëlqente librat autobiografikë.
“Në fakt me historitë por edhe jetën e tij në Moskë u njoha më herët, nga poezitë e tij, por edhe nga ditarët, që ia gjeja e lexoja te shtëpia e tij. Dhe si të thuash, u vaksinova për këtë pjesë.”
“Ai thoshte se nëse duhet të shkruash diçka, duhet ta shkruash në mënyrë të tillë që ta pëlqejnë ballkanasit, sepse ata vetë, i shpërdorojnë këto gjëra dhe më tepër janë narrativë, në mënyrë gojore.”Këshilla e Ismail Kadaresë për të shoqen ishte që t’i rrëfente me saktësi ngjarjet, ashtu si kishin ndodhur. “Duhet t’i thuash pa tabu. Mos u ndiko, as nga unë as nga ndokush tjetër!”Shkrimtarja ka rrëfyer se kjo i shërbeu t’i shkruante kujtimet pa drojë dhe se Ismail Kadare e mësoi t’i shkruante ato që mendonte pa bërë dredhi, “sepse lexuesi ka ndjeshmëri të jashtëzakonshme, që e kap menjëherë, kur përpiqesh të rrotullosh historinë, për të fshehur diçka.”Në rrëfimin retrospektiv Helena Kadare u ndal edhe tek jeta jo fort e lehtë gjatë komunizmit, ndërsa ka veçuar në disa momente që i kanë lënë shenjë edhe sot, një prej të cilëve ishte nga koha kur u botua poema “Në mesditë Byroja Politike u mblodh”, e njohur si “Pashallarët e kuq”.
“Ti po të duash edhe ik, se unë nuk kam ndër mend të martohem”. Unë ia ktheja: “Kush ka ndërmend të martohet me ty?!” Përpiqesha të dukesha sa më origjinale.”
“Ai ka qenë një moment shumë-shumë i vështirë sepse ndodhi që ai kishte çuar një cikël me poezi te gazeta “Drita” dhe priste botimin në numrin e të dielës së radhës. Ishte një e diel me shi dhe unë, për habinë time, ndjehesha edhe pak euforike. Të dielave ne na thërrisnin aktivistet e lagjes, për të pastruar shkallët e pallatit dhe oborrin. Nga që binte shi unë mendoja “O sa mirë ajo gruaja nuk do na thërrasë sot”. Erdhi gazeta “Drita” poshtë derës. Unë e pashë dhe i thash Ismailit, “nuk është botuar cikli yt”. “Ashtu”, tha ai dhe u pre.”
Helena Kadare ka rrëfyer se poemën për të cilën e kishin kritikuar nuk e kishte lexuar më parë. “Pas kësaj filloi një histori, që ishte më e rënda nga të gjitha sepse u mblodh edhe Komitetit Qendror, u angazhua vetë Ramiz Alia dhe u thanë gjërat më të llahtarshme që mund të thuheshin, “Ti je armik”, “I hap rrugën imperializmit”. Ai ishte shumë i dëshpëruar, e dinte shumë mirë se çfarë kishte bërë. Pasuan ditë shumë të rënda…”Frika ishte ajo që i shoqëronte pas çdo botimi të ri. “Por ai nuk ligështohej”, ka thënë ajo Asnjëherë nuk pati kufizim brenda vetes, për të mos thënë diçka. Mënyrat dhe marifetet e tij, ishin të atilla që ajo që shkruante të kalonte por gjithsesi.”
“Unë do iki, por ti dhe vajzat do të internoheni”. “Nuk ka gjë”, thosha “unë jam e fuqishme dhe do të punoj në internim, por ti bëje atë që mendon dhe që e do”.
Helena Kadare në rrëfimin e saj është ndalur edhe tek marrëdhënia e çiftit me familjen e diktatorit Hoxha. “Ne kemi qenë te familja Hoxha në vitin 1971.”Kohë kur Ismail Kadare do të shkruante Dimrin e Madh “dhe kishte kërkuar nga Arkivi, dokumentacionin e mbledhjes së 81 partive në Moskë. Ne shkuam dhe ishim në një ankth të madh sepse Enveri dukej një figurë e paarritshme. Ndërsa ishim duke biseduar me Nexhmijen, në mes të bisedës erdhi Enveri. Biseda ishte shumë interesante sepse ai tregoi shumë gjëra, jo vetëm për atë mbledhje, por edhe nga Gjirokastra, sepse ata ishin banorë të së njëjtës rrugicë. Ankthi, ishte i madh, për kohën që qëndruam atje.”
Shkrimtarja ka kujtuar edhe frikën pas çdo udhëtimi jashtë Shqipërisë të bashkëshortit. “ E kemi diskutuar disa herë bashkërisht, ikjen e tij në vitin 1983. “Unë do iki, por ti dhe vajzat do të internoheni”. “Nuk ka gjë”, thosha “unë jam e fuqishme dhe do të punoj në internim, por ti bëje atë që mendon dhe që e do”. “Ai -Enver Hoxha- do të vdesë nga dëshpërimi nga ky gjest që unë do të bëj”. Ramë dakord të dy. Për gjatë një nate bëmë gati valixhet. i hapa astarin, futi dorëshkrimet dhe ia qepa, me mendimin se nuk do të kthehej…”
E ndalur në kohët e sotme, ku jeta e çiftit Kadare është e vendosur mes Tiranës dhe Parisit, Helena Kadare thotë se përditshmëria vijon të mbetet e njëjta. “Ai është “Princi” që nuk di të bëjë asnjë punë që e do çdo gjë gati dhe unë që vazhdoj t’i bëj njëlloj si të gjitha gratë shqiptare.”, ka thënë ajo, ndërsa çdo ardhje në Tiranë e sheh si gëzim të vazhdueshëm. “Madje, i kërkoj Ismailit që të rrimë në Tiranë, por kam vënë re se klima në Tiranë e lodh dhe e dëshpëron, sepse, për hir të së vërtetës ka edhe shumë agresivitet, të cilin ai e ndjen më thellë, sesa unë.”Nga libri i saj me kujtime “Kohë e pamjaftueshme”, zbulon se nuk ka harruar asgjë, por ishte Ismail Kadare që i hoqi rreth njëqind fare. “Ka hequr ca kujtime të mikeshave, shoqeve të mia. “Po çfarë i ke këto, kot?!”, ka përfunduar shkrimtarja, ndërsa është ndalur në etapat e një historie të gjatë dashurie e cila zuri fill me atë tregim të shkruar nga një gjimnaziste
Në ditën kombëtare të jetimëve, shkrimtari Ismail Kadare së bashku me bashkëshorten Helenën erdhi në një rrëfim të rrallë.
Në një takim me fëmijë jetim në kryeqytet, Kadare u kthye vite pas në kohë, ndërsa ndau me ta, copëza të fëmijërisë të tij, kujtime të parrëfyera më parë nga shkrimtari i njohur.
“Kur jemi fëmijë kemi lloj lloj ëndrra, mendime…kushedi
ç’keni menduar secili nga ju se ç’do bëheni…balerina shkrimtarë, filozofë,
aviatorë. Por njerëzit nuk i tregojnë ndonjëherë këto, por ne shkrimtarët jemi
të detyruar t’i tregojmë në kuptimin moral. Unë kam qenë i vogël kur kam menduar
si plot fëmijë të tjerë, kështu që pa i dhënë atë peshën e fjalës shkrimtar
mendoja të bëja atë që po lexoja në atë kohë. Isha në një moshë 11-12 vjeçare
ku leximi është shumë i natyrshëm tek disa dhe jo fort i natyrshëm tek disa të
tjerë.
Unë e doja shumë leximin dhe siç e kam shpjeguar disa herë
fati e solli që nga librat që më ranë në dorë për herë të parë ishte një libër
jo i përshtatshëm për fëmijë. Është fjala për “Makbeth” të Shekspirit e cila më
tërhoqi sepse kishte fantazma dhe intriga. Për fat të mirë më qëlloi një model
i jashëtzakonshëm, u magjepsa pas tij dhe më rrinte mendja që të bëhem edhe unë
si ky dhe mu duk shumë e lehtë. Gjë e parë që bëra mora një fletore dhe laps
dhe fillova ta kopjoj me dorë … ky është fillimi im. Ka diçka komike në këto
fillime, nuk janë serioze. Po ju them thjesht si kuriozitet.Ju jeni djem e
vajza të reja. Mund t’ju mungojnë shumë gjëra, por jam i sigurt se nuk ju
mungon fantazia, ëndrrat, mendimet, opinionet e të gjitha. Ndaj do të doja të
bënim një bisedë të lirshme me një shkrimtar.
Shkrimi i parë i botuar, fillimet e krijimtarisë
Kur unë isha 11-12 vjeç në atë kohë në Shqipëri dilte një
gazetë “letrari i ri” quhej. Këtë gazetë e nxirrte lidhja e shkrimtarëve për të
rinj ku botoheshin shkrime të fillestarëve dhe disa herë jepeshin dhe
përgjigjet e redaksisë për shkrimet e tyre, meqenëse bashkëpunëtorët ishin të
rinj në moshë gazeta jepte dhe këshilla. Duke e kuptuar që ajo që kisha shkruar
nuk kishte ndonjë vlerë, mua më jepte një këshill: “Ju mos u dëshpëroni që kjo
që keni shkruar nuk e botojmë, por ju duhet të lexoni para se të shkruani”. Me
një fjalë më dhanë një dush të ftohtë sepse vërtetë vjersha ishte e dobët nga
çdo pikëpamje. Por unë u gëzova se pashë emrin të shkruar në gazetë dhe s’më
interesoi shumë se çfarë shkruante brenda. Me kokën time e kisha të zhvilluar
anën e fantazisë, por logjikën të varfër. Ky ka qenë fillimi, një fillim për të
mos u marrë si shembull.
Udhërrëfyes
Kur kam qenë adoleshent, në gjimnaz kemi patur një rreth
letrar që disa djem e vajza të reja që më vonë u bënë të njohur në letërsi kanë
qenë anëtarë të këtij rrethi. Ky ishte shumë nxitës në letërsi sepse
mblidheshim dhe diskutonim lexonim vjershat e njëri tjetrit. Për krijimtarinë
time kanë ndikuar shkrimtarët që bëja mësim në shkollë. Ata që ishin të njohur
për të gjithë ishin dhe për ne. ishte e pamjaftueshme ky ndikim sepse kjo
letërsi klasike shqipe mund të ndikojë në mënyrë të tërthortë tek letrarët që
duan të shkruajnë.
Arrestimi në klasë
Unë kam qenë 12 vjeç me një shokun tim të klasës kur na tha
mendja e shkurtër në këtë rast, ngaqë gjetëm ca shkronja plumbi me të cilën
shtypeshin librat, filluam ti shkrijmë e të bëjmë lodra me to. Na shkrepi në
kokë të bënim 5 lekëshe. Në një vend kishte vajtur motra e vogël e këtij shokut
tim të blinte pasta e akullore. Lajmëroi policinë, të cilës iu duk një
kuriozitet i madh që në qytetin tim s’kishte patur rast ndonjëherë të
zbuloheshin monedha fallso, se është një gjë shumë e komplikuar, e vështirë për
t’u bërë dhe nuk mund të merret seriozisht aq më tepër kur e bëjnë ca kalamaj.
Por kjo se pengoi policinë të na arrestojë në orën e mësimit. Ne u bëmë të
famshëm për keq…. Kjo histori mezi u harrua por kjo si pengoi më vonë të ma
përmendin dhe në biografinë time kur unë ndërkohë botoja libra. Ca më bëri mirë
kjo ca më bëri keq, u bëra si figurë kurioze kshu, por kur je në atë moshë nuk
të bën fort përshtypje. Kjo ka qenë aventurë e parë e imja.
Ngjarjet e jetës janë të pafundme. Në epokë e socializmit kanë qenë shumë të forta dramatike të dhimbshme por për fat të keq nuk janë të pasqyruara në letërsi sepse letërsia e asaj kohe në vendin tonë dhe aleatë komuniste e kishte pothuajse të ndaluar të shkruanin për gjëra të dhimbshme, që të fusnin në mendime, të nxirrnin gjumin, sepse shteti nuk donte. Atëherë ishe parula që populli ishte i lumtur dhe ne shkrimtarët duhet të përshkruanin lumturinë e tij. Por lumturia në letërsi është shumë e mërzitshme ta shkruash. Është mirë ta kesh, ta shijosh, por të ulesh të shkruash diçka nuk është fort tërheqëse. Për fat të keq për artin tërheqëse për artin janë gjërat dramatike. Letërsia dhe arti kështu janë. Bazohen në gjëra të fuqishme shpesh jo të gëzueshme, shpesh të hidhërueshme. Për shembull kemi letërsinë e vjetër antike, e gjitha e bazuar në përshkrime fatkeqësish. Në një libër ose dramë bëhet fjalë për mijëra ushtarë që grihen në fushën e luftës për një grua…Pra nuk del njeri të thojë që letërsia, thesari i njerëzimit, ç’është ky thesar që na mërzit. Ja që kështu qenka letërsia, sepse të zgjon ndërgjegjen, stë lë të qetë.
Njohja me Helenën
Më ke zënë ngushtë këtu se s’mund ta ndryshoj fare. E kam
përbri. Njohja ime ka qenë, si ta them edhe e zakonshme edhe jo e zakonshme.
Unë në atë kohë kam qenë në Moskë në Bashkimin Sovjetik, studioja letërsi dhe
herë pas here në Moskë vinin gazetat e vendeve aleate, midis tyre dhe
shqiptare. Ndër to pashë një tregim të një vajze që quhej Helena Gushi. Një
shok i imi i institutit më tha e sheh këtë vajzën që ka botuar këtë, e njoh.
Është një vajzë e bukur dhe po t’i shkruash ti një urim për këtë tregimin, ajo
do të bëjë letër dhe do të bie në dashuri me ty. Dhe kur të vemi për pushime,
pas 2-3 javësh ta kesh të njohur atje, mos të vish vërdallë nëpër Tiranë.
Kështu ndodhi vërtetë. Ky është Dhimitër Xhuvani. U tregua profet. Unë i bëra
një letër të shkurtër Helenes që u impresionova nga tregimi dhe Helena bëri një
përgjigje dhjetë herë më të gjatë. Kështu u njohëm. Kur erdha në Shqipëri patëm
rast që u takuam.
Besimi në vetvete
Unë kam patur shumë besim në vetvete. Të vegjlit kanë shumë
besim. Mua shokët e mi të ngushtë më thoshin që ti je shkrimtar imadh
pavarësisht se kishin lexuar 4-5 vjersha dhe unë e besoja. Më dukej normale.
Bile ata ziheshin me shokët e klasave të tjera që thoshin se nga doli ky
shkrimtar i madh, ai është si ne.
Ndikimi i jetës në Rusi
Jeta studentore në Rusi ka ndikuar shumë, sikurse ndikon fëmijëria. Në mënyrë të çuditshme të papritura, për mirë ose për keq. E keqja e lëtërsisë shqipe në atë kohë ishte kur djemtë dhe vajzat e reja në moshë kur fillonin të shkruanin ishin përpara një propagande jashtëzakonisht kërkuese, të dëmshme për letërsinë. Po të dëgjojë propagandën që bënte shtypi, letërsia, shkollat, të merrte në qafë. Ata thoshin se detyra e shkrimtarëve është të këndojë për lumturinë e popullit për gëzimin e punës. Mendoni një roman për gëzimin e punën. S’të nxit asgjë, kurse një dramë, një ngjarje e hidhur, një tragjedi që keni parë nuk harrohet tërë jetën.
Të gjitha veprat tuaja jam shumë sigurt që do lexohen nga
mbarë bota. A keni ju një libër të preferuar?
Këtë pyetje ua bëjnë të gjithë shkrimtarëve. Nuk mund të
them nje. Janë disa vepra, një grup veprash që unë i preferoj mbi të tjerat,
por nuk mund të them këto. Shkrimtarët e kanë të vështirë t’i përcaktojnë. Një
nga librat që çmohet në botë është “Prilli i thyer” sepse ka brenda dhe
kureshtje dhe gjëra që nuk ekzistojnë tek disa popuj…për arsye nga më të
ndryshmet. Por kjo nuk do të thotë gjë.
Sa kohë keni jetuar në Gjirokastër dhe çfarë ndikimi ka
patur qyteti në veprat tuaja? Edhe pse e di që një pjesë e teksteve zhvillohen
aty…
Gjirokastra ka luajtur një rol dhe unë këtë nuk e kam
fshehur. Kam shkruajtur dhe një libër “Kronikë në gur”. Kanë qenë gjurmë të
pashlyeshme. Vetë Gjirokastra është qytet interesant, por mund edhe të mos
ishte dhe për fëmijën në sytë e tij mund të bëhej. Ka qenë në kohë lufte dhe
tamam si në teatër. Kam qenë i vogël kur erdhën ushtritë italiane. Ata kishin
një porosi që të silleshin mirë, të mos i fyenin shqiptarët, sidomos vajzat,
sepse janë me sedër të madhe. Por italanët nuk e respektonin këtë gjë dhe shpesh
qëllonin që banorët fanatikë, konservatorë të Gjirokastrës e dinin këtë qëndrim
zyrtar të shtetit dhe ishin shumë të ashpër me ushtarakët italianë që ngacmonin
vajzat.
Me sytë e mi unë kam parë 2-3 raste plaka të lagjes kapur për flokësh një oficeri italian dhe ai nga frika s’dinte c’të bënte, sepse plakat gjirokastrite ishin prej natyre të guximshme, sidomos për punë nderi. Kjo gjë ndodhi në kontrast me gjermanët që erdhën më vonë. Ata kishin të njëjtin udhëzim gati të fshehtë që të mos ngacmonin shqiptarët për punë nderi sepse këta janë të çmendur dhe i japin një rëndësi shumë të madhe dhe do na krijonin telashe politike. Gjermanët nuk kthenin as kokën kur kalonin gratë, iu bindeshin urdhrave. Të tilla gjëra ishin si teatër. “Darkë e gabuar” e të tjera që kam shkruar unë kam kujtuar episode të tilla, që bënin edhe për të qeshur. Kjo ishte e mirë për letërsinë se kjo nuk e bënte realitetin ta përshkruaje bardhë e zi, domethënë nga një anë ne të mirët partizanët e nga ana tjetër fashistët, të ligjtë të poshtrit. Ishte një realitet i përzier që për fat të keq në letërsi nuk zuri vend dhe e dobësoi letërsinë shqipe,. Nuk besoj se keni lexuar libra të asaj kohe ku të përshkruheshin drama të tilla.
Në ditën ndërkombëtare të jetimëve, a keni një apel për shoqërinë?
Çmoj shumë brezin e moshës suaj, sidomos në një gjendje jo
fort të zakonshme siç jeni juve. Që ju mungon diçka që ka lidhje, dashur pa
dashur me letërsinë dhe artet. Një pikëllimë (letërsia e ka këtë detyrë)të
prek, s’të lë të qetë.
E gjithë shoqëria ka për detyrë t’ua lehtësojë këtë gjendje, do doja të ishte me i madh interesi me i vazhdueshëm. Ju jeni tamam ajo pjesë e popullisë që keni nevojë për ngrohtësi njerëzore, nuk ju ngopin fjalët boshe. Një shpirt kur dëshpërohet, kur mallëngjehet, trazohet dëshpërohet është i pasur gjithmonë/Gazeta shqiptare/KultPlus.com
Ismail dhe Helena Kadare përbëjnë çiftin më të njohur të letrave shqipe. KultPlus sonte ju sjell një pjesë nga libri i njohur i Kadaresë “Kukulla”, ku Ismail Kadare përshkruan në detaje takimin e parë të Helena Kadaresë me familjen e tij, që e nënkuptohet si një takim tejet i ftohtë, por që pas tij, kishin kuptuar se kjo drekë edhe në mënyrë të pavetëdijshëm i kishte shtyrë drejt një hapi tjetër në lidhjen e tyre.
—
Në kujtimet
e saj, Helena ka përshkruar drekën e parë në shtëpinë tonë, që ishte njëherësh
njohja e parë e saj me prindërit e mi.
Asnjëherë,
madje ende sot, pas kaq vitesh nuk e kam pasur të qartë se ç’më shkrepi atë të
diel që, pas qëndrimit gjithë paraditen
në dhomës time, t’i thosha Helenes: a nuk rri për drekë?
Për drekë?
Kishte thënë ajo e befasuar, pastaj kishte përsëritur dy-tri-herë: Po si? Po
pse?
Kishte disa
javë që takoheshim, por asnjëherë s’kishte rënë fjala për gjëra të tilla,
njohje me prindërit etj. Helena njihte motrën time, nuk di në ç’rrethana, kurse me vëllain më të vogël
ishte ndeshur një herë të shkallët.
Përse? Përserita
pyetjen e saj. Desha t’i them ndonjë arsye, por ngaqë s’gjeta, përsërita…Ashtu
kot…
Pa e bërë të
gjatë isha ngritur dhe kisha dalë nga dhoma, për t’i thënë Kukullës se ajo
shoqja ime do të rrinte për drekë…
Kush? Pyeti Kukulla. Ajo bjondia? Gjithmonë sipas stilit të saj, nuk përdori fjalën “leshverdhë”, siç thuhej në Gjirokastër, sidomos në shtëpitë e vjetra, ku leshverdhat çmoheshin veçanërisht, por një fjalë që sapo kishte hyrë në modë.
Një çast e
mora këtë si shenjë që Kukulla ishte joshur më në fund prej vajzës, çka vërtetonte
se kisha pasur të drejtë kur kisha menduar se, në rast nevoje për mirëkuptim
midis Helenës dhe fisit tim kryeneç, shpresën kryesore e kisha vënë te flokët e
saj.
Por këtë herë
nuk ndodhi ashtu. Njëfarë ftohtësie në fytyrën e Kukullës, ishte, me sa dukej,
shenja se ende ruante njëfarë pa kënaqësie që zgjedhja e saj paradokohshme nuk
ishte marrë parasysh. Dhe, pa dyshim, i kishte shkuar mendja se Helena paskësh
qenë shkaku.
Nuk foli
asgjë, vetëm pyeti se a duhej t’i thoshte “atij”, domethënë tim eti.
Patjetër, i thashë.
Do të hamë drekë të gjithë bashkë.
Ishte ende
mesditë dhe gjer në dy, ora e zakonshme e drekës, kishte kohë të mjaftueshme për
ndonjë përgatitje.
Helena nuk e
fshihte se ishte pak e shqetësuar. Për t’i dhënë zemër i tregova ca kureshti të Kadarenjve, një
pjesë e të cilave kishin lidhje me naivitetin e Kukullës. Ndër të tjera, i përmenda
ngjarjen e “vajës” modele dhe, gjsmë më të qeshur, shtova se, meqenëse Kukulla
paskësh qenë e djegur për fjalën “zonjë”, të përpiqej ta quante ashtu.
Pak përpara
orës së drekës shkova për të parë gjendjen. Nga kostumi i babait dhe shprehja e
fytyrës e kuptova që “e dinte”. Im vëlla më pëshpëriti: “Helena do të vijë?”.
Ia bëra “po” me krye.
Në orën dy u
nisëm të dy, unë i para, Helena pas, drejt drekës që Bardhyl B. Kishte gjasë ta
quante si risinë më të madhe, jo vetëm në doket letraro-mondane shqiptare, por
më tej, dicka që të kujtonte deklaratën e Jefferson-it ndoshta, apome Shturm un
Drang-un gjerman që porsa e kishin bërë në letësi.
Im atë, në
krye të tryezës, me gjithë pamjen e rëndë, ishte gjithmonë në “gjendje lufte”.
Kukulla kishte pamjen e saj të zakonshme në kësi rastesh: një përzierje të
nemitjes me shpërfilljen. Motra, nuk e kuptoja pse m’u duk se mbante një qëndim
gjysmë fajtori. I vetmi që rrinte
natyrshëm ishte vëllai.
Mirëdita,
zonjë, tha Helena me një zë krejt të pasigurt.
Unë mezi e
mbajta të qeshurën. Kukulla s’e dëgjoi ose bëri sikur. (Me vete mendova që
ishte më mirë të mos e kisha dëgjuar, përndryshe në krahasim me zërin e tingëllueshëm
e lozonjar të asaj tjetrës, ky i Helenës, kishte gjasë t’i dukej fare i zbehtë.)
Tek vendoste
pjatat e fundit, në fytyrën e saj m’u duk se spikata dicka të njohur. Buzëhollë,
gati sa s’thashë me zë. Gjyshja. Ndoshta vjehrra…
Në tryezë
biseda mezi lidhje. Me përjashtim të disa frazave të rëndomta midis Helenës dhe
tim vëllai, një bisedë koti midis studentësh për ca ndryshime rregulloresh në
fakultet, pjesa tjetër i ngjante një teksti të ngjitur me zor.
Të thashë? I
pëshpërita Helenës që e kisha përbri.
Ajo bëri “po”
me krye dhe kjo më qetësoi gjithsesi.
Ishte
moskuptimi i përhershëm i Kadaranjve, për të cilin i kisha folur. Por këtë herë
ftohtësia përligjej. Në sytë e të gjithëve ishte pyetja: ç’ishte kjo vajzë, përse
ndodhej këtu dhe c’kuptim kishte kjo drekë?
Herë pas
here sytë më shkonin te Kukulla dhe pothuajse e merrja me mend se c’ndiente.
Të qan zemra
për atë tjetrën, mendoja. E di. Një copë herë e vazhdova me vete dialogun e përfytyruar
me Kukullën. Kjo këtu, Helena, gjithashtu është e bukur, apo jo? Për pamjen s’kishte
ç’thoshe. Madje ia kalonte asaj tjetrës. Dhe ishte leshverdhë si ato të
teatrit, që i pëlqenin asaj.
Kisha një pështjellim
të lehtë në kokë. Ndieja dëshirën t’i thosha: S’kemi pse vështroni ashtu si të
mpirë. Kjo drekë është thjesht një drekë. Ashtu sikurse kjo vajzë është para së
gjithash një vajzë. E cila, veç kësaj, është e dashura ime. Por kjo është puna
jonë, e në të dyve, që as ju dhe askujt tjetër s’i përket. E morët vesh tani?
Acarimi i
beftë, ashtu si më erdhi, pa ndonjë shkak të dukshëm, ashtu edhe po më ikte.
Pështjellimi
në kokën time vazhdonte, por ai ishte tani i ndryshëm. Kishte kaluar kaq kohë që
nga drekat dhe darkat te shtëpia e madhe “atje”. Kukulla ishte tani në vendin e
vjehrrës së saj, kurse Helena në vendin e Kukullës. Mua s’më mbetej veç të isha
në rolin e tim eti, që duhej të vendoste drejtësinë, në rast lufte midis tyre.
Aq më tepër që ai, pas dorëheqjes, e kishte humbur postin e Torquemandas së
madh…Qerthulli rihte të mbyllej…
Sa më lodhi
kjo drekë, i thash Helenës kur shkuam prapë në dhomë. Ndoshta bëra gabim që të çova.
Jo, tha ajo, me të njëjtin zë të pasigurt që kishte shqiptar fjalët: si jeni
zonë?…
Më pas, po të
më thoshte dikush se ajo drekë, në dukje pa asnjë kuptim, ndrynte në vetvete një
enigmë, do të qeshja me të madhe.
Ishin bërë vërtet
pyetjet: ç’ishte kjo vajzë, pse ishte këtu dhe ç’kuptim kishte ky teatër, por në
të vërtetë askush, e në radhë të parë ne të dy, Helena dhe unë, nuk fshihnim
asgjë. Dhe kjo ishte krejt e vërteta, ngaqë në radhë të parë, në vetë nuk dinim
asgjë. Kishim ardhur te kjo drekë pa asnjë prapamendim a plan maskues, e aq më
tepër pa dredhi.
Ndërkohë, më
pas, si duke luajtur si rrjedhojë leximesh të llojit psikanalist, madje na
kishte shkuar se mos, pa e dit as vetë, ishim joshur ne vetë, duke joshur pas
vetes dhe të tjerët, drejt idesë së mjegullt të një fejese.
Përherë e më
tepër më dukej se një dasmë e ndrydhur, e ardhshme, si ato dhomat ende pa emër
të shtëpisë së Gjirokastrës, një mbasedasmë, po të përdorej një fjalë sipas
shembullit të mosdhomave të atjeshme, rrinte ndoshta e fshehur pas teatrit
absurd të asaj dreke.
Urime të pathëna, që s’kishin të drejtë të shqiptoheshin, një rrëzëllimë karfice mbi flokët e Helenës, që herë merret shkëlqim e aty për aty shuhej, sipas lëvizjes së kokës së saj, shkurt një si shenjim a lajm fejese e porsalindur, rridhnin të shfaqeshin falturushëm./ KultPlus.com
Kryeministri i Kosovës Ramush Haradinaj do të takohet nesër me shkrimtaren Helena Kadare, të cilën do ta nderojë me Hartën e Artë të Kosovës.
Autorja e romanit “Një grua nga Tirana” do të qëndrojë në Prishtinë për një vizitë dy ditore, më 7 dhe 8 tetor.
Haradinaj deri tani u ka dhuruar personaliteteve të ndryshme vendore e ndërkombëtare këtë simbol.
Prej atyre që janë nderuar me “Hartën e Artë të Kosovës”, janë këngëtarja me famë botërore, Rita Ora, humanistja e njohur serbe, Natasha Kandiq, si dhe ish-ambasadori amerikan në Kosovë, Greg Delawie.
Ndryshe, Helena Kadare është bashkëshortja e shkrimtarit Ismail Kadare./KultPlus.com
Shkrimtarja Helena Kadare do të qëndrojë në Prishtinë për një vizitë dy ditore, më 7 dhe 8 tetor 2018.
Mbrëmjen e së dielës, më 7 tetor, Helena Kadare do të jetë mysafire e takimeve letrare “Letërsia dhe qyteti” në kafe-librarinë “Sonder” në Prishtinë, ku para një publiku, pjesë e të cilit mund të jetë secili që pi një kafe në barin “Sonder” (rr. “Ukë Bytyqi”, nr. 19, Bregu i diellit) shkrimtarja do të intervistohet nga gazetaret Alda Bardhyli dhe Beti Njuma.
Helena Kadare do të jetë po ashtu mysafire në emisionin CODEX të KTV-së me gazetarin Durim Abdullahu.
Ndërkaq, të hënën më 8 tetor, autorja e romanit “Një grua nga Tirana”, do të pritet nga Presidenti Hashim Thaçi në ora 10 dhe nga Kryeministri Ramush Haradinaj në ora 10:30. Në ora 13:00, Helena Kadare do të takojë studentët dhe profesorët e Universitetit të Prishtinës, në Fakultetin Filozofik.
Të gjitha këto takime të Helena Kadaresë në Prishtinë, do të jenë të hapura për media./KultPlus.com
Për herë të parë Helena Kadare do të jetë në një rrëfim për letërsinë dhe jetën përkrah shkrimtarit të madh Ismail Kadare për lexuesin e Kosovës.
Më 7 tetor ora 20:00 shkrimtarja do të jetë përballë dy gazetareve Beti Njuma e Alda Bardhyli, në kafenenë Sonder, për një rrëfim të rrallë mbi udhëtimin e pazakontë të një gruaje në letërsi.
Në historinë e letërsisë shqipe Helena Kadare hyn tek femrat e para që botuan në një letërsi të dominuar nga burrat që në vitin 1970-të me romanin “Një lindje e vështirë”. Libri u prit mirë nga kritika. Më pas ajo rikthehet për lexuesin në fillim të viteve 90-të me romanin “Një grua nga Tirana”, “Bashkëshortët” në vitin 2002.
Me një stil të veçantë rrëfimet e Helenës janë përshkruar nga një ndjeshmëri e hollë.
Ajo ka një kontribut e në fushën e përkthimeve. Vitet e fundit ajo botoi librin autobiografik “Kohë e pamjaftueshme” ku tregon jetën e saj përkrah shkrimtarit Ismail Kadare. Udhëtimi i saj me “Letërsia dhe qyteti” drejt Prishtinës është një ngjarje për jetën kulturore, pasi sipas dy gazetareve nuk do të jetë thjesht një rrëfim por dhe një reflektim mbi mënyrën sesi kulturat sot ndërveprojnë me njëra tjetrën, dhe rolit të letërsisë sot në zhvillimet social-politike.
Gjatë qëndrimit në Kosovë, Helena do të ketë dhe një takim me student të Universitetit të Filozofisë. / KultPlus.com
“Hemingway Bar” në Tiranë Helena Kadaresë i ka propozuar që të zhvillojë një bisedë me miq lexues në barin e tyre.
Ajo pranoi dhe bashkë me Ylljet Aliçkën e disa miq të saj, Helena është ulur së pari si të ishte një kliente që vinte nga 1920-ta, e mandej u është përgjigjur të gjitha pyetjeve që i ka drejtuar moderatorja e kësaj bisede, përkthyesja Aida Baro. Po ndalemi pak nëpër të gjitha përgjigjet që Helena Kadare iu përgjigj hapur e pa u menduar shumë, njësoj si të ishte duke folur me miqtë që dikur kalonin orë të gjata duke biseduar për librat e ndaluar. E para, dhe më e rëndësishmja, ishte Tirana…
TANI NUK DUA TË RRI MË NË PARIS
Kujtoi një rrëfim të një miku në Paris. Ai vinte nga jugu i Francës dhe e adhuroi për 15 vjet Parisin. Një ditë më tha, më zuri mërzia me të. Unë nuk e besoja në fillim se mund të më vinte mërzia me Parisin.
Por tani, them se ka ardhur ky moment edhe për mua. Ndihem shumë mirë këtu. Do doja që jeta ime të përfundonte këtu, jo atje. Jo se më është mërzitur, por ndihem këtu më mirë.
Miqtë e huaj nuk mund të jenë kurrë njësoj me ata shqiptarë “Edhe miqtë, nuk mund të jenë kurrë aq të afërt sa shqiptarët. Unë mendoj se të vjetrit, ata që kemi pasur dikur këtu e që vazhdojmë t’i kemi, janë diamante. Kemi pasur një mik, Gim Myftiun. Na jepte libra fshehurazi. Vinte rrinte te ne. Edhe ai si Ismaili kishte frikë. Por, Ismaili gjithë temat që ka shkruar ia tregonte Gimit. Na zinte mëngjesi duke biseduar e më pas niseshim për në punë. Vinte për çdo natë. Një miqësi të tillë nuk e përfytyron dot në Paris. Mbase ka, por nuk e ndjej. Në Francë më dukej se më kuptonin në fillim, pastaj nga pyetjet që bënin, kuptoja që nuk kishin marrë vesh asgjë. Askush s’e kuptonte anormalen tonë. Ndaj Kadare, thotë s’kam qenë disident, kam bërë letërsi normale në një vend anormal. Më kujtohet një herë se si bisedova me një mikun tim deri në mëngjes dhe mendova se sa mirë kishim kaluar, sa mirë ishim kuptuar. Kur ai, në fund, më bën një pyetje që i rrëzoi të gjitha ato që kishim thënë e kishim bërë. Mjaftoi një pyetje e vetme që të kuptoja distancat dhe të mendoja që nuk më kishte kuptuar në asgjë”.
NËSE DO TË ISHA BURRË DO TA KISHA MË TË THJESHTË
“Është shumë e rëndësishme që njeriu ta dojë punën që bën, nuk mund të ketë njeri më fatlum. Për shoferët, Ismaili thotë se, sa punë të mërzitshme kanë. Sidomos ata të metrove. Ndërsa unë e doja punën që bëja. ‘Kohë e pamjaftueshme’, më shkoi 15 vjet për ta shkruar. Sigurisht, nëse do kisha qenë burrë do të kisha shkruar më shumë, patjetër. Por, puna e Kadaresë vlente më shumë. E adhuroja atë që bënte. Nuk e ekzagjeroj dhe nuk kam qenë e detyruar. Por, kuptova që vlente letërsia e tij. Imja do ishte letërsi mesatare, ndonjëherë pak më e mirë se mesatarja. Ismaili s’ka bërë punë tjetër, veç letërsisë. Unë zgjohesha në 2 të natës, kur lindi vajza, për të zënë radhën për qumështin, por nuk dua të kujtoj këtë, sepse ia ka vlejtur e gjitha. Kryesorja është ta adhurosh atë me të cilin je dhe unë e kam bërë”.
KURESHTJA E MBAN NJERIU GJALLË
“Dua të di gjithçka. Nëse nuk e ke kureshtjen, është si vdekje. Nëse s’ke më aftësinë për t’u habitur, ke humbur. Habia tregon se diçka më shumë kërkon nga jeta”. Nga ana tjetër, Ylljet Aliçka kujtoi bisedat me Aznavour që thoshte se kureshtja të mban gjallë. Sa i takon fëmijërisë si dhe asaj se çfarë e shtyu te letërsia, Helena Kadare kujtoi se ka një korrespondencë mbi leximet me një shoqe. “E gjithë fëmijëria ime ka qenë një korrespondencë letrash për leximet, ishin 20 faqe letër aq sa u bë keq drejtori i gjimnazit; dukej si konspirative. Çfarë shkruanim ne… babai gjithashtu më mbante nën kontroll se mos më vinte ndonjë letër dashurie. Prandaj leximi ishte një nga kënaqësitë më të mëdha, sepse nuk kishim argëtime të tjera. Dickens ishte nga kënaqësitë më të mëdha, “David Koperfild”… Vedat Kokona nëse e keni njohur, ishte shumë burrë i pashëm, me flokë të bardha dhe e quanim kështu si hero librash, pra, jetonim me ëndrra. Dhe këto ëndrra nuk është se na kanë bërë të mendojmë për një princ, që nuk ekziston. Nuk është e vërtetë. Unë kur i lexoja personazhet, vajza të reja apo djemtë, më dukej shumë i madh një personazh në moshën 19-vjeçare, tani që e mendoj është një marrëzi. Unë doja t’i afroja ata te mosha ime, sepse përndryshe nuk e justifikoja dashurinë e saj, doja të ishim në të njëjtat kushte. Kujtoj që isha vetëm 15 apo 16 vjeç. REALIZIMI PROFESIONAL Mendoj se kam pasur një jetë të realizuar, por jo të lehtë. Vështirësitë ndoshta i kanë dhënë edhe sharm, por ka pasur gjëra absurde. S’kanë qenë të befta, kanë qenë ngjarje të jetës, por prej natyre unë kam dashur t’i sheshoj gjërat. Skam dashur të dal unë e fituar, por të vendos paqen, t’i sheshoj gjërat. Këtë kam kërkuar të vë në jetë, paqen, sepse nuk jam njeri i konflikteve. Tani të gjitha gjërat duken më të trishtueshme, sepse ti nuk e ndjen që je i ri. Kur ti e kupton se çfarë është jeta, kthen kokën dhe sheh që ajo ka mbaruar. Në rini nuk je shumë i vetëdijshëm, prandaj edhe nuk di ta shijosh. Me zor mbushej dita, nuk kishte fund… Ndërsa tani nuk mjafton! Nga ana tjetër libra me zor gjendeshin, nuk kishte një film.
FATI ËSHTË VENDIMTAR NË JETËN E NJERIUT
Në përgjithësi kam përkthyer gjërat që kam dashur unë të lexoj dhe që më kanë pëlqyer. Unë besoj se gjithçka, të gjitha zgjedhjet tona, nuk janë aq të fuqishme sa rëndësia e fatit! Këtë e ilustroj me librin e një neurokirurgu anglez që kam lexuar kohët e fundit, më i madhi në Europë. Ai ka botuar një libër “Mos bëj dëm”. Ai flet për të gjithë eksperiencën e tij, më shumë për dështimet, megjithëse është tepër i madh.
E ka shkruar aq bukur atë libër dhe është përkthyer kaq mirë nga dr. Petrela, sa nuk mund ta lësh pas dore. Ai thotë se në zemrën e çdo kirurgu ka një mbaresë të vogël. I ka përshkruar si në një libër policor. “Në të gjitha vitet e mija, sa më shumë shtohej përvoja, aq më shumë bindesha që rolin kryesor e ka fati, dhe këtë ua them unë që jam ateist”, thotë ai.
“Unë e kisha zili nënën time, – thoshte – që besonte te diçka, besonte te Zoti”, por në fund edhe ai arriti në këtë konkluzion që roli vendimtar i njeriut është fati. “Pse ta jep fati ty këtë mundësi dhe nuk ia jep një tjetri që ëndërron ta ketë?!”.
SI DUHET TË JETË LETËRSIA SOT
Unë nuk kam dhënë kurrë këshilla, as fëmijëve të mi, por njeriu duhet të di të përzgjedhë. E gjithë kjo ‘diarre’, që duket nga të gjitha anët, nuk është normale. I thashë një mikut tim që donte t’i botonte një libër djalit 20 vjeç, se është si ta martosh para kohe. Nuk duhet mësuar t’i ketë gjërat gati. Lëre të piqet, të ketë mundimin që ka njeriu kur shkon te botuesi. Duhet të provojë ndjesinë e aprovimit të tij. Prindërit nuk duhet ta shtyjnë fëmijën, as ta detyrojnë dhe as të mos fyhen pastaj kur dikush nuk shpreh entuziazëm për atë që bën. Ndoshta edhe ka të drejtë që fyhet, sepse ai mendon se kushedi ç’është duke bërë… Ambicie le të kenë, le të ecin përpara, por të kalojnë disa sprova./ KultPlus.com
