Djali i paligjshëm i një noteri dhe një fshatareje, mbase homoseksual, pak i vlerësuar nga të pushtetshmit që nuk e kuptonin obsesionin e tij me kufomat, vegjetarian dhe heretik. Sekretet e një njeriu të madh.
Eshtë 15 Prill 1452 kur Caterina, një fshatare në Campo Zeppi, në fshatin Vinci, lind një fëmijë të paligjshëm: Leonardo. Babai i tij është Ser Piero, një noter nga Firence që nuk dëshiron të prishë reputacionin e tij. Këtu ndërhyn Ser Antonio, babai i tij, dhe shkelja mbahet e fshehur.
Eshtë po ai, pesë vjet më vonë, kur Albiera, gruaja e Pieros, zbulon se është sterile, që ia merr Leonardon nënës natyrore për të mos lejuar që linja e gjakut të shuhet. Sidoqoftë, fëmija nuk e merr për mirë dhe shpik një lojë fjalësh: në një shënim ai shkruan “di s.p.ero”, i cili mund të lexohet si mbiemri që ai nuk e ka (nga Ser Piero), por edhe si “dëshpërim”. “Një shaka që zbulon një marrëdhënie të pashpresë”, thotë Costantino D’Orazio në librin Leonardo i Fshehtë, ku përmblidhen sekretet që rrethojnë misterin e gjeniut të Firences.
Një injorant i vërtetë
Kështu e përkufizon Lorenzo i Madhërishëm. Në fakt, e vetmja pikë referimi e Leonardos është Verrocchio, një artist tek i cili shkon për të mësuar zanatin. Në ato vite “piktorët qëndronin brenda Arte dei Medic dhe Specialëve, ku ata ndajnë interesat me berberë, shitës të erëzave dhe poçarë”, shkruan D’Orazio.
Por Leonardo tregon menjëherë talentin e tij. Rasti vjen kur babai i kërkon të dekorojë një copë druri të sjellë nga një fermer, i cili synonte ta bënte një vepër arti. Leonardo vendos ta përdorë për të përfaqësuar një skenë të pasur me kafshë dhe mbledh insekte, hardhuca dhe gjarpërinj. Ai i mban të gjitha në dhomën e tij: “Eshtë aq i përqendruar sa që nuk vë re as kutërbimin e gjithë atyre kafshëve të ngordhura në dhomën e tij”, thotë D’Orazio. Rezultati është befasues: Ser Piero e mban dhe më pas e shet për njëqind dukate.
Fshatarit i jep një tjetër vepër, të blerë për pak para. Por, si është Leonardo aq i saktë në riprodhimin e fytyrave, trupave apo kafshëve? Ai kalon orë të tëra për t’i ekzaminuar. Quhet teknika lentikulare, ajo që bën të mendosh se përdoret një gotë zmadhuese për të parë më mirë detajet. Kështu që ai krijon një inventar botanik: qindra vizatime që do t’i përdorë më vonë në pikturat e tij. Për shembull tek Annunciazione, ku zambakët që mban engjëlli në duar janë të gjitha të ndryshme: “Secili prej tyre shfaqet në një fazë të ndryshme të pjekurisë, nga petalet e tyre nuk del asnjë pistil i barabartë me tjetrin, siç ndodh në realitet”, shpjegon D’Orazio. Jo vetëm kaq.
Pasioni për detaje hyn gjithashtu në lojë në studime mbi trupin e njeriut, të cilat e bëjnë atë një lloj mjeku ligjor që provon dorën në autopsitë e kufomave. Eshtë një praktikë e shpeshtë në atë kohë: disa artistë vjedhin trupa në varreza, të tjerë i blejnë nga familjet në nevojë. Leonardo hyn dhe largohet nga spitalet dhe është pikërisht duke studiuar trupin e një njeriu që zbulon një pengesë në sistemin e qarkullimit të gjakut, duke regjistruar kështu arterosklerozën e parë në histori. Ai është gjithashtu i interesuar për shtatzëninë. Deri atëherë gruaja konsiderohej një lloj inkubatori dhe burri krijuesi i vërtetë i jetës.
Leonardo e revolucionarizon këtë koncept dhe shpall se është nëna ajo që transmeton shpirtin tek fëmija, përveç ushqimit për nëntë muaj përmes “venës së kërthizës”. Duke studiuar fëmijët që kanë vdekur në bark, ai vazhdon të argumentojë se “frika e një nëne mund të vrasë fetusin dhe kjo do të thotë që emocionet e trupit të nënës transmetohen te fëmija”. Sidoqoftë, ai është i kujdesshëm që të mos përhapë teoritë e tij të reja, në një kontekst ku Kisha do e quante heretik, i cili kundërshton faktin që shpirti injektohet drejtpërdrejt nga Zoti. Sipas tij, qendra e shpirtit është e vendosur në majë të shtyllës kurrizore, në lidhjen me kafkën: prova vjen nga hardhucat, të cilat, të goditura në atë pikë, ngordhin menjëherë.
Shpirt revolucionar
Revolucioni i vërtetë i Leonardos, megjithatë, qëndron në qasjen e tij ndaj artit, ku ai guxon si askush më parë. Për shembull, humanizon shenjtorët. Në fakt, skenat e tij të shenjta duken si situata në familje ose në mesin e miqve: ai dëshiron që njerëzit e zakonshëm ta njohin veten në to dhe për këtë arsye eleminon distancën midis atyre që vëzhgojnë pikturën dhe atyre të portretizuar në të, tipike këto të shekujve të mëparshëm. Kështu që ai pikturon skena me Jezusin, Virgjëreshën dhe Shenjtorët duke eleminuar përdorimin e arit: duke humbur aureolën, të gjithë përfaqësohen si njerëz të zakonshëm. Dikush nuk e pëlqen këtë mënyrë të re të pikturës dhe në të vërtetë padronët e Shën Jeronimit të penduar hedhin poshtë pikturën, sepse e konsiderojnë shenjtorin shumë “të humanizuar”. Ndoshta kjo është edhe arsyeja pse koka e tij përfundon duke u bërë vend jashtëqitje që Kardinal Joseph Fesch, xhaxhai i Napoleonit, do të gjejë në një qoshe rruge. Leonardo megjithatë nuk ndalet dhe ndryshon konceptimin e portretit.
Mund të shihet tek “Dama con l’ermellino (1490), ku figura nuk është më frontale dhe statike, por krijon lëvizje dhe duket e vërtetë. Në shënimet e tij ai shpjegon se për të bërë një portret të përsosur, fytyra nuk duhet të jetë kurrë në të njëjtën anë të bustit. Vetëm duke e kthyer imazhin disa gradë, ai bën një revolucion të vërtetë.
Mëkati i ambicies
Leonardo është një eksperimentues dhe natyra e tij ambicioze e çon gjithnjë të shkojë më tej. Ndonjëherë me rezultate katastrofike. Eksperimenti i parë i dështuar është statuja e kalit me dy këmbët e përparme të ngritura, të cilat ai i projekton për Sforzan: një kolos 7 metra i lartë me 70 ton peshë. Pas shumë vitesh punë, ai është i detyruar të heqë dorë: i zhgënjyer, Ludovico il Moro e konsideron një humbës kohe të paaftë që mashtron, dhe ia heq veprën. Nuk i shkon më mirë në fillim të shekullit të XVI, kur u thirr në Firence për të pikturuar Betejën e Anghiarit. Edhe një herë projekti është ambicioz: jo vetëm që piktura është tre herë më e madhe se Darka e Fundit, por Leonardo ia ndërlikon edhe më tej jetën vetes, dhe dëshiron ta krijojë atë me teknikën shumë të vjetër të encaustikës, e cila konsiston në rregullimin e ngjyrës në mur me nxehtësinë e mangallëve. Ai bën një gabim në vlerësim sepse nxehtësia e shpërndarë keq përfundon në shkrirjen e plotë të pikturës. Rreth pesëdhjetë vjet më vonë, Giorgio Vasari thirret për ta mbuluar atë me një vepër tjetër, e cila mbivendos pluhurat dhe ngjyrat e Leonardos, të identifikuara kohët e fundit falë sondave shumë të holla.
Po ç’mund të thuhet për Darkën e fundit?
Dëshmitarët tregojnë për një Leonardo shumë pak të përqendruar që shkon në rafinerinë e Santa Maria delle Grazie në Milano, ku ndodhet vepra, jep dy penelata dhe largohet menjëherë. Edhe këtu ai mëkaton prej një ambicie të tepërt: nuk është i kënaqur me një afresk normal, i cili siç thotë fjala, duhet të pikturohet “në afresk”, domethënë duke përdorur bazën e freskët të muraturës për ta bërë më të mirë ngjyrat.
Ai është shumë reflektues për një teknikë kaq të shpejtë dhe shpik një përzierje e bojës së lagësht dhe të thatë, të pasur me vajra. Nuk është një ide e mirë: ngjyra fillon të zhvishet edhe para se të përfundojë vepra. Historia dihet. Siç e shohim tani, në të vërtetë, Darka e Fundit e Leonardos është rezultat i një restaurimi imponues që zgjati rreth njëzet vjet.
Sekretet e Darkës së Fundit
Me Darkën e Fundit Leonardo sjell Darkën e Fundit në një mënyrë të re, në të cilën do të tërhiqen artistët e shekujve në vijim. Deri atëherë, episodi i Ungjillit u përfaqësua për të bërë besimtarët, shpesh analfabetë, të njohin menjëherë protagonistët e skenës: Juda ishte i izoluar dhe e rrethuar nga errësira, ndërsa Krishti ishte në qendër me qëllimin për të thyer bukën me Gjonin, apostullin e preferuar, duke u përkulur drejt tij. Leonardo kthen gjithçka përmbys duke filluar nga Krishti i cili nuk shfaqet kur merr bukën, por kur zbulon se dikush do ta tradhëtojë.
Juda është pjesë e grupit, apostujt shikojnë njëri-tjetrin dhe Gjoni nuk mbështetet në shpatullën e Jezusit. Për të gjetur frymëzime për fytyrat e personazheve, Leonardo endet nëpër Milano me një fletore në të cilën ai shënon ide të dobishme. Për tre vjet ai kërkon fytyra të përsosura: ajo e Jezusit duket se i përket Giovanni Contes, një kardinal nga Vogevano. Për të gjetur Judën, eksploron lagjet më të varfra të qytetit. Sa i përket djalit të portretizuar pranë Jezuit, sipas disa hipotezave, ai është një grua, më saktë Maddalena, gruaja e tij sipas ungjijve apokrifë. Në realitet është gjithmonë Gjoni, i përfaqësuar me tipare të buta dhe femërore, sepse ai është më i riu nga apostujt dhe i vetmi pa mjekër. Nuk përjashtohet mundësia që për të ai të ketë përdorur një modele, Giovannina, e përmendur nga Leonardo në shënimet e tij. / KultPlus.com
Në 90-vjetorin e ditëlindjes së ikonës shqiptare, Margarita Xhepa, Ministria e Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit ka organizuar një event në nder të artistes së mirënjohur të kinematografisë.
E pranishme në këtë event ka qenë edhe Margarita Xhepa, e cila ka thënë se kjo është ditëlindja e parë që feston pasi ka shtuar se dita e lindjes nuk ka qenë zakon të festohej në familjen e saj qëkur ishte fëmijë.
Më tej, në fjalën e saj, Xhepa ka folur për bashkëpunëtorët ndër vite, si dhe ka kujtuar si u bë pjesë e teatrit për herë të parë.
Margarita Xhepa:U emocionova shumë. Ministër faleminderit shumë që vëmendja juaj mbeti tek ditëlindja ime sepse në qytetin tim të lindjes në Lushnje, ishte një zakon që nuk i festonin ditëlindjet e vajzave edhe djemtë e mi më vonë donin që të më festonin ditëlindjen, po unë iu thoja që “nuk jam mësuar”. Kjo është ditëlindja e parë që festoj në këtë moshë madhore. E them këtë sepse më ka pikuar loti që më janë larguar njerëzit e mi shumë të dashur në një moshë të re. Po ashtu, edhe kolegët e teatrit që kam punuar një jetë të tërë janë larguar nga jeta dhe pa dalë në pension. Kështu është jeta.
Në këtë punë, kam pasur një fat të madh në jetën time. Kur dhashë provim në Liceun Artistik dhe aty fati im, qëlloi regjisori i Teatrit Popullor, Pandi Stillo, i cili pasi dëgjoi poezitë që kisha unë, për t’u siguruar më bëri një ushtrim, dhe më tha “vajzë më prit në korridor sa të mbaroj provimin”. Kur doli më vuri një dorë të sup dhe më tha që “nesër të vish në teatër sepse bashkë me drejtorin kemi diçka për t’ju thënë”. U çudita. Vajta në teatër ishte një drejtor i mrekullueshëm, shkrimtari shkodran Kolë Jakova. Regjisori i propozoi drejtorit dhe i tha “këtë vajzë do ta marrim në teatër për aktore”. Rroga ishte 3 mijë e 800 Lekë. Ashtu u vendos./klantv/KultPlus.com
Simone de Beauvoir ishte një shkrimtare franceze, intelektuale, filozofe ekzistencialiste, aktiviste politike, feministe dhe teoriciente shoqërore.
Megjithëse ajo nuk e konsideronte veten një filozofe, ajo kishte një ndikim të rëndësishëm në ekzistencializmin feminist dhe teorinë feministe.
Simone de Beauvoir u lind në Paris më 9 janar 1908.
Prindërit e saj ishin njëri sekretar ligjor dhe e ëma vajza e një bankieri të pasur dhe katolike e devotshme. Familja luftoi për të ruajtur statusin e tyre borgjez pas humbjes së pasurisë së tyre menjëherë pas Luftës së Parë Botërore. De Beauvoir vetë ishte thellësisht fetare si një fëmijë, madje dikur ajo synonte të bëhej murgeshë. Nga viti 1929 deri më 1943, De Beauvoir jepte mësim në lice. Ajo dha mësim në Marsejë, Rouen dhe Paris.
De Beauvoir shkroi novela, ese, biografi, autobiografi dhe monografi mbi filozofinë, politikën dhe çështjet sociale. Ajo ishte e njohur për traktatin e saj të vitit 1949, “Seksi i Dytë”,gjithashtu për romanet e saj, duke përfshirë “Ajo erdhi për të qëndruar” dhe “Mandarins”.
Libri i saj “Seksi i dytë” pati tepër jehonë. Pati reagime dhe qëndrime ndaj tij , duke përfshitë edhe ndalimin e tij nga Vatikani, dhe ato ishin rrjedhojë e diskutimit të hapur nga autorja mbi seksualitetin femëror, përfshirë homoseksualitetin. Por në fakt, libri “Seksi i dytë” është shumë më tepër se kaq. Libri ngre pyetjen më thelbësore të feminizmit: Çfarë do të thotë të jesh grua? De Beauvoir e refuzon ekzistencën thjesht biologjike dhe përqendrohet në cilësinë e feminitetit, duke arritur kështu në thënien e saj më të famshme: “Një njeri nuk lind, por bëhet grua”.
De Beauvoir e krahason shtypjen e grave me atë të hebrenjve, njerëzve me ngjyrë dhe popullsive të kolonizuara. Por ajo konkludon se seksizmi është një forcë unike, sepse gratë jetojnë, madje edhe i dashurojnë, shtypësit e tyre. Në këtë libër, autorja bën një panoramë të jetës së grave: puna, mëmësia, pavarësia ekonomike, krijimtaria, seksualiteti, plakja dhe mërzia si rezultat i punëve shtëpiake.
Proza e De Beauvoir është depërtuese. Përgjigjet e saj janë të thjeshta: gratë duhet të arsimohen njëlloj si burrat, të paguhen njëlloj me burrat dhe t’u krijohet qasje e lirë mbi planifikimin familjar dhe divorcin. Në kohën kur u publikua, “Seksi i dytë” ishte një sukses. Shiti 22 mijë kopje në javën e parë në Paris në vitin 1949, ndërsa përkthimi në anglisht u bë menjëherë bestseller në Amerikë. Libri ka influencuar shkrimtare dhe feministe të brezave të mëvonshëm.
Ajo gjithashtu ishte e njohur për marrëdhënien e saj të hapur gjatë gjithë jetës me filozofin francez Jean-Paul Sartre. Gjatë tetorit 1929, Jean-Paul Sartre dhe De Beauvoir u bënë çift dhe, pasi u ballafaquan nga babai i saj, Sartri i kërkoi asaj të martohej me të. Por afër fundit të jetës së saj, de Beauvoir tha, “Martesa ishte e pamundur, nuk kisha asnjë dhunti”. De Beauvoir zgjodhi të mos martohej kurrë dhe të mos krijonte një familje të përbashkët me Sartrin. Ajo nuk bëri as fëmijë.
Pas vdekjes më saj, më 14 prill 1986, shumë vepra kanë hedhur dritë në disa aspekte të rrugëtimit të Beauvoir. Pas vdekjes, vepra e saj reziston më mirë se ajo e Sartrit. Më rastin e 100- vjetorit të lindjes, asaj i janë kushtuar disa libra të famshëm.
Simone de Beauvoir ishte një fenomen, një kapërcyell i kohës. Përkundër nënshtrimit dhe diskriminimit ndaj gruas, shkrimtare franceze, intelektualja, filozofja ekzistencialiste, aktivistja politike, veprimtarja e lëvizjes feministe dhe teoricienja sociale, i vuri pasionin dhe forcën e saj, energjinë dhe kurajon. Edhe pse ajo refuzoi ta konsideronte veten si filozofe, ndikimi që patën dy teoritë e ekzistencializmit feminist e vendosin atë në një vend të privilegjuar. Simone de Beauvoir mbetet ikonë e feminizmit, model i gruas së lirë që ka lënë gjurmë në disa breza femërorë./KultPlus.com
Artur Milleri i lindur në Nju Jork, vije nga një familje e jahudive austriak që ishin mërguar në ShBA. Familja e tij humbi pasurin gjatë viteve të krizës ekonomike botërore. Nga viti 1934, Milleri studioj publicistiken dhe gjuhen dhe literaturën angleze pranë Universitetit të Miçigenit. Krahas studimeve ai punojë ndër të tjera edhe si reporter dhe ndihmës në labor. Pas përfundimit të studimeve më 1938, Milleri shkroi pjesë për dëgjim dhe pjesë aktrimi.
Më 1945 doli romani i tij Pika Kyçe i cili e bëri të njohur Millerin si tregimtar. Shpërthimin si dramaturg i solli drama e tij Të Gjithë Bijtë E Mij (1947): Një fabrikat makinash me dijeni dërgonte pjesë rezeve të prishura për forcat ajrore, dhe në këtë mënyrë shkakton rrëzimin e 21 avionëve dhe vdekjen e njësiteve ushtarake në to. vetëm vetëvrasja e të birit të tij shkakton që edhe ky të ndiejë vetën përgjegjës për të tjerët. Më 1949, Milleri arrin sukses botërorë me Vdekja e Tregtarit Udhëtar.
Në dramën e tij Shikimi Prej Urës (1955) ai tematizonë ngjarjen e xhelozisë në mileun italiano-amerikan të qarkut të limani të Nju Jorkut nën urën e Bruklinit. Ndërsa pjesa e tij Kujtimi Në Dy Të Hënat (1955) paraqet botën moderne të punishteve. Nga mesi i viteve 50-ta, Milleri citohet nga senatori Mek Karti (McCarth) iKomiteut për sjellje jo amerikane, dhe denucohet si mik i komunistëve. Një padi në të holla dhe burgim e ngrehur për shkak të mos pranimit që të fliste më vonë u tërhoq.
Më 1956 Milleri për herë të dytë martohet, këtë herë me Merlin Monron (Marilyn Monroe); për atë, ky shkroi më 1959 librin e filmit të Gjon Hustonit (John Huston) I Pashoqërueshëm (1961) – filmi i fundit si për Merlin Monron po ashtu edhe për Klark Gablesin (Clark Gables). Në dramën Pas Mëkatit (1964), Milleri lëkundet për përkushtimet qendrore të tij, pyetja e fajit dhe përgjegjësisë së individit dhe shoqërisë.
Figura e avokatit merret si pasqyrë vetëfigurimit të Millerit, me figurën Magi ai portretronë ish gruan e tij tani më të vdekur Merlin Monron. Në dramën Çmimi (1968) Milleri demonstron se si shkatërrohen marrëdhëniet njerëzore nëpërmjet këmbënguljes së arritjes së qëllimeve ekonomike egoiste. Më 1983, Milleri inskenon në Pekin në teatrin popullor me aktor kinez pjesën Vdekja e Tregtarit Udhëtar. Rreth kësaj pune ai ka botuar një ditarë. Përkrahë Tenesi Uiliamit (Tennesse Williams), Milleri merret si përfaqësuesi më i rëndësishëm i realizmit psikologjik amerikanë. / KultPlus.com
Sot janë bërë 65 vite nga lindja e legjendës së muzikës pop, Michael Jackson, shkruan KultPlus.
Michael Joseph Jackson, lindi më 29 gusht 1958 në Gary, Indiana.Ai ishte muzikant, këngëtar, autor, producent, kompozitor, koreograf, prodhues, valltar amerikan. I pagëzuar si Mbreti i Popit, apo siç kanë dëshirë ta quajnë adhuruesit e kësaj muzike, King of Pop, ai njihet si një nga artistët më të mëdhenj të të gjitha kohërave. Kontributet e Jackson në muzikë, kërcim, modë, e kanë bërë atë një figurë globale në kulturën botërore për më shumë se katër dekada. Michael Joseph Jackson vdiq më 25 qershor 2009 në Los Anxhelos, Kaliforni./ KultPlus.com
Njëri ndër krijuesit e shquar shqiptarë të shekullit 20, pa dyshim se ishte edhe Dhimitër Shuteriqi, i njohur si poet, prozator, studiues, hulumtues i dalluar, hartues tekstesh shkollore dhe publicist. Dhimitri lindi në Elbasan, më 26 korrik të vitit 1915, në një familje të njohur patriotike dhe arsimdashëse. Studimet e para i kreu në Liceun Francez të Korçës dhe ato të larta, për filozofi e drejtësi, në Grenobel dhe Lyon të Francës. Mori pjesë aktive në Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare.
Me shkrime letrare ka filluar të merret qysh në vitet ’30, duke u bërë i njohur në shtypin e kohës si poet dhe publicist. Për një periudhë gati 60-vjeçare, e cila shtrihet deri në ditët e fundit të jetës, iu kushtua intensivisht letërsisë dhe veprimtarisë studimore letrare, albanologjike, historike dhe folklorike.
Si shkrimtar dhe romansier Dhimitër Shuteriqi është autor i disa vëllimeve, midis të tjerash: Fyelli i Marsiasit (1963), Një mal me këngë (1975), Maratonomaku ynë (1977), 60 tregime në një (1978), Kur rend hëna nëpër re (1982), Vërshimet e vjeshtës (1984), Kroje kam et (1977), Buka dhe thika (2002) etj. Një numër i madh i veprave letrare janë përmbledhur nën titullin Vepra, në 9 vëllime, më 1982 dhe 1989.
Vepra e tij e gjerë hulumtuese shkencore iu kushtua filleve të qytetërimit shqiptar, duke u bërë sidomos e njohur me botime të tilla monografike dhe historiografike, si Shkrimet Shqipe 1832-1850 (1965), Historia e letërsisë shqipe, apo përmes hulumtimeve dhe studimeve mbi humanistët shqiptarë, figurat e shquara të Rilindjes, historisë së kulturës kombëtare, folklorit etj. Një pjesë e tyre janë botuar si vepra monografike më vete, shumë të tjera të përmbledhura në vëllime të veçanta.
Dhimitër S. Shuteriqi drejtoi për një kohë të gjatë Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë si kryetar i saj. Ai ishte anëtar i Akademisë së Shkencave që prej themelimit më 1972 dhe një ndër themeluesit e arsimit të lartë shqiptar.
Ka vdekur më 21 korrik 2003.
Mynever Shuteriqi, kujtime për bashkëshortin, Dhimitrin
Këto vitet e fundit kur shpesh “midis nesh”, i ktheheshim së kaluarës sonë, Dhimitri do të përsëriste: Siç e di, kam pasur telashe, herë të mëdha, herë më të vogla, por asnjëherë aspak të vogla. Telashe me “çensorë” e “mbikqyrës” të shumtë e të ndryshëm, të Partisë e të Pushtetit, por edhe telashe me shokë shkrimtarë, me shijet e gjykimet e tyre, shpesh të pa informuar e jo njohjës të problemeve historiko-letrare. E kishte fjalën për “Historinë e Letërsisë Shqipe” së cilës i kushtoi shumë pasion, shumë vite pune (1946-1983), afro 40 vjet, po dhe brengën që nuk iu nda.
S’kishte menduar ndonjëherë në rininë e vet se do të vinte një ditë që të merrej me historinë e letërsisë dhe ta bënte atë profesion. Është e vërtetë se në vitet studentore në Francë lexonte shumë tekste e manuale histori letërsish të autorëve të njohur, ndiqte me interes aulat e historisë së letërsisë, duke qenë student i filozofisë dhe drejtësisë, por që të bëhej një ditë historian i letërsisë, asnjëherë s’e kishte menduar. Kishte botuar disa artikuj studimorë në vitet 1935-1936 në shtypin e kohës mbi simbolistët e mëdhenj francezë, si Baudelaire, Verlaine, Mallarmé, etj, ishte marrë diçka edhe me kritikën letrare, po kurrsesi me mendimin që një ditë do të bëhej historian i letërsisë shqipe. Megjithatë mendoj se nuk ishte pa një prirje të hershme në këtë drejtim. Gjej në revistën “Përpjekja Shqiptare”, Nr.2, nëntor 1936, f. 24, nën pseudonimin H.H, një shkrim kritik mbi një libër mbi literaturën shqipe të Eqerem Çabejt, me titull “Elemente të gjuhësisë e literaturës shqipe”.
Po të kthehesha në kohë, do të thosha se i ati, Simoni, mësues i pasionuar i letërsisë shqipe, ia kish nxitur, pa e kuptuar, që në fëmini dashurinë për letërsinë shqipe. Dhimitri kujtonte përherë me mallëngjim netët e dimrit në shtëpinë e zjarrit, nën dritën e llambës e të kërcunjve të ullirit që digjeshin në vatër, ku Simoni lexonte me zë një copë nga Budi e Bogdani, më shpesh një vjershë nga Naimi apo një kangjell nga De Rada që atë e mahnitnin. Por sidoqoftë, ishte rasti që e solli të bëhet historiani i letërsisë dhe ky rast zë fill në vitin 1946, kur u bë reforma e madhe arsimore. Në fillim të atij viti atë e thirrën në Ministrinë e Arsimit, për të punuar me programet dhe tekstet e lëndëve humanitare.
Si fillestar në punën me tekstet iu ngroh zemra, që ndër kolegët e tij bënte pjesë edhe Aleksandër Xhuvani, personalitet i njohur në fushën e arsimit, autor i disa teksteve shkollore. Përgatitën atëherë një antologji të komentuar të letërsisë shqipe me tekste nga shumë autorë, midis të cilëve Fishta, Konica, etj., por antologjia qarkulloi vetëm pasi i hoqën faqet me tekstet e autorëve të padëshëruar.
Po i referohem kopjes së vetme të kësaj antologjie, që ai ruante, dhe që sot ndodhet në bibliotekën tonë. Teksti botohet si: “Botim i Ministrisë së Arsimit”, Komisioni pedagogjik. Shtypur në 6000 kopje në Stabilimentin Nr.5, në muajin Dhjetor 1946 Tiranë.
Antologjia ka 479 faqe dhe ndahet në pesë kapituj: Atdheu, Lufta NAÇL, Shoqëria, Natyra, Puna. Aty përfshihen të gjithë shkrimtarët e poetët që kishin bërë emër, një pjesë e mirë e të cilëve do të hiqeshin nga programet dhe tekstet e historisë së letërsisë ose fill pas botimit të kësaj Antologjisë, ose me kalimin e viteve.
Gjergj Fishta përfaqësohej me shkrimet “I dëbuemi” f.50, “Eufrosina” f.234, “Ujku dhe Kali” f.272; Konica me “Naim Frashëri” f.26, “Anadollaku në mësallë” f.196, “Sakuentale-Kalidasa” (përkthim) f.288; Kuteli me “Hanet e Karvanet” f.174, “Lumi i Madh” f.230; Ali Asllani “Dëshira e Labit” f.191; Nexhat Hakiu me “Vajmedet çobankë” f.261; Lasgushi me “Kroi i fshatit tonë” f.365.
Antologjia u hartua për ciklin e ulët (unike). Ajo ishte përgatitur me aprovimin e ministrit të asaj kohe, Sejfulla Malëshovës. Dhimitri, i tronditur për sa kishte ndodhur, iu drejtua këtij të fundit për të marrë shpjegimet e nevojshme mbi arsyet e cungimit të librit që ai si ministër kishte aprovuar. E gjeti duke dalë nga shtëpia e tij me raketat në dorë dhe u shtang nga reagimi i ministrit të vet, i cili, në vend të sqarimit, ia ktheu me indiferentizëm: “Më fal Dhimitër, se jam nisur për tenis.” Më pas Dhimitri mësoi se pozita e Sejfullait ishte lëkundur dhe ai qëndronte formalisht si ministër.
Në vjeshtë të atij viti u ngarkua të drejtonte Institutin e Lartë Pedagogjik dhe të jepte lëndën e letërsisë shqipe dhe atë të folklorit, por pa disa autorë si Fishta, Koliqi, Konica, etj., që nuk i përfshinte programi shkollor i Ministrisë së Arsimit.
Në disa shënime që ndodhen në arkivin e tij, Dhimitri shkruan: “Kjo punë me shkollën nuk më afroi aq me historinë e letërsisë se sa me tekstet, por duke lexuar tekstet, duke i rilexuar, mora një informacion direkt shumë më të gjerë nga ai që kisha deri në atë kohë për letërsinë tonë. Hartimi i teksteve, i programeve, i leksioneve, më futi në mendime. Ishte si një informacion për historianin e nesërm të historisë së letërsisë shqiptare.” Pikërisht në këtë kohë fillon edhe shtegtimi i tij në rrënjët e kulturës shqiptare, me kërkime, zbulime, studime për shkrimet shqipe, humanistët, Rilindjen dhe rilindësit, figurat e shquara të së kaluarës dhe bashkëkohësit, folklorin etj. Ishte kjo kohë që u krijua dhe skedari i tij me skedat që shtoheshin e shumoheshin me shpejtësi, që na futi në vështirësi se akoma nuk e kishim raftin përkatës për sistemimin e tyre. Mungesa e një rafti të tillë e nervozonte së tepërmi, se nuk arrinte t’i përdorte me lehtësi skedat, ashtu të shpërndara siç ishin nëpër sirtarët e shtëpisë.
Dhimitri tanimë kishte bërë përgatitjen e nevojshme shkencore për t’i hyrë punës për “Historinë e Letërsisë Shqipe” që botoi në vitin 1953.
Historia e Letërsisë Shqipe u shkrua tre herë: 1) Prej Dhimitrit për shkollat e mesme, si botim i Ministrisë së Arsimit; 2) Prej një ekipi për Universitetin, më 1959; 3) Prej një ekipi tjetër për Akademinë e Shkencave, më 1983. Të dyja këto të fundit nën drejtimin e Dhimitrit.
Ai, qysh në vitin 1945, kur u hartua antologjia e letërsisë shqipe për Ministrinë e Arsimit, u ndodh në udhëkryq. Nuk u lejuan as atëherë as më vonë, në botimet e 1955, 1959, 1983, disa autorë që konsideroheshin bashkëpunëtorë të fashizmit ose kundërshtarë politikë, ndërkohë që Dhimitri e kishte konceptuar që në krye të herës tekstin e historisë së letërsisë si një histori të plotë të letërsisë shqiptare. Kështu, në një intervistë të vitit 1945, në gazetën e Beogradit “Nasa kizevnost”, Nr.1, janar 1946, të cituar nga Dr. Xhavit Aliçkaj, në librin e tij “Lahuta e Malcisë” e Gjergj Fishtës (Prishtinë, 2000; f.43, 48), Dhimitri shprehej: “Poeti më i dashur i shqiptarëve është Naim Frashëri, por për nga fryma poetike dhe përsosmëria artistike poeti ynë më i madh është Gjergj Fishta”. Dhe më tej autori kosovar tërheq në tekstin e tij edhe një pohim tjetër të Dhimitrit: “Një histori e mirfilltë dhe e plotë e letërsisë shqipe nuk ka si të mos përfshijë shkrimtarët e mëdhenj si Konica, Fishta dhe Skiroi”.
Vendimi i marrë nga lart binte pra ndesh me ndjenjat e tij për artin, me shijet e tij letrare dhe, për më tepër, me formimin e tij letraro-kulturor mbi bazën e përvojave të teksteve të njohura analoge të vendeve të tjera, veçanërisht ato të Francës, që i njihte mirë. U trondit jo pak, por nuk u tërhoq. Besonte se ky ishte një qëndrim i përkohshëm, do të uleshin gjakrat, do të hiqej dorë nga konceptet absurde “si jeta, si vepra” e të tjera si këto dhe do të hapej patjetër, mendonte ai, rruga botimit të një historie të plotë të Letërsisë Shqiptare, ku të përfshiheshin gjithë vlerat kombëtare, jashtë kritereve politike. (Konicën e çmonte shumë për punën e madhe me gjuhën, si stilistin e rrallë, për rolin që luajti në gazetën “Albania”, kurse Fishtës i çmonte ndër të tjera meritën që vuri folklorin në bazë të krijimtarisë së tij.)
“Historia e Letërsisë Shqipe” e Dhimitrit, e vitit 1955, me antologjinë që e shoqëronte, njohu 11 ribotime dhe ai nuk reshti ndërhyrjet pranë Ministrisë së Arsimit, për çdo ribotim që bëhej, për të përfshirë autorët e censuruar. Por gjithnjë do të merrte të njëjtën përgjigje: “Ne nuk bëjmë Histori të Letërsisë për publikun e gjerë. Shteti ka programet e veta për shkollat, dhe tekstet duhet të respektojnë programet.”
Në vitin 1961, nëse kujtohem saktë, Dhimitri mori një përgjigje të drejtpërdrejtë për këtë çështje nga udhëheqësi i Partisë në një mbledhje në Universitetin e Tiranës me intelektualë të fushave të ndryshme të artit, shkencës e kulturës (mesa mbaj mend për marrëdhëniet midis brezave, – të rinj të vjetër). Gjatë një pushimi u ftua të pinte një kafe me Enver Hoxhën dhe në këtë takim të shkurtër, ai gjeti rastin të prekë tërthorazi edhe punën e Historisë së Letërsisë, duke i shtruar mendimin se tanimë jugosllavët meritojnë gjithçka pleqtë tanë kanë thënë për ta. Enveri, tregonte Dhimitri, la menjëherë filxhanin e kafes dhe qetësisht më tha: “Ti e ke fjalën për Pater Gjergj Fishtën. Ai ishte i austriakëve dhe u bë i Italisë fashiste dhe akademik i Duçes. Ne nga ai nuk mësojmë t’u qëndrojmë shovinistëve serb dhe revizionistëve jugosllavë.” Kishte marrë një përgjigje tronditëse, por përsëri nuk u zmbraps dhe as që i shkoi ndër mend të hiqte dorë nga puna e tij mbi historinë e letërsisë shqipe. Dhe kjo buronte nga një bindje e tij e fortë se më mirë të kishim një Histori Letërsie Shqipe pa autorët e anatemuar, sesa të mos e kishim fare.
Kujtonte me dhimbje vitet e tij të shkollës në Liceun e Korçës: kishte mësuar historinë e letërsisë franceze me detaje nga klasikët tek bashkëkohësit, nga shumë të njohurit dhe tek më pak të njohurit, kishte mësuar për shkrimtarë të mëdhenj të botës, kishte mësuar për qytetet malet, lumenjtë e mëdhenj të Francës deri tek lugina e përrenj, por s’kishte pasur një tekst të vetëm për të mësuar letërsinë, historinë, gjeografinë e vendit të vet. Në kujtimet e tij ai shkruan: “Ishte e dhimbshme për një nxënës liceu që libra shkolle shqip të kishte pak, aq pak sa të numëroheshin në gishtat e njërës dorë, ndërsa frëngjisht kishte ç’të doje, me barrë libra, për gjithë lëndët, për historinë e gjeografinë, për algjebrën e trigonometrinë, anglishten, gjermanishten, filozofinë. Manuale të ndryshme për të njëjtën lëndë, të zgjidhje cilën të doje, dhe të mos kishe veçse një antologji të vogël për letërsinë tënde, pale një vepër të Naimit, Çajupit tënd, De Radës, Serembes, Asdrenit…
Më 1930, më ra në dorë nga një Mantho, nxënës përmetar në Lice “Baba Tomorri” i Çajupit dhe nuk vetëm e lexova, por edhe e kopjova duke e gdhirë një natë me atë libër në dorë. Mëkat, t’i lënë fëmijët tanë, shkollarët, pa një tekst që të njohin e të mësojnë Bogdanin e De Radën, Naimin, Çajupin etj.
“Unë kam kënaqësinë që bëra të mësojnë shumë, ndonëse jo gjithçka”, ngushëllohej Dhimitri. Sa herë binte fjala dhe fjala binte shpesh, se brenga nuk iu nga kurrë, do të përsëriste atë që thosh Xhuvani: “Po ç’të keqe ka xhanëm fëmija nga bukuria?!”
Atmosfera disi më liberale e fillimit të viteve ’70, mundësoi, midis të tjerash, marrjen e vendimit për botimin e veprave të plota të rilindasit tonë të madh, Naim Frashërit, nën drejtimin e Dhimitrit. Kjo krijoi shpresa reale edhe për plotësimin e tekstit të Historisë së Letërsisë, që ishte në proces pune, me autorët e kërkuar. Por vendimet e Plenumit IV të vitit 1973 frenuan çdo gjë, mbyllën çdo shpresë e mundësi. Botimi i veprave të plota të Naimit u reduktua në “Vepra të zgjedhura”, të botuara në dy vëllime në vitet 1982 dhe 1985, kurse për Historinë e Letërsisë as që bëhej më fjalë. Një zhgënjim dhe brengë tjetër për Dhimitrin.
Në lidhje me sa thashë Dhimitri shkruan: “Historia e Letërsisë Shqipe ose do të shkruhej ashtu si u shkrua, ose nuk do të shkruhej. Apo më mirë: ose do të shkruhej nga ata që e shkruan, ose do të shkruhej nga të tjerë, që nuk do ta shkruanin ndryshe me një specializim të njëjtë. Fishta, Konica e të tjerë nuk do të figuronin në programet shkollore, pra dhe në faqet e saj, ose do të figuronin me një faqe e me pak rreshta, sipas “porosive” nga lart dhe jo ndryshe, ndryshe nuk mund të shkruhej. Qe një guxim edhe ashtu si u shkrua. Unë isha për një histori të plotë të letërsisë në shkolla. Luftova për këtë por dështova. Preferova të punoj për shkollat edhe pa jasakët, që më imponoheshin, se i shërbeja shkollës, që i shërbeva jo pak.” Në këto kushte Dhimitrit i mbetej vetëm një zgjidhje: të shkruante një Histori të Letërsisë të tijën. Kjo ëndërr iu përforcua pas Pleniumit IV të KQPPSh, kur u shkarkua nga funksioni i tij si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe mendonte se do të kishte kohën e nevojshme. Miku i tij, linguisti i njohur Mahir Domi, bashkëpunëtor i afërt në të gjithë punën që ishte bërë për hartimin e Historisë së Letërsisë, e mbështeti fort në vendimin që tashmë kishte marrë. Regjistrova atëherë një bisedë të gjatë që ai pati me Dhimitrin, për këtë çështje, pas Pleniumit IV: “Tani ka ardhur koha t’i vësh kurorën veprës tënde të jetës, të shkruash një Histori të Letërsisë tënden me Fishtën, Skiroin, Konicën e gjithë të anatemuarit, ashtu siç ka qenë dhe është jeta letrare, ashtu siç e kemi konceptuar bashkë dhe ke luftuar sa herë që të është dhënë mundësia. Ti duhet ta bësh, të takon ta bësh Dhimitër.”
Por mundësia që aspironte, “koha” nuk iu krijua asnjëherë. Në ditarin e tij të datës 11.6.1977, ai midis të tjerash shkruan: “Jam shumë i ngarkuar; duhet të redaktoj përfundimisht Historinë e Letërsisë (botim i Akademisë së Shkencave 1983 – M) të kryeredaktoj botimin e veprave të Naimit dhe të De Radës, të redaktoj me Mahirin korrespondencën e Rilindjes, të përgatit për botim folklorin që kam mbledhur (“Nga kënga e popullit” botuar në 1991 – M) të përgatis botimin e veprave të mija letrare në 9 vëllime, etj. Bëhen pra disa mijëra faqe. Bisedova me Aleks Budën, kryetar i Akademisë së Shkencave, të më jepet një ndihmës.”
Sa herë bisedonim për këtë ngarkesë, për ndihmësin që i ishte premtuar më thoshte: “Hallvë e ftohtë”.
Ndërkohë iu vu punës voluminoze e të vështirë për ribotimin e pasuruar të veprës së tij “Shkrime shqipe të viteve 1332-1850” (Tekstet shqipe dhe shkrimi i shqipes në vitet 879-1800 – botuar nga Akademia e Shkencave më 2005 – M) dhe përgatitjes për një botim të pasuruar të “Fjalorit parabuzukian” (vepër në proces botim nga Akademia e Shkencave – M).
Kjo ngarkesë dhe rrethana të tjera nuk i dhanë mundësinë të realizojë ëndrrën e tij. Ky ishte pengu i tij, ndoshta pengu më i madh i jetës. Por edhe rrethanat e reja të krijuara pas viteve ’90, nuk i dhanë dorë mbasi e gjetën të rënduar nga shëndeti, të lodhur nga mosha dhe nga jeta konfliktuale e atij dhjetëvjeçari të fundit të shekullit. Dy ditë para se të mbyllte sytë përgjithnjë më foli me ngashërim për të fundit herë për Historinë e Letërsisë Shqipe dhe më tha: “Ti e di si e kam shkruar Historinë e Letërsisë Shqipe, ti e di se ç’peng të madh kam pasur”.
Dhimitër Shuteriqi, ca portrete miqësore kolegëve
Me një kalim të shpejtë të lapsit ai e ravijëzonte një portret. Mund të qëllonte të ishte në një mbledhje të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, por edhe një kafe me miqtë. Ata që e njihnin nga afër ia dinin këtë dhunti “të fshehtë” shkrimtarit dhe studiuesit Dhimitër Shuteriqi. Shpesh ato merrnin trajtën e një karikature, por askush nuk ia merrte me të keq dhe shpesh qeshnin së bashku. Një galeri e tërë portretesh, realizuar nga Dhimitër Shuteriqi, u prezantuan mbrëmë në qendrën “Tirana Ekspres”, në ekspozitën “Portrete”. Ndonëse në periferi të kryeqytetit, aty ku ende vazhdojnë të jenë magazinat, pranë Stacionit të Trenit, në ceremoninë e hapjes nuk munguan miq e të afërm të artistit, të cilët patën mundësi të rishihnin portretet dashamirëse të kolegëve të tyre dhe, pse jo, të ndanin edhe ca kujtime nga e shkuara. Duke kaluar nga njëri portret në tjetrin, të ndodh të vësh buzën në gaz. Duke u vënë në pah ndonjë karakteristikë të tipareve të tyre, Shuteriqi dëshironte edhe t’i ngacmonte nga pak miqtë e tij. Dhe ja, shquan mes tyre shkrimtarë, piktorë, kompozitorë, përkthyes, gjuhëtarë. Mes galerisë së gjerë, e cila numëron mbi 130 portrete, mund të shquash imazhin e shkrimtarit Nonda Bulka me një balluke të kreshpëruar, poetit Ali Asllani, gjuhëtarit Eqrem Çabej me kokën pak mënjanë, siç e kujtojmë të gjithë prej fotografive të tij, përkthyesit Vedat Kokona, kompozitorit Çesk Zadeja me faqet buçkane, piktorëve Vangjush Mio, Sali Shijaku e Nexhmedin Zajmi, profili imcak i sopranos Marije Kraja, për të vijuar me Ismail Kadarenë, Lasgush Poradecin, Petro Markon, Qamil Buxhelin… Por nuk mungojnë edhe autoportretet me apo pa llullë… Shumë prej tyre sot nuk janë më dhe ekspozimi i imazheve të tyre është një homazh i dyfishtë. Këto vizatime janë përzgjedhur nga një koleksion, që sipas bashkëshortes së artistit, Mynevere Shuteriqi, numëron mbi 500 portrete.
Dimensioni tjetër
Përveç dashamirësisë së Mynevere Shuteriqit, e cila vuri në dispozicion koleksionin e të shoqit dhe është gjithnjë e gatshme për të ndihmuar këdo kur vjen puna për veprën e bashkëshortit, që djemtë e “Tirana Ekspres” të ngrinin këtë ekspozitë ka ndihmuar edhe shkrimtari e studiuesi Moikom Zeqo. Sipas tij, krijimtaria në vizatime dhe skica e Dhimitër Shuteriqit, kryesisht në portrete e peizazhe, dokumentohet qysh në periudhën studentore, në vitet ’30. Znj. Shuteriqi e lidh me periudhën kur ai studioi në Francë dhe pati mundësi të njihte artistë e profesorë të fushës e të vizitonte galeri të shumta. “Ka vizatuar portrete të njerëzve të njohur, të shkrimtarëve francezë, shqiptarë, të cilëve ai u realizonte portrete që u afroheshin karikaturave miqësore. Janë vizatime me përmasa jo shumë të mëdha, që quhen kroki”, thotë Zeqo, teksa shton se të tilla vizatime Shuteriqi realizoi përgjatë gjithë jetës së tij dhe tani që shumica e personazheve të vizatuar nuk jetojnë më, marrin edhe më shuam vlera. “Vizatimet e tij janë interesante, kryesisht të realizuara bardhezi, por ka edhe pak me ngjyra. Një ndër to është Mali i Tomorrit. Përveç portreteve të emrave të njohur, ka fiksuar në letër edhe imazhet e njerëzve të thjeshtë. Ka një galeri të tërë me portrete malësorësh, realizuar gjatë udhëtimeve të tij në Malësi. Është shumë i kujdesshëm në kapjen e detajeve dhe hollësive nga jeta. Janë vizatime të shkëlqyera, të cilat mbërthejnë karakterin e personazhit. Shumë syresh shfaqin tendenca kubiste e futuriste”, shton studiuesi. Sipas tij, vizatimi i jep një tjetër dimension figurës së Dhimitër Shuteriqit, duke u bërë ndër të paktët shkrimtarë që lëvronin edhe pikturën, në krah të Lasgush Poradecit. “Por, nëse Poradeci ka marrë mësime në pikturë, për Shuteriqin ka qenë një pasion”, thotë Moikom Zeqo. Megjithatë, ekspozitës do t’i mungojë aspekti familjar. Dhimitër Shuteriqi ka realizuar dhjetëra portrete të vajzave të tij, të cilat sot varen nëpër muret e shtëpisë së tij, apo të mbesave. “Janë shumë të dashura për ne. I kemi vendosur nëpër mure, të tjera ua kam dhënë vajzave apo mbesave”, thotë Mynevere Shuteriqi.
Në galerinë alternative
Galeria alternative “Tirana Ekspres”, në fund të rrugës “Karl Gega”, ka pritur me shumicë të rinj artistë apo dashamirës të artit. Ata moshatarë nuk janë shumë të shpeshtë andej nga periferia, por me rastin e hapjes së ekspozitës “Portrete” nga Dhimitër Shuteriqi, shumë syresh shkuan mbrëmë. Por, qëllimi i drejtuesve të kësaj galerie nuk ka qenë vetëm tërheqja e një publiku ca më të pjekur në moshë, por pikërisht për t’i njohur të rinjtë me veprën e të vjetërve. Ndaj edhe poshtë çdo portreti janë theksuar mirë emrat e personazheve. Ndërsa në momentin e parë të duket një ide e çuditshme që një ekspozitë e Shuteriqit të hapet në një galeri të tillë, kur e sheh atë duket se lapsi i çlirët u shkon mirë mureve të ish-magazinës, që do të thotë se çka është e bukur shijohet, pavarësisht vendndodhjes së galerisë. Ekspozita e hapur mbrëmë do të qëndrojë e hapur deri në datën 15 tetor.
Ernest Hemingway ishte novelist amerikan, shkrimtar i historive të shkurtëra dhe gazetar. I përket shkrimtarëve të periudhës klasike të letërsisë amerikane. Ernest Hemingway në profilin e tij shkrimtaresk përfaqëson në menyrë të shkëlqyer realizmin letrar në SHBA. Stili i tij ekonomik dhe i nënvlerësuar kishte një ndikim të fortë në fiksion, shkruan KultPlus.
I konsideruar nga shumëkush si strehë e brezit të humbur, Heminguej vazhdon të mbetet shkrimtari më i shquar amerikan. Proza e tij e gjallë shquhet për nga thjeshtësia mahnitëse, dialogu i thjeshtë plotë jetë. Personazhet kryesore të Heminguejit janë gjithnjë luftëtarë të paepur, me dinjitet krenar, toreador, përballë gjendjes së nderë që po përjetonte padrejtësisht brezi i humbur, brez në kurrizin e të cilit rëndoi më së shumti Lufta e Parë Botërore.
Hemingway u rrit në Oak Park, Illinois. Pas shkollës së mesme, ai raportoi për disa muaj për “The Kansas City Star”, përpara se të nisej për Frontin Italian për t’u regjistruar me shoferët e ambulancës së Luftës së Parë Botërore. Në vitin 1918, ai u plagos rëndë dhe u kthye në shtëpi. Përvojat e tij të kohës së luftës formuan bazën për romanin e tij “Një lamtumirë për armët” (1929).
Në vitin 1921, ai u martua me Hadley Richardson, e para nga katër bashkëshortet e tij. Çifti u zhvendos në Paris, ku punoi si korrespondent i huaj dhe ra nën ndikimin e shkrimtarëve dhe artistëve modernistë të komunitetit të emigrantëve të viteve 1920 “Lost Generation”. Ai botoi romanin e tij debutues, The Sun Also Rises, në vitin 1926. Pas divorcit të tij nga Richardson në vitin 1927, Hemingway u martua me Pauline Pfeiffer; ata u divorcuan pasi u kthye nga Lufta Civile Spanjolle, ku ai kishte qenë gazetar, dhe pas së cilës ai shkroi From Whom the Bell Tolls (1940). Martha Gellhorn u bë gruaja e tij e tretë në vitin 1940; ata u ndanë kur u takua me Mary Welsh në Londër gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ai ishte i pranishëm në ulje të Normandisë dhe çlirimin e Parisit.
Menjëherë pas botimit të Plaku dhe Deti (1952), Hemingway shkoi për safari në Afrikë, ku ai u vra pothuajse në dy rrëzime të njëpasnjëshme të aeroplanëve që e lanë me dhembje dhe të sëmurë për pjesën më të madhe të jetës së tij të mbetur. Hemingway mbante banesa të përhershme në Key West, Florida, (1930) dhe Kubë (1940 dhe 1950), dhe në vitin 1959 bleu një shtëpi në Ketchum, Idaho, ku ai vrau veten në mes të vitit 1961
Ai lindi me 21 Korrik 1899 dhe vdiq me 2 Korrik 1961 . /KultPlus.com
Idriz Ajeti, albanologu, gjuhëtari e intelektuali, pedagogu dhe veprimtari i palodhshëm në zhvillimet tona shoqërore, lindi më 26 qershor të vitit 1917 në Tupallë të Komunës së Medvegjës, shkruan KultPlus.
Profesori Ajeti, shkollën fillore e mbaroi në Banjën e Sijarinës më 1930, të mesmen e kreu në Shkup më 1938. Po atë vit u regjistrua në Fakultetin e Filozofisë të Universitetit të Zagrebit – në Degën e romanistikës. Studimet i mbaroi pas luftës, në vitin 1949 në Fakultetin e Filozofisë të Beogradit. Që atëherë e deri në vitin 1953, me cilësi profesori të gjuhës shqipe, punoi në Gjimnazin e Prishtinës. Nga viti 1953 deri në vitin 1960, me cilësi lektori, jepte mësim në Degën e Albanologjisë të Fakultetit të Filozofisë të Universitetit të Beogradit. Në vitin 1958 mbrojti disertacionin e doktoratës me temën: Zhvillimi historik i së folmes gege të shqiptarëve të Zarës së Dalmacisë.
Që nga viti 1960, njëherë docent, pastaj profesor inordinar dhe nga viti 1968 profesor ordinar, jep mësim në Degën e Gjuhës dhe të Letërsisë Shqipe të Fakultetit të Filozofisë të Prishtinës. Iu dhanë disa shpërblime e dekorata, ndër të cilat edhe Shpërblimi i 7 korrikut dhe ai i KAÇKJ.
Presidenti Ibrahim Rugova e dekoroi me Medaljen e Artë të Lidhjes së Prizrenit, ndërsa me rastin e 90-vjetorit të lindjes, Presidenti Fatmir Sejdiu e dekoroi me Çmimin Presidencial për Studiues. Hetimi i dialekteve nga pikëpamja diakronike, pastaj trajtimi i dokumenteve të moçme gjuhësore të shkruara me alfabetin arabo-turk dhe më në fund studimi i marrëdhënieve të shojshoqme shqiptare-serbe – janë troje të interesimit shkencor të Idriz Ajetit. Merret edhe me çështje të gjuhës së sotme shqipe. Qe iniciator i shumë konsultave dhe bashkëmarrëveshjeve gjuhësore ku u kërkuan shtigje të reja për njësimin e gjuhës shqipe dhe të drejtshkrimit të saj.
Hartoi tekste shkollore për nxënës të shkollave të mesme dhe për studentë të Degës së Gjuhës dhe të Letërsisë Shqipe të Fakultetit Filozofik të Prishtinës. Me nismën e tij, pas hapjes së Fakultetit të Prishtinës (1960), u nxor revista shkencore Gjurmime albanologjike (1962) e më 1974 u organizua Seminari i Kulturës Shqiptare për albanologë të huaj.
Gjatë vitit 1969-1971 ishte drejtor i Institutit Albanologjik, më 1971-73 ishte dekan i Fakultetit Filozofik, në vitet 1973-75 rektor i Universitetit të Prishtinës. Pas zgjedhjeve paralele të vitit 1998 për Kuvendin e Republikës së Kosovës, zgjidhet kryetar i parë i tij nga radhët e Lidhjes Demokratike të Kosovës. Në vitet 1979-1981 dhe 1996-1999 ishte kryetar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës. Në vitin 1997, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës i ka botuar veprën e plotë në pesë vëllime.
Profesori i shquar, Idriz Ajeti do të kujtohet përherë për angazhimin e tij të palodhshëm deri në fund si anëtar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës dhe kryetar i saj në dy mandate si dhe anëtar nderi i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë.
Vdekja e Akademik Idriz Ajetit ishte një humbje e madhe për të gjitha fushat e të gjithë njerëzit që e njohën atë. Ai u nda nga jeta më 13 shkurt 2019, në moshën 102-vjeçare. /KultPlus.com
Sot janë bërë 124 vite nga lindja e shkrimtarit japonez Jasunari Kavabata, shkruan KultPlus.com
Jasunari Kavabata lindi në Osaka, Japoni më 14 qershor 1899 dhe vdiq më 16 prill 1972.
Ai është nobelist japonez. Puna e tij e parë më e madhe që do t’i jepte famë mes letrarëve japonezë do të ishte historia e shkurtër “Kërcimtarja nga Izumi” e shkruar më 1925.
Më vonë u bë edhe lideri i një shkolle shkrimtarësh japonezë, të cilët konsideroheshin për stilin e tyre lirik mbresëlënës, në krahasim me letërsinë proletare të vitit 1920.
Novelat melankolike të Kavabatës, zakonisht trajtojnë me finesë dhe delikatesë marrëdhëniet midis një burri dhe një gruaje. Për shembull libri “Dashuri në vendin me dëborë” shkruar më 1956 (që ishte edhe libri me të cilin ai do të fitonte Çmimin Nobel), trajton historinë e një geishe me një biznesmen të ftohtë nga Tokio.
Më 1968, Kavabatës iu dha Çmimi Nobel. Ai ishte japonezi i parë që e mori këtë titull në fushën e literaturës. Shumë vite më vonë, ai do prekej nga probleme shëndetësore dhe psikologjike, duke i dhënë jetës fund me vetëvrasje më 16 prill 1972
Disa nga veprat e tij më të njohura janë:
1926 – Kërcimtarja nga Izumi (përkthyer në shqip) 1935 – 1937 – 1947 – Dashuri në Vendin me Dëborë (përkthyer në shqip) 1951 – 1954 – “Mjeshtri i Go” – The Master of Go (jo e përkthyer në shqip) 1942 – 1952 – Thousand Cranes (jo e përkthyer në shqip) 1949 – 1954 – “Tingulli i Malit” – The Sound of the Mountain (jo e përkthyer në shqip) 1954 – “Liqeni” – The Lake (jo e përkthyer në shqip) 1961 – “Shtëpia e Bukurosheve të Fjetura” – The House of the Sleeping Beauties (histori të shkurtra) 1962 – “Kryeqyteti i Vjetër” – The Old Capital 1964 – “Bukuri dhe Trishtim” – Beauty and Sadness
Palm-of-the-Hand Stories Dëbora e Parë mbi Fuji – First Snoë on Fuji (jo e përkthyer në shqip) Histori të tjera (jo të përkthyera në shqip)/KultPlus.com
Në vitin 1942 Shqipëria ishte e pushtuar nga Italia dhe Departamenti i Shtetit nuk e njihte më Konicën si përfaqësues diplomatik të vendit të tij.
Jeta e Faik Konicës në Uashington ishte modeste. Paguante qiranë e apartamentit, rreth 80 dollarë në muaj, pastaj stenografen dhe sekretaren Charlotte Graham, e cila punonte për të prej 12 vitesh, si dhe shërbyesit, Hattie Williams me burrin e saj. Kohët e fundit kishte marrë para borxh nga disa miq, diçka më pak se njëmijë dollarë. Jetonte si një aristokrat i rënë nga vakti, sepse, ndërsa merrte hua për të shtyrë pagesën e qirasë, në garderobën e tij kishte ndonja dhjetë kostume shik, një numër palltosh, plot kapele e këpucë si dhe një koleksion të bukur veshjesh zyrtare. Shpërndaje dhe Pëlqeje MekuliPress
Ishte e hënë, ora 5 pasdite e datës 14 dhjetor, kur Faiku pësoi hemoragji cerebrale. Hattie, që i kishte shërbyer prej vitesh, e gjeti të rrëzuar në banjë dhe e ndihmoi të shkonte në shtrat. Faiku kërkoi të telefonohej sekretarja dhe ajo arriti pas 30 minutash. Charlotte ishte një grua e përpiktë dhe e sjellshme dhe Faiku i besonte ashtu si vetes së tij. I tha se kishte një dhimbje të fortë në sy dhe Charlotte propozoi të thërrisnin mjekun, Robert Oden. Megjithë kundërshtimet e Faikut, mjeku u thirr. Dr. Oden, ndër më të njohurit e Uashingtonit dhe mik i vjetër i Faikut, e kuronte nga hipertensioni kronik prej 14 vjetësh. Dr. Oden i mati tensionin. Aparati tregonte 250/140 dhe mjeku tha se Faiku ishte në rrezik prandaj duhet të merrej një infermiere ose të dërgohej në spital.
Charlotte vendosi ta kalonte natën në apartament. Vonë në mbrëmje Faiku e thirri nja dy herë, pastaj kërkoi ujë.
Para mesnate, kur Charlotte kishte filluar t’i shkruante një letër të shoqit, i cili shërbente në Forcën Ajrore, vuri re se Faiku kishte vështirësi në frymëmarrje por nuk dukej dhe aq keq. Fliste përçart, “there is no answer”, thoshte në anglisht, “përgjigja nuk po vjen”. Sekretarja shkoi të marrë një sy gjumë në divanin e dhomës së ndënjes dhe u zgjua në 5 të mëngjesit. Ai dukej se flinte i pabezdisur, i shtrirë në kurriz me krahun e majtë nën kokë. Nga ora 8, Charlotte shkoi ta shohë përsëri. Ai nuk kishte lëvizur fare dhe sytë i kishte paksa të hapur dhe të përhumbur. I telefonoi Dr. Odenit, i cili e udhëzoi t’i prekte dorën. Ajo ishte e ftohtë dhe e sertë. E kuptoi se Faiku ishte shuar. Ishte data 15 dhjetor 1942. Dr. Oden i tha se do të vinte sapo të mbaronte një operacion. Shpërndaje dhe Pëlqeje MekuliPress
U vendos që trupi të dërgohej në shtëpinë e funeraleve Hysong aty pranë. Gjërat kishin ndodhur shpejt dhe Charlotte ishte e hutuar. Dr. Oden pyeti për familjen e të ndjerit, nëse sekretarja e dinte se ku ndodheshin njerëzit e tij. Pyeti për gjendjen financiare të Faikut, pasi duhej një garanci për shërbimin funeral. Charlotte i tha se Faiku kishte 15 dollarë e 54 cent në apartament, por priste një pagesë prej 2,100 dollarësh, që ministri i Oborrit, Martini, kishte nisur me kabllogram nga Londra. Oden tha se do të bëhej vetë garant.
Sekretarja i telefonoi Departamentit të Shtetit dhe kërkoi të fliste me dikë që merrej me punët e Shqipërisë. Zëri i dridhej. I thanë se dikush do ta merrte pak më vonë. Pasdite, në telefon u paraqit Wesley Jones, zyrtar i sektorit të çështjeve evropiane, të cilit Charlotte i tregoi me hollësi se ç’kishte ndodhur. Folën për arkivat e legatës shqiptare dhe ajo i tregoi se ato, bashkë me vulat, i ishin dorëzuar me kohë ambasadës italiane. Në apartament, i tha, nuk ka asnjë objekt zyrtar të qeverisë shqiptare dhe të gjitha dokumentet e sendet e tjera janë pronë e tij personale.
Çertifikatën e vdekjes së Faikut me logon District of Columbia e firmosi Dr. Oden. Pasi shënoi vendlindjen e të ndjerit, Konitza, Albania, shkroi datën e lindjes, 15 prill 1876 dhe të vdekjes, 15 dhjetor 1942.
Disa nga gazetat e mëdha të Amerikës i kushtuan vdekjes së Faik Konicës nga një kolonë modeste. Meqenëse ai kishte tre vjet e ca që ishte shkëputur nga qarqet diplomatike, harresa kishte bërë punën e saj prandaj një pjesë e mirë e fakteve rreth të ndjerit ishin të pasakta. Një gazetë lokale e ngatërronte me të vëllanë, Mehmetin. Në New York Times ai përmendej më tepër si dramaturg dhe pastaj flitej për atë historinë e tij të çuditëshme me Ann Corion. Megjithatë, disa nga të vërtetat e njohura thuheshin. Washington Post-i përmendte, për shembull, “aftësinë e tij të shkëlqyer të të shprehurit” dhe “sensin e mrekullueshëm të humorit”.
Askush në shtypin amerikan nuk e kujtoi Faikun më bukur se sa kritiku i Sekretarit Hull, Drew Pearson në rubrikën The Washington Merry-go-Round:
“Një diplomat i vjetër dhe i vetmuar vdiq thuajse pa u vënë re në Uashington. Ai ishte përfaqësuesi i njërit prej vendeve më të vegjël të Evropës, ndër të parët që u gllabëruan nga Boshti. Për 20 vjet, Faik Bej Konica bëri miq për vendin e tij të panjohur. Por papritur, në prill 1939, bota e tij diplomatike pushoi së ekzistuari kur Musolini, i cili po e ndiqte me lakmi pushtimin e Austrisë nga Hitleri, mendoi se tani ishte radha e Italisë dhe futi trupat në Shqipërinë e pambrojtur. Por ai qe i vetmi në Uashingtonin zyrtar që dukej i shqetësuar. Departamenti i Shtetit i zotit Cordell Hull nuk bëri asnjë lëvizje apo protestë. Konicës madje nuk iu dha as kortezia që të mbahej në listën diplomatike zyrtare, gjest që iu akordua vendeve të tjera të pushtuara. Në atë kohë, Departamenti i Shtetit ishte duke e përkëdhelur Musolinin dhe Shqipëria nuk kishte rëndësi. Ministri Konica e la hotelin Mayflower dhe u vendos në një apartament të vogël ku mbajti zi për shuarjen e vendit të tij. Atje, ai vdiq fare qetësisht”. (Nga libri: “Faik Konica, jeta në Uashington”, botim i dytë, UET Press 2017)./ KultPlus.com
“Sot është dita më e trishtë e jetës sime. Si doktor, unë kam trajtuar aq shumë gra shtatzëna dhe çdo herë që jam në sallën e lindjes i lutem Zotit t’i bekojë të gjitha nënat.
Dhimbja që gratë kalojnë në sallën e lindjes është e papërshkrueshme dhe kjo nuk përfshin vetëm nëntë muajt e shtatzënisë. Ato kalojnë shumë më tepër për të sjellë një jetë të re.
Sot qaj me hidhërim, sepse kam humbur një grua, ne lutemi që këto gjëra të mos ndodhin, por ndonjëherë Zoti ka plane të tjera.
Pse rasti i kësaj gruaje është kaq i dhimbshëm?
Ajo nuk mbetej shtatzënë për 14 vjet. Ne kemi provuar fertilizimin in vitro dhe shumë metoda të tjera. Ajo ka vuajtur shumë… Së fundi Zoti e bekoi. Ishte përtej shkencës dhe diturisë njerëzore.
Ajo sapo kishte mbetur shtatzënë pavarësisht faktit që kishte kist ovarianë dhe tumor fibroze.
Fibroidi i saj filloi të shkrihej dhe gjithçka ishte në rregull, e di se është Zoti, ai bën gjëra vetëm për të treguar lavdinë dhe madhështinë e Tij.
Pas 9 muajsh, ishte koha, burri i saj e solli atë në spital dhe shpejt lashë gjithçka që po bëja dhe ndoqa atë.
Pas 7 orësh, ishte aq e dhimbshme kështu që vendosëm ta operonim.
Ne e humbëm nënën, por fëmija ishte gjallë. Para vdekjes së saj, ajo mbajti fëmijën në krahë, buzëqeshi “Zoti është i madh” dhe më pas mbylli sytë.
Unë isha i shkatërruar dhe i trishtuar, shkova t’i jepja lajmin burrit të saj, pasi dëgjoi lajmin, ai u ligështua, dita e tyre e lumtur sapo u shndërrua…
Ju lutem respektoni gratë sepse kalojnë nëpër luginën e vdekjes për të sjellë jetë.
Respekto gruan tënde! Mbajtja e fëmijës në bark për 9 muaj nuk është shaka dhe orët e tëra për të lindur fëmijën janë një sakrificë e madhe.
I lutem Zotit që të mbrojë të gjithë ata që lexojnë këtë, sidomos gratë shtatzëna. Burrë i dashur, e përsëris, respekto gruan tënde, sepse ajo është vërtet dhënësi i jetës.
Zoti i ndihmoftë të gjitha gratë shtatzëna. Mos e injoroni këtë postim, ndajeni me të tjerët, është shumë e rëndësishme, sepse gratë në jetën tonë duhet të adhurohen.
Ju lutem, nëse keni probleme me nënën tuaj dhe nuk e keni telefonuar për një kohë të gjatë, ju lutem bëjeni tani.
Ajo kaloi ferrin për t’ju lindur ju. Tregoni dashuri për gratë!” / KultPlus.com
Ekspozita etnografike “Lindja” u çel pranë Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit, duke prezantuar fondet e rralla. Me kuratore Ermela Broci ekspozita vjen në kuadrin e ditëve të albanologjisë, dhe me rastin e 70-vjetorit të themelimit të sektorit të etnografisë. Ekspozita me fondet etnografike ndahet në dy pjesë, fshati dhe qyteti.
“Lindja” sipas kuratores Ermela Broci është e para që nis për ciklet e jetës, për të vijuar më pas dhe me martesën e vdekjen. “Ciklet e jetës që nisin me lindjen, do të vijojnë më pas me ekspozita të tjera të jetës së njeriut. Një cikël ekspozitash që ka filluar këtë vit me lindjen dhe do të vijojë në vitet në vijim me martesën dhe me vdekjen, ndoshta do të kemi dhe ekspozita të tjera që lidhen me ciklet e jetës, siç mund të jenë ritet, por do të jemi në varësi të fondeve”, pohon kuratorja Brocaj.
Një ekspozitë me fondet e rralla etnografike që prezanton për publikun djepe, mbulesa, të punuara në materiale të ndryshme, por dhe të qëndisura me fije ari. Gjithçka që tregohet është e ndarë për pjesën e qytetit dhe fshatit dhe sipas kuratores janë objekte që datojnë nga fundi i shekullit të 19 dhe fillimi i shekullit 20.
“Në ciklet e jetës ne kemi ekspozuar djepin, që është karakteristikë e lindjes, por djepe të qytetit dhe të fshatit. Por të objektet e tjera te pjesa e qytetit janë punime me ar dhe argjend dhe e kemi përfaqësuar me Prizrenin, Shkodrën dhe Korçën. Gjithashtu kemi dyshekë fëmije, ndërsa për Tiranën këllëfë jastëku, por dhe materiale të tjera nga fondet etnografike. Në objektet e pjesës së fshatit është përfaqësuar Hasi, Korça, Zadrima, dhe Kosova. Kemi lidhëse djepash, kokore, mbulojë djepi etj. Fshati nga qyteti ndryshon nga përdorimi i motiveve, që ka karakteristikë”, shprehet kuratorja e ekspozitës “Lindje”.
Kuratoja tregon më tej se këto objekte përdoren për arsye të studimit. “Janë objekte të fondeve etnografike më shumë për arsye studimi dhe janë pjesë e institutit dhe nuk ekspozohen shumë. Etnografia ka fonde të pasura. Ne kemi dy pjesë, që është i ndarë fondi dru- metal dhe ai tekstil- lesh. Fondet datojnë nga fundi i shekullit të 19 dhe fillimi i shekullit të 20. Një problem është që të kemi më shumë mundësi për të pasuruar fondin me objekte, sepse u bënë vite që nuk po blihen”, shton më tej kuratorja Ermela Broci. Ekspozita është në kujdesen shkencore të Afërdita Onuzi dhe me ndihmën e arkivisteve Vilma Nallbani dhe Migena Dukagjini.
Fondet në materialet etnografike
Ky arkiv ka dy pjesë, fondin e përzier dhe fondin tekstil-lesh. Në fondin e përzier ka 8.785 objekte dhe në fondin tekstil-lesh 12.597 objekte. Disa prej objekteve të këtyre dy fondeve janë mjaft të hershme. Pjesa më e madhe janë kryesisht objekte të periudhës 1850-1980. Shumica e objekteve janë të ekspozueshme.
Ka një koleksion të pasur të veshjeve popullore të krahinave të ndryshme të vendit, të tekstileve të leshta, të pambukta e të mëndafshta, koleksione të pasura të punimeve artizanale, të argjendit, të instrumenteve muzikore, objekte druri, metali, balte, të cilat dëshmojnë tradita të kulturës materiale ndër shekuj, shkruan Sot News. Ka përfunduar në vitin 2017 digjitalizimi i të dy pjesëve të fondeve etnografike. Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe i Studimit të Artit është institucion shkencor i Akademisë së Studimeve Albanologjike. Fillimet e punës shkencore institucionale në fushën e etnologjisë dhe folklorit i takojnë fundit të viteve ’40.
Në vitin 1947 krijohet Instituti i Shkencave në Tiranë. Që me krijimin e tij kishte një grup punonjësish, të cilët merreshin me studimin e trashëgimisë kulturore në fushën e etnologjisë dhe të folklorit, fusha për studimin e të cilave më vonë krijohen sektorët përkatës. Meritë e veçantë në studimet etnologjike dhe folklorike të fillimit u takon etnologëve të vjetër Rrok Zojzi, Andromaqi Gjergji dhe folkloristit Qemal Haxhihasani./ KultPlus.com
