Muzeu i Burgut të Prishtinës – Burgu i Idealit, ka muaj që është shndërruar në një amfiteatër, ku nëpërmjet veprave artistike po shpalosen aspekte të kujtesës kolektive historike të golgotës shqiptare. Është OJQ “Molla e kuqe”, që me qëllim të funksionalizimit të Burgut të idealit, po sjell vepra të artistëve në të cilat shpërfaqen fatet e dhembshme të njerëzve tanë.
Mbrëmë në prag të Ditës së çlirimit të Prishtinës, në shetitoren e ish-burgut u shfaq filmi dokumentar „Kujtimi i mbuluar“ i autores Ariana Krasniqi.
Ky film përmblidhte disa nga rrëfimet e të mbijetuarve të luftës së fundit në Kosovës. Autorja Krasniqi, para shumë të pranishmëve, sqaroi se përmes një qasjeje plurodisiplinare, ku ishin gërshetuar dokumentarja me performancën artistike si dhe dizajni i veshjeve të viktimave, ka dashtë të shpaloste kujtimet dhe dhimbjet, për humbjen e më të dashurëve dhe për përvojat tragjike të disa prej dëshmitarëve të kohës.
Veshjet, që ishin ekspozuar nëpër çelitë e burgut ishin punuar mbi motivet e këtyre rrëfimeve. Ato njëkohësisht shërbenin simbolikisht si material për ekspozitën dhe krahas kësaj ishin edhe material dokumentar filmik.
Rrëfimet e pesë personazheve, të cilët kishin përjetuar luftën në fshatrat Hallaq, Marevc, Grashticë, Kolovicë sillnin pamjet e dëbimeve, të torturimeve, plaçkitjeve si dhe të pushkatime në masë nga forcat policore serbe. Rrëfimet autentike në filmin “Kujtimi i mbuluar” , ishin rrëfime të njerëzve që i kanë mbijetuar dhunës serbe. Idriz Govori, Filloreta Vitia, Kumrije Veliu, Fidan Ismajlit, Dardan Veliut me plot emocione dhe ngashërime, rikthenin pamjet e dhembshme, të veprimeve antinjerëzore të forcave serbe të shkaktuara ndaj popullatës civile shqiptare, në prill të vitit 1999.
Dokumentarja dhe artistikja shprehnin përballjen e njerëzve të thjeshtë me vdekjen dhe zhveshnin synimet dhe veprimet e liga të forcave serbe për të vrarë të pafajshmit, të pafuqishmit.
Autorja Ariana Krasniqi ka studiuar për Fashion Design në Düsseldorf. Angazhimin e saj profesional e ka vazhduar kryesisht në vendet skandinave, si Malmö dhe Kopenhagë. Është aktive në ngjarjet ndërkombëtare të modës dhe me koleksionet e saj ka pasur mundësi të ekspozojë në disa prej eventeve të njohura të industrisë së modës në Paris, Kopenhagë, Aachen dhe Prishtinë.
Ky aktivitet u realizua në bashkëpunim ndërmjet OJQ “Molla e Kuqe” dhe autores Ariana Krasniqi./ KultPlus.com
Poeti Afrim Demiri me poezinë “Zogu i ujit”, është fitues i Çmimit “Pena e Flakës”, aktivitet letrar që organizohet në kuadër të Manifestimi kulturor mbarëkombëtar “Flaka e Janarit 2025”, që është mbajtur në Gjilan.
Ndërsa në kategorinë “Juvenis Pena” (për krijuesit e rinj deri në 25 vjeç), që është risia e “Penës…”, së këtij viti, poetja Erdë Mehmeti me poezinë “Lutem”, është fituese e çmimit.
Juria vlerësuese e Orës së Madhe Letrare, në përbërje: Halil Matoshi, Albina Idrizi dhe Fatos Rushiti, përzgjodhën poezitë fituese të poetëve përkatës.
Në hapje të Orës Letrare, nënkryetarja e Komunës së Gjilanit, Leonora Morina Bunjaku, i ka falënderuar pjesëmarrësit për begatim të kësaj ngjarje kulturore.
“Flaka e Janarit, që çdo vit na bashkon për të nderuar vlerat e popullit tonë, është më shumë se një shenjë e thjeshtë e dimrit. Ajo është një frymëzim që ndizet në muajin e parë të vitit dhe që na kujton përkushtimin dhe sakrificat që janë bërë për liri, për atdheun dhe për ndërtimin e një të ardhmeje më të mirë. Që nga fillimet e saj, Flaka e Janarit ka simbolizuar një forcë të pashtershme, një flakë të gjallë që ka ndriçuar udhën tonë përballë sfidave të mëdha”, ka thënë nënkryetarja e komunës.
Ajo tha tutje se, në këtë 34-vjetor, kujtohet gjithashtu një tjetër simbol i këtij manifestimi: Pena e Flakës së Janarit. Kjo penë është një mjet i fuqishëm, një shprehje e ideve dhe angazhimeve tona për një të ardhme më të ndritur. Ajo është një thirrje për të shkruar, për të dëshmuar dhe për të lënë pas një pasuri kulturore dhe historike që do të shërbejë për brezat që do të vijnë.
“Në këto 34 vite, Flaka e Janarit ka kaluar përmes shumë sfidash, por asnjëherë nuk ka humbur dritën e saj. Ashtu si flaka që ndriçon natën e errët, ashtu edhe pena e çdo krijuesi është një dritë që i ndihmon brezat të shohin më qartë, të kuptojnë më thellë dhe të ndërtojnë një botë më të bukur. Për këtë arsye, ne sot e vlerësojmë me nder dhe respekt Penën e Flakës së Janarit, si një simbol të fuqisë krijuese të çdo individi dhe si një thirrje për të mos harruar kurrë se cila është rruga jonë, çfarë kemi kaluar dhe për çfarë mund të arrijmë, bashkë, përmes përkushtimit dhe angazhimit”, ka thënë nënkryetarja Leonora Morina Bunjaku.
Për fund, nënkryetarja kërkoi nga të gjithë ta mbajmë gjithmonë ndezur “Flakën e Janarit” dhe ta përdorin “Penën e Flakës”, për të shkruar një të ardhme që do të jetë një shembull për pasardhësit tanë.
Përndryshe, Ora e Madhe Letrare u mbajt në Bibliotekën e Qytetit “Fan S. Noli”, nisi me deklamimin e një poezie të Ali Huruglicës, derisa 16 poetë të përzgjedhur paraprakisht në bazë të thirrjes publike, i lexuan poezitë e tyre në garë për çmimin “Pena e Flakës”, (për krijuesit e dëshmuar) dhe 5 poetë në kategorinë “Juvenis Pena” (për krijuesit e rinj deri ne 25 vjeç).
Ja lista e poetëve që lexuan në Orën e Madhe Letrare “Pena e Flakës”, në të dyja kategoritë:
“Pena e Flakës”: Adem Xheladini, Sonila Strakosha, Zana Pira, Afrim Demiri, Ajne Iberhysaj, Selvete Abdullahu, Ramë Oraca, Klejda Plangarica, Arsim Halili, , Hava Muçollari, Arlind Farizi, , Selajdin Shabani, Shqipe Hasani, Minivere Muja Maka, Nurie Maliqi Baduni dhe Nazmije Hasani,
“Juvenis Pena”: Doruntinë Elezi, Dion Dragaj, Erdë Mehmeti, Mifeta Buhiqi dhe Blinera Hajdari.
Të gjitha poezitë e lexuara u përcollën nën tingujt magjik të violonçelit, luajtur nga profesoresha Arzije Jusufi.
Përndryshe, pjesë e aktivitetit të sotëm ishte edhe bërja publike e rezultateve të konkursit anonim letrar të “Flakës së Janarit 2025”.
Juria e konkursit anonim letrar në përbërje, Ilire Zajmi, Liridonë Mehmeti dhe Majlinda Bregasi, kanë vlerësuar:
Në poezi:
Shpërblimi i parë: Kthimi në Eden, shifra: 2001 Poezi
Shpërblimi i dytë: Kalendar me baltë, shifra: Prilli 1999
Shpërblimi i tretë: Unëdheunë, shifra: Rumi
Për botim janë përzgjedhur edhe shtatë poezi.
Në prozë:
Shpërblimi i parë i jepet tregimit: Konserva, shifra: Prilli
Shpërblimi i dytë: Gjahu i balsamosur, shifra: Gjahu
Shpërblimi i tretë: Dritë-hijet e harresës, shifra Dritë-hija.
Për botim janë përzgjedhur edhe shtatë tregime./ KultPlus.com
Shkrimtari kosovar, Afrim Demiri, botoi sot librin e tij të ri të titulluar ’Figura e 17-të’, me përmbledhje prej 40 tregimeve, shkruan KultPlus.
Libri ’Figura e 17-të’ trajton fatet e trishta njerëzore, luftën, fenomenin e emigracionit dhe sulmin ndaj mendësisë primitive brenda nesh.
Me mbështetje nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit dhe botim nga shtypshkronja ‘Beqir Musliu’ në Gjilan, doli sot në pah libri i poetit Demiri.
Për botimin e librit njoftoi vetë autori, përmes një postimi në Facebook.
“Personazhet e 40 tregimeve të mia, të përmbledhura në librin “Figura e 17-të”, u kthyen në shtëpi, për të marrë udhë prej sot e tutje drejtë juve lexues të nderuar. Mund t’iu duken të trishtë, absurd, filozofik apo vrastar, të humbur në botën arkaike apo mbledhës të kujtimeve fëmijërore, andaj keni kujdes me ta, trajtoni si veten”, shprehet Demiri i cili në fund falënderon të gjithë ata që kanë ndikuar që ky libër të formësohet.
“Prej sot të gjitha fjalët vlerësuese ju takojnë juve”, thotë autori. / KultPlus.com
Kur trandofilat e dhembjes hidheshin në varrin e hapur, Goni po njihej përherë të parë me fytyrën e vdekjes. Jeta, deri atëherë e kishte kursyer nga ballafaqimi me të. Ai kurrë nuk kishte menduar, se një ditë do të merrte pjesë në një varrim, ku varrosen 40 veta përnjëherë dhe një varr do të mbetej i hapur.
Si gazetar i ri, nuk e dinte se ç’farë lidhje mund të kishte gazetaria dhe lufta. Por, shpejt filloi ta kuptoj këtë ndërlidhje fatale. Pamjet e përgjakura nga masakrat filluan ta krijojnë mozaikun e shkrimeve të tij. I dukej vetja një surealist! Mbytej në vaj, derisa i përkthente rrëfimet e dëshmitarëve shqiptarë për masakrën, në fshatin fqinj, për një botim në gjuhën serbe. Bashkë me të qante edhe hulumtuesja serbe, e cila shikohej me mosbesim, në atë ditë të trishtë. Çfarë kërkonte një serbe në mesin e shqiptarërve pikërisht në ato ditë tmerri?! A mund të bënte ajo raport objektiv?! Dhembja nxirrte dyshimet në pah, por lotët kishin shijen e njejtë të dhembjes. Fshatarët qanin, përkthyesit qanin, qante edhe ajo! Rrëfimet mbusheshin gjak e lot! Nuk përballoheshin emocionet, kur duhej të përkthehej për kokën e prerë të një fshatari në oborrrin e tij, apo për zhdukjen e kufomës së një zoje të shtëpisë, varri i së cilës kishte mbetur i hapur.
Gazetaria në kohë lufte filloi t’i përngjajë në një varr të hapur.
1.
Ndjenjat që i sjell vdekja i kishte provuar në fëmijëri.
Ftohësinë e parë të vdekjes, Goni, e kishte ndjerë, nga fletëvdekjet. Ato vendoseshin nëpër drunjët e trotuarëve dhe në shtyllat elektrike. Parakalimi i kortezheve të varrimeve, mespërmes qytetit, i ishin bërë ritual i përditshmërisë urbane. Herë banda muzikore ekzekutonte muzikë funebër, kur vdiste një qytetar serb, e herë mbi katër krah bartej kufoma e ndonjë të vdekuri shqiptar. Atij i ngatërrohej, kur thirrej ezani, e kur paralajmërohej një vdekje, sikur që nuk e dallonte dot kur këmbanat binin për gëzim e kur pikëllim.
Si një fëmijë kurreshtar ecte krahas kortezheve, por edhe shpesh përfundonte brenda tyre. Mes hapave të rëndë, dëgjonte edhe pëshpëritjet për të vdekurin. Kishte edhe ndonjë nënqeshje të nxitur nga ndonjë batutë për të vdekurin, e cila mbytej me shuplakë të dorës. I dukej vetja si të ishte në një teatër të hapur. I bënte përshtypje ndalimi i automjeteve, derisa kortezhi kalonte udhën për tek varrezat. Gonit i pëlqente kur nderohej i vdekuri i panjohur. Kur kthehej në shtëpi, në mbrëmje, dëgjonte të flitej për “Natën e varrit”, për “Ditën e gjykimit”, “Për ringjalljen e Krishtit” apo edhe për xhehnemin dhe parajsën. Me një fjalë kuptimin për vdekjen filloi ta krijojë më shumë nga pamjet e dhembshme, që parakalonin në qytet dhe nga përfoljet e prindërve për botën e përtejme, se sa nga leximi i librave fetarë apo filozofik.
Përtej një grope, ai filloi të mendoj për varrin dhe varrezat si një stacion të vdekjes. Aty shkohej dhe mbetej, apo aty shkohej dhe pastaj fillonte një udhëtim mistik i ri, i amshueshëm?
Kjo ishte dilema që e mbante pezull, në mes të tokës dhe të qiellit. Kjo ishte metafizika e tij. Në atë kohë vdekjet e natyrshme, më shumë i ngjallnin meditime filozofike se sa dhembje dhe pikëllim.
2.
Por, kur filloi lufta e vërtetë, Goni filloi të ndryshojë këndvështrimin për vdekjen dhe për Zotin. Gjatë gjithë kohës së luftës nuk e kuptonte logjikën pse ndodhnin aq masakra, aq djegie dhe pse dëboheshin njerëzit! A ishte vërtetë kjo luftë apo çmendurinë njerëzore! Pyetjes se pse Zoti e lejonte një gjë të tillë, nuk ia gjente dot përgjigjjen?! Çdo ditë e më shpesh dëgjonte se dikur luftërat kanë qenë më të moralshme, kurse tash po vriteshin edhe fëmijët. Në çdo vrasje ai filloi të mendoj, se i pari që vritej, që vdiste ishte Zoti. Sepse si ka mundësi qe dikush t’i vret 40, 400,…, 4000 veta, për një ditë, pa e vrarë në fillim Zotin brenda tij. Kështu reflektonte, pa e kuptuar ku fillonte hyjnorja e ku mbaronte njerëzorja.
Nuk i hiqej nga mendja vargu i një balade që dëgjohej me ëndje në shtëpinë e tij. Nga radioja e markës “Portorozh”, e vendosur në qoshe të dhomës së ndejës, kumbonte thirrja e një heroi që po vdiste, që varrin t’ia linin të hapur, me një frengji, si në kullat tradicionale. Derisa gjilpëra grithte pllakën magnetofonike, ai imagjinonte që nga ajo frengji, në formë të vrushkulli të dritës, krijohej lidhja me Zotin dhe pikërisht prej saj shpirti i heroit ngjitej në panteonin e shpirtërave. Varri i përngjante në një kullë të varrosur.
Por kishte kaluar koha kur për të ekzistonte vetëm kuptimi për vdekjen e natyrshme. Tashmë atë e zëvëndësoi kuptimi për vdekjen si fryt i hidhur i luftës. Iu dukë se do të mund të gjente shpëtim tek Këngët e kreshnikëve. Donte të ikte nga realiteti. Ato ia sillnin luftën në sofrën e bukës, si një mëlmesë të përgjakur. Dita, ditës ai filloi të ndjejë se më shumë po jetonte mes kreshnikëve se sa mes të njerëzve të familjes. Ngjallja e Konstantinit, nga varri për ta mbajtë fjalën e dhënë së motrës, apo vrasja e Ali Pashë Tepelenës dhe dy varret e tij, një për kokën e prerë, e tjetri për trupin, e fusnin në një atmosferë varresh. Ndjente trishtim derisa paramendonte udhëtimin e kokës pa trup për në Stamboll. Me një fjalë realiteti i luftës dhe realiteti në eposin e kreshnikëve ishin ngatërruar ndër veti. Nuk vonoi dhe lufta sikur doli nga Eposi. Filloi t’i urrente interpretimet se Ballkan do të thoshte tokë e gjakut!
3.
Pas lufte, memoriali në fshatin ku u krye masakra, u shndërrua në një pelegrinazh vjetor, për viktimat e pafajshme. Në mesin e të gjitha varreve të mbuluara tashmë me mermer të përhimtë, një varr vazhdonte të mbetej i hapur. Një trup e një të vrareje, nuk ishte gjetur prej atij janari të kobshëm të vitit 1999-të. Lulet e pikëllimit hedheshin për çdo vit në varrin e zbrazët, duke e mbushur atë me dhembjen, për viktimën e zhdukur. Dikush thoshte se as në antikitet nuk është luajtur me kufomat, kurse tash zhvillohej një betejë për kufomat, ato zhdukeshin, fshiheshin, kidnapoheshin, zhvarroseshin e rivarroseshin. Dinjiteti i njerëzve vritej për së dyti. Varri i hapur, filloi t’i dukej si një portret i papërfunduar i luftës.
Në mbrëmje kur gazeta shkonte në shtyp, atij i dukej se vet shkonte në një botë tjetër. Në ato çaste mërzie, ndërmend i parakalonin primamidat egjiptase, si krye-varre të një civilizimi, varrezat e lashta me rasa guri, të gjata sa një trup njeriu, pa asnjë mbishkrim, pastaj varret e vendlindjes së tij të humbura në mes lisave të mëdhenj. Pyeste vetveten; a ka vend tjetër në botë që ka Varre të krushqëve. Legjendat thonin se ishte një kohë, që kur takoheshin krushqit ndër veti vriteshin.
Ndihej si një kalorës i humbur në mes të varreve në natën që nuk kishte të sosur.
Gonin, një ditë pune e solli edhe tek varrezat e qytetarëve serbë, në dalje të qytetit. Serbët, pas luftës filluan t’i zhvarrosnin të dashurit e tyre dhe t’i dërgonin mbetjet mortore, në Serbi. Ky veprim nuk kuptohej lehtë nga ai; donin t’i zhvarrosnin edhe kujtimet nga Kosova apo cila ndjenjë i shtyente në këtë veprim?! Ishte kohë zhvarrimesh! Forcat serbe kishin zhvarrosur viktimat shqiptare dhe i kishin dërguar në Serbi! Po ashtu kishte raste që tri apo katër herë ishin zhvarrosur edhe luftëtarët shqiptarë të vrarë, për t’u varrosur në Varrrezat e përbashkëta të dëshmorëve. Derisa i mbledhnin eshtrat e tyre, varret mbetnin të hapura.
Zhvarrimet nxirrnin vdekjen nga toka, në ajër ndihej shija e saj prej dheu. Parafytyrimi i varreve të hapura, Gonit, nuk i hiqeshin nga sytë. I shihte si istikame të një lufte që pret të rishfaqej. Filloi të ngatërrohej vetmevete, duke krahasuar varret e hapura. Njëri i zhdukur, tjetri i zhvarrosur. Kurrë nuk i kishte pëlqyer shkronja ZH, i ishte dukur shumë e zhurmëshme, dhe vetëm në fjalën zhurmë i dukej se rrinte në vendin e vet. Që të dy varret mbetnin të zbrazura nga mosmbarimi i luftës në kokën e njerëzve. I kujtohej fjala e urtë se “kush ia hap dikujt varrin bie vet në të”, por ky e murmuriste ndër dhëmbë si një motërzim: se nëse dikujt ia lenë varrin të zbrazur, ke zbrazë edhe varrin tënd.
Çdo varr i mbetur hapur, i gjason një lufte të pa kryer.
Kështu disi e kishte emërtuar reportazhin e tij, për varret e hapura. Donte t’i mbyllte varret, qoftë edhe simbolikisht. Gjithë ditën kur u botua shkrimi nuk ndihej mirë, veshtë i ushtonin , i bëhej sikur po dëgjonte rapsodët ta këndonin shkrimin e tij në vend të këngës së kreshnikëve! Sërish varre të hapura, sërish plagë. Në mes eposit të lashtë të kreshnikëve dhe kronikave të sotme për vrasjet nuk shihte dallim. Tash lufta po hynte në Epos! Mungonte vetëm gramafoni sipër radios me gjilpërën e tij magnetike, si dhe ndryshonte arsyetimi moral për luftërat?!
Si duket sërish ai ishte jashtë realitetit?!/ KultPlus.com
“Drama kosovare në letër” do të vë në diskutim qështjen e përfshirjes së dramës “reale” kosovare në dramën në “letër”.
A është shkruar në “letër” drama “reale” kosovare që lidhet me aspektet socio-ekonomike, etno-kulturore e politike. Drama e shkruar kosovare, a është një refletim apo një intepretim i realitetit subjektiv të autorit, apo një pikvështrim ironik mbi shoqërinë dhe fenomenet tona si shoqëri e tranzicionit të stërzgjatur? Çka është shkruar dhe çka nuk është shkruar në dramat tona?
Ngjarja do të moderohet nga Afrim Demiri. Ndërsa, në panel janë: Jeton Neziraj, Albana Muja dhe Arben Marevci.
Diskutimi mbahet me 4 tetor, duke filluar nga ora 15:00 në Teatrin Adriana (kati 2). / KultPlus.com
“Shtëpia me gjethe”, dikujt mund t’i tingëllonte si një emërtim i denjë për një roman, të autorëve latino-amerikan, për më shumë për ndonjë film horror, ku diku në skaj të një pylli kryhen vrasje misterioze. Në të vërtetë, këtë ndjenjë e pata kur dola pas dy ore vizite në këtë Muze , ku mu zu frymëmarrja nga kundërmimi i dosjeve të qindra, mijëra qytetarëve shqiptarë, viktima të sistemit aq policor, të diktatorit Enver Hoxha
Nga Afrim Demiri
Shpesh biografia e shtëpive gjason me të njerëzve. Edhe ato në periudha të ndryshme kanë funksione të ndryshme, me një fjalë kanë identitete urbane dhe administrative, krejtësisht të ndryshme. Po rrallë ndodhë që ajo shtëpi që ishte projektuar të jetë shtëpi e lindjeve, të kthehej në shtëpi të vdekjeve dhe njëkohësisht të ndërlidhte tri periudha kohore, të mos them tri epoka.
E ndërtuar më 1931 si shtëpi obstetrike, me nismën e mjekut të mirënjohur dr. Jani Basho, duke qenë ndër të parat shtëpi lindjeje në Shqipëri, ajo gjatë okupimit bëhet qendër e Gestapos fashiste, kurse gjatë kohës së komunizmit kthehet hiç më pak në qendër të sigurimit të shtetit.
E vendosur, jo larg objekteve të tjera qeveritare, kjo shtëpi me një dizajn urban me plotë delikatesa zbukuruese fillon, të quhet në zhargonin qytetar “Shtëpia me gjethe”, një epitet ky mbase i lakmueshëm për çdo shtëpi tiranase normale. Por ky cilësim sikur nxjerr në pah, në mënyrë ironike një paradoks të kohërave, sepse sipas një parafrazimi të lirë të Nonda Bulkës, kjo shtëpi më parë do të duhej të thirrej “Shtëpia me gjemba”, nisur nga fakti se brenda mureve të saja fillonin përgjimet, persekutimet, ndjekjet, kurdisjet dhe paragjykimet deri në vrasje të qytetarëve të Shqipërisë komuniste. Nuk dihet saktësisht prej kur dhe si ka zënë fill ky epitet apo prej atëherë kur trupit të saj kanë filluar të ngjiteshin bimët kacavjerrëse dhe fasadës së saj me ngjyra të murrme t’ia jepnin një tis të gjelbërt.
Kjo shtëpi edhe sot e ruanin këtë emërtim, që tingëllon sikur të ishte një kod i komunikimit sekret të sigurimcave të shtetit, tashmë e zyrtarizuar në institucionin e Muzeut më të ri të Tiranës po me këtë emër: “Shtëpia me gjethe”.
Dikujt mund t’i tingëllonte si një emërtim i denjë për një roman, të autorëve latino-amerikan, për më shumë për ndonjë film horror, ku diku në skaj të një pylli kryhen vrasje misterioze. Në të vërtetë, këtë ndjenjë e pata kur dola pas dy ore vizite në këtë Muze , ku mu zu frymëmarrja nga kundërmimi i dosjeve të qindra, mijëra qytetarëve shqiptarë viktima të sistemit aq policor, të diktatorit Enver Hoxha.
Por në realitet unë nuk dilja nga filmi, as nga ndonjë pyll, por nga shtëpia aq afër qendrës së Tiranës, e cila me dekada ishte shndërruar në makth publik, duke prodhuar dhe inskenuar situata komplotiste për “armiqtë e popullit”.
Ky muze nuk kishte nevojë për ciceron! Çdo artefakt, çdo element fliste me gjuhën e vet. Edhe ashtu ciceronët shpesh e ndërpresin një përjetim autentik në mes të vizitorit dhe elementeve të ekspozuara. Tashmë kaq vjet pas diktaturës, pas aq leximesh për natyrën dhe karakterin e panjohur të saj në Shqipëri, sikur mjaftonte një parakalim në heshtje nëpër 9 seksionet e muzeut me mëse 31 kthina.
Qysh në fillim një citat e Enver Hoxhës, sqaronte karakterin monolit të shtetit partiak- policor : “ Punonjësit e Sigurimit të shtetit janë vetëm punëtorë partie, në rend të parë vetëm punëtorë politikë dhe asgjë tjetër”.
Dhe më pas hapeshin një nga dhomat e dëshmive të metodave më bizare të hetuesisë, ku elemente autentike ta afronin ndjenjën e ankthit të fateve të njerëzve nën torturë. Mjatohej t’i lexoje dikund rreth 35 lloje të përdorimit të torturave ndaj të dyshuarëve për vepra kundër shtetit duke filluar që nga hedhja e krypës në mish, nga përdorimi i elektroshokut e deri tek shurdhimi nëpërmjet zhurmave të padurueshme, futjes në arkivol për së gjalli për të pranuar procesverbalin e hetuesisë apo hedhja e tyre nga lartësia.
Dosjet ishin aty! Duhej kohë për t’i lexuar, emrat ishin mbuluar me ngjyrë të zezë, sikur fatet e tyre të dikurshme , pastaj hapeshin dyert e dhomave muret e të cilave ishin të mbushura me emra të përndjekurish, me emra të të burgosurve dhe të pushkatuarëve. Përkundër shkrimit të dendur dhomat nuk i kishin zënë të gjitha emrat e 18mijë të burgosurve të dënuar rreth 6 mijë të vdekurve si dhe mbi 20mijë të internuarve. Ishte e llahtarshme të shiheshin muret e veshura me emra të viktimave sikur të ishte një dizajn i dhembshëm i tapetave murale.
Përkundër udhëzimeve lehtë humbëshe nëpër kthina, dhoma të torturës. Dëgjoje rrëfimet e të mbijetuarëve, marshet e paradave socialiste dhe pjesë nga seancat e gjykimeve. Përnjeherë kohërat gërshetoheshin dhe dukej se gjithçka mbulohej nga fëshfërima e gjetheve që depërtonte nga ndonje dritare gjysmë e hapur. Pa një pa dy të dilte përballë zbulimi i përgjuesit shqiptar, i njohur me emrin “Çimka”, i mbajtur në heshtje të propagandës, karshi zbulimit të traktorit shqiptar. Një grumbull gjësendesh nga përditshmëria ta përkujtonin si ke mundur të jesh i përgjuar nga ai regjistrues minimalist elektronik. Një pallto e varur ruante siluetën e trisht të sigurimcit, i cili xhironte me kamerën më objektiv të nxjerrur në gjoks, si dekoratë për çlirimin e atdheut. Diktafonët, magnetofonët me shirit, kamerat e hershme ishin aty, të firmave të ndryshme gjermano-lindore, japoneze dhe kineze. Në laboratorin e larjes së fotografive bardh e zi sikur ishte ndalur koha dhe i priste vizitorët. Po ato tretje kimike, po ata filma që dikur i përdornim për të fiksuar kohën tonë rinore, kurse aty ishin varur fotot e të pandehurve, të cilëve një foto rasti ia kishte marrë jetën.
Një ndjenjë aty për aty më ndau në dysh. Kujtimet nga vizita që i kisha bërë më 2013 –të, Muzeut të pafajsisë së Orhan Pamukut në Stamboll, ma sillnin ndjenjën se isha në Muzeun e fajësisë , derisa e vizitoja tash, në Tiranë “Shtëpinë me gjethe”. Atje çdo element lidhej me dashurinë, kurse këtu çdo element me dyshimin, krimin dhe vrasjen.
Si gazetar hyra në siklet kur u fundosa në dhomën e përdorimit të gazetave dhe artit si mjet i propagandës nga shteti për ideologjinë, ku madhërohej veçmas puna e sigurimit shtetëror. Aty shihej fuqia e keqpërdorimit të mediave dhe artit. Shumë pamje nga filmat e kohës mund t’i shikoje nga kabinat e errëta, kur dikur na dukeshin filma me moral socialist, e sot shiheshin si ana e errët e propagandës. Por gjithçka ka ndryshuar, edhe unë kam ndryshuar edhe ne kemi ndryshuar, po sikur “Shtëpia me gjethe”.
Shtrirja e rrjeteve kabllore të përgjimeve sikur tentatulet e marimangës së kuqe ngjallnin habi . Mini centralet postare të prodhuara nga inxhinierët shqiptarë me emrin “Valbona” dhe “Shkëndija”, kishin mundësi të përpunonin rreth 40 përgjues “Çimka” njëkohësisht, të shpërndara nëpër ambasada të huaja dhe hotele ku kishin qasje të huajt, etj.
Pak pa përfunduar vizita, shfaqej një dhomë tipike familjare e banimit të qytetarëve të zakonshëm , për të sjellë imazhin e kohës, ku në ballë ishte TV-ja e markës “Iliria” si dhe radioja “Mimoza”, kurse mbi to qëndronte fotoja e xhaxhit Lenin, kurse në një dollap radhiteshin domosdoshmërisht librat e Enver Hoxhës. Shpesh sigurimi kishte zgjatur fijet e tij edhe brenda familjes shqiptare duke e shkatërruar moralin e saj dhe duke e instrumentalizuar individin deri në tjetërsim.
Muzeu është hapur më 2017, nga një ndërtesë militante, ishte kthyer në objekt kulture. Në oborr nga pjesa e pasme të presin qindra foto të punëtorëve të sigurimit, të atyre që e kanë ndërgjegjjen e ngarkuar drejtpërdrejt për tmerrin që kanë instaluar dhe zbatuar mbi qytetarët. Gjithë jetë kishin punuar brenda tash fytyrat e tyre ekspozohehsin jashtë dhe merrnin gjykimin publik të çdo vizitori në heshtje. Në mes tabllove të tyre i ishte vendsour citati i shkrimtarit dhe përkthyesit Amir Kasaruho, ai dhe familja e të cilit kishin përjetuar përndjekjen: “…atëherë ndoshta nuk e kuptoja, por më vonë e kam menduar se paskan pasur një kurajo të pacipë këta njerëz që nuk kanë kërkuar falje”.
Pak para daljes nga oborri na shfaqet edhe tuneli nëntokësor sa për të na mbajtur ankthin e kësaj shtëpie edhe jashta saj. I tërë Muzeu dukej si një kërkim falje publike për të gjitha viktimat.
Dal nga Muzeu më i ri në Shqipëri dhe një nga më të veçantët, që bënë rinkosntruktimin e një kohe e cila nuk guxon të harrohet.
Përballë Muzeut “Shtëpia me gjethe”, ngritej Kisha Ortodokse “Ringjallja e Krishtit”, si shenja më e afërt simbolike e rrënimit të shtetit ateist. Në mes tyre kalonte rruga “Ibrahim Rugova”, një tjetër simbolikë e demokracisë. Të dy objektet vizavi njëra tjetrës sikur shënonin periudhën e katër, epokën e tranzicionit plural.
Derisa me vonesë mësoj se Muzeu “Shtëpia me gjethe” është zgjedhur nga Komiteti i Kulturës i Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës (PACE) në dhjetor të vitit të kaluar si “Muzeu më i mirë 2020”, më shkon ndër mend se sa pak kemi bërë ne në Kosovë për ruajtur kujtesën kolektive. Gjithë ai fat tragjik i shqiptarëve të Kosovës ndër vite prej kohës së Muhaxherisë, kolonizimit serb, masakrës së Tivarit, Aksionit të armëve, shpërnguljeve për Turqi e deri tek diferencimet dhe burgosjet masive dhe dëbimi biblik gjatë luftës dhe asnjë objekt i denjë muzeal.
Në anën tjetër, pikërisht në hapësirat e Muzeut “Shtëpia me gjethe”, ditë më parë ishte dhënë shfaqja “Çimka”, një krijim unik, bashkëproduksion i Teatrit Kombëtar Eksperimental “Kujtim Spahivogli”, të Tiranës dhe Qendrës për Art dhe komunitet- Artpolis, Prishtinë, me autor Shpëtim Selmani dhe në regjinë e Zana Hoxha, e cila synon t’i gjejë pikat e fateve të përbashkëta të qytetarit shqiptar nën regjimet totalitare, andej dhe këndej kufirit. Kësi lloj projektesh të përbashkëta duhet të zgjerohen edhe në fusha të tjera.
Shënimet flasin se Muzeu “Shtëpia me gjethe”, po vizitohej nga shumë grupe shkollarësh, qytetarësh si dhe nga vizitorë ndërkombëtarë. Nuk e di nga politikanët shqiptarë sa është vizituar, por çdonjeri prej tyre duhet të shkon dhe të shoh si mund të deformohet shërbimi i shtetit i cili është i thirrur me emrin inteligjent, “shërbimi i inteligjencës”, kur ai i shërben interesave ideologjike dhe partiake..
Nuk kam dëgjuar dhe as lexuar shumë rrëfime se si e kanë pritur dhe përjetuar të mbijetuarit këtë Muze, por mbase shumëçka nuk është ndriçuar në këtë fazë, por besoj se Muzeu mund të pasurohet me dëshmi të reja, por edhe me shkëmbime dokumentacionesh nga institucione tjera që mbulojnë fushën e sigurisë, sepse ndriçimi dhe ndëshkimi i krimeve, jo vetëm komuniste është obligim për gjeneratat. / KultPlus.com
Është një plumb që nga lufta në luftë bredh qorraz dhe ku jam e ku s’jam më kërkon Del nga Tv ekranet si një shënjestër të zezë më gjuan Zemrën t’ma shpon a synin t’ma vërbon
Një ditë ai plumb ra në filxhanin e kafesë së mëngjesit cakun tuj e huqun Dhe stërpikat e kafesë m’ranë fytyrës Seç e ndjeva në qerpikë në lëkurë shijen e lirisë të shesheve ku jehon zani no pasaran
E mora filxhanin e thyer si suvenir të absurdit dhe thash me za
Zbresim shkallët teposhtë në heshtje nga kati i shtatë Me bisht syni i shikojmë supet e njani tjetrit dhe siluetën e portreteve të ngrysuna nën dritën e paktë
Një kat më poshtë bajmë
një ngatërrim të hapave
dhe gati përfundojmë në përqafim të trembun E sforcojmë ecjen vertikale
dhe shikimin e rreptë
derisa shkelim të pestin
dhe të katërtin kat si dy armiq të rastësishëm
E shtrëngon çantën tuj m’pa si një rrëmbyes Kurse unë me qëllim nuk e shpejtoj hapin Arrimë tek i dyti tashmë të militarizuem
në mospërfillje
Zhurma e takeve t’ua e tradhëtojnë heshtjen e zemrave dhe shpeshtojnë frymëmarrjen Për herë të parë e shoh ngjyrën e syve të kaltër
Në përdhese gjithçka fashitet tokëzohen ndjenjat e trazueme dhe kujtimet se dikur të kisha njohur mirë Por tash maska e moshës na kishte tjetërsue
Ti vazhdon ma tutje e bindur se shpëtove nga një vardisës i mundshëm i bezdisshëm
Kurse unë vazhdova për në bodrum tek fletoret e moçme të kërkoj përshkrimin tim për portretin tand në rini
–Poezi e shkruar nga Afrim Demiri, njëra nga poezitë finaliste në konkursin mbarëkombëtar të poezisë ‘KultStrofa’, organizuar nga gazeta online për kulturë KultPlus./KultPlus.com
-Atë që dikur, nëpër faza të ndryshme kohore e kanë bërë Tafë Kusuri, Mixha Ramë, Qeshë e ngjesh , Jemi etj., nëpërmjet tipeve të ndryshme të komikës, për të përballuar sa më lehtë realitetin tonë sa të rëndë po aq të vrazhdë politik, gjatë pandemisë e ka bërë Agon Myftari me video- clipet e tija kararakteristike të tipizuara nëpërmjet shumë karaktereve.
Qershor 2020- Pandemia COVID-19, solli një mbyllje të rëndë në rrethana e izolim të detyrueshëm. E gjithë ajo, që deri dje ishte përditëshmëri normale u tretë dhe u kthye në mungesë të padurueshme. Komunikimi njërëzor u cenua deri në përmasat e një vetmie globale dhe distanca sociale u kthye në një normë befasisht ‘normale”. Krijuesit, dita- ditës të gjetur në një kurthë të tillë filluan të ndjejnë si obligim të sjellin artin e tyre për publikun si një terapi e veçantë për të kapërcyer stresin, i cili filloi të godas psikologjinë e të menduarit të njerëzve. Dikush me poezi, dikush me këngë, ndonjë tjetër me karikaturë shprehnin jo vetëm solidaritetin njerëzor, por jepnin shembullin e kurajës qytetare se do të ngadhnjejmë mbi këtë zezonë. Teatri Kombëtar, në bashkëpunim me teatrot e qyteteve filluan të jepnin shfaqjet në rrjetet sociale. Teatri klasik mori dimensionin e teatrit elektronik. Përditshmëria nga rruga, u bartë tek rrjetet sociale. Gjithëçka I nënshtrohej një ridemensionimi! Atëherë kur rëndohej komunikimi kulturor, kurse rrjedhat politike rënduan mbi pandeminë, filluan edhe vido-clipe familjare si dhe mesazhe të njerëzve publik apo të zakonshëm të bëjnë thirrje dhe të përcjellin mesazhe solidariteti. Mirëpo si qershia mbi tortë në këtë shkretëtirë kulturore u shfaq arti multimedial i Agon Myftarit, nëpërmjet video-clipeve specifike të disa karaktereve tipike që të nxjerr athëtinë e kohës, nëpërmjet një zhanri komik të fjalës. Në një formë krejt të re dhe të panjohur për artin tonë multimedial, regjisori Myftaraj , vendosi personalitetin e tij në rolin e disa karaktereve të “huazuara” nga rajonet tona, për të përfolur me një gjuhë artistike mentalitetin e njerëzve tanë të situatave aktuale si dhe ato të historisë së afërt.
Atë që dikur, nëpër faza të ndryshme kohore e kanë bërë Tafë Kusuri, Mixha Ramë, Qeshë e ngjesh , Jemi etj., nëpërmjet zhanreve të ndryshme komikës, për të përballuar sa më lehtë realitetin tonë sa të rëndë po aq të vrazhdë politik, gjatë pandemisë e bëri Agon Myftari me video- clipet e tija kararakteristike të tipizuara nëpërmjet këtyre karaktereve të retushuara nëpërmjet filterëve të snapchat-it. Protagonistët e Agonit, krijojnë komikën sa nga gjestikulacioni i fytyrës së përpunuar në “pasqyrat konkave dhe konvekse” sa nga fjalët që identifikojnë njeriun tonë margjinal, të frustruar, stresant , nostalgjik apo të harruar. Nëprëmjet rrëfimeve plot imagjinatë që luhatet nga arkaizmi, infantiliteti apo edhe nga snobizmi , personazhet “alla” Agon, shpërthejnë shtresat monotone të pandemisë dhe reflektojnë një art të ndjenjës së çliruar nga rrethanat, ku ka ra individi. Siç është shpreh Simon Critchley, “humori është një formë e antropologjisë kritike shoqërore, që e bën të njohurën të panjohur, e bën demitizimin ekzotik dhe ia kthen botën, mendjes se shëndoshë”. Andaj Përparimi- Perpi, nostalgjiku mitrovicas, e kthen situatën kur gjërat janë dukur normale nga këndvështrimi i një të riu apo atëherë kur miti për Trepçën ka thurrë krenarinë tonë. Kurse Astriti- emri tipik gjakovar, ruan stereotipin për gjakovarin e “mençur”, vizionar. Duke ditur se komedia e kakrakterit thekson mbistresin , shpërqëndrimin e personit, ndërsa komedia e situatës shpreh mbistresin, shpërqëndrimin e rrethanave, atëherë komedia e fjalëve përfshinë komedinë që shprehet me gjuhë dhe që krijohet nga gjuha. Tek videot-clipet e Agonit këto tipe të komedisë sikur bashkëdyzohen dhe i kemi në një vend, atë të karakterit dhe të fjalës të ndërlidhura më atë të situatës.
Personazhi i Besit nga Vranjevci, sa i traumatizuar dhe i margjinalizuar shpërfaqë arsenalin e fjalëve gjithashtu të harruara të një të folme arkaike si Qpllau, trumhaz, zding zding, fiiiing,. dumka dumka, shkoklu, ngërzhatë,zhagitje etj. Kurse Sinani ferizajas, sikur nxirret nga nëntoka për të projektuar strategjitë konspirative. Motoja e tij “ Be m;boni njani, rren nuk kie” dhe shpalimi i dyshimeve të formës “, shtate kat nëntokë në Bondsteell bojnë eksperimente te uraniumit”, tipizon naivitetin e njeriut tonë dhe viktimizimin e tij injorues nga përfoljet së koti, mbi të cilat shpesh krijohet një diksurs konspirativ i cili prekë edhe analistët e studiove. Në këtë konteskt është i çmueshëm mendimi i Henri Bergsonit, kur ai flet për humorin që realizohet në gjuhën që krijohet komedia. “Në rast se gjuha është ajo që është komike, atëherë struktura dhe format e gjuhës që krijon komikën janë baza për realizimin e komedisë. Gjuha që krijon komiken është krijuar brenda kulturës së vet dhe shpesh është shumë e vështirë të tingëllon si qesharake jashtë saj, për apo në kulturat tjera”. Vërtetë nuk e di se si këto video-chlipe të Agonit do të tingëllonin në gjuhë të tjera, apo duhet të tërheqim paralelet se as komedia e zezë angleze shpesh nuk ngjallë të qeshurat tek ne. Dmth duhet kuptuar dhe pranuar se ekziston një humor etnik, i cili shtrihet në kuadër të hapësirë të caktuar kulturore.
Kështu që personazhi I Avdylit, sjell proverbat e Nastradinit, nëpërmjet simbolikave, të caktuara të ndërlidhuar me realitetin aktual politik, apo Blerimi pejan paradokset e sjelljes së politikaneve, interesat e ulta i sjell si një humor të mbështetur në përfoljet urbane. Noli i Prishtinë mund të kundrohet si një snobist i rritur në Prishtinë, apo i dalur nga një TV studio, ku analistët krijojnë kakofoninë “ A u bo mirë që ra Qeveria. Jo nuk u bo mirë hiç, nashta edhe u bo”?!, Pastaj t’kallxon ç’ka osht Metropoli,politika e përditshme, mini-Shengeni etj.
Sipas Agon Myftarit këto video-klipe, kanë lindur rastësisht, si një art i mungesës, falë ndihmës së filterave në snapchat, dhe në fillim ka qenë synimi të jetë arti i një grupi të caktuar të miqëve të tij , por më vonë ka zgjeruar idenë. Agoni artin e tij e ka pa si art të terapisë, për kapërciminin e karantinës ku janë shpreh problemet ekonomike, sociale e politike. “Janë si filter i politikës, si batuta, barcoleta spontane, jeta e personazheve si frymezim krijimi”, është shpreh, për media, regjisori, skenaristi dhe aktori Agon Myftaraj. Është me peshë mendimi Critchley, kur thotë se “humori është, pra, ajo që na rikthen në vendin tonë, në një etos unik që kryesisht identifikohet me njerëz të caktuar me zakone dhe karakteristika të zakonshme. Sipas tij ” Kjo është arsyeja pse humori merret si një nga mënyrat e identifikimit me njerëzit tanë, por dhe me mënyrat e të dalluarit”.
Gjithsesi humori nuk është vetëm për të qeshur, ai kapërcen situatat e argëtimit dhe krijon reflektim më të thellë. Gjuha brenda humorit shpreh fuqinë e saj të të rrëfyerit. Personazhet e Agonit, prej etosit deri tek etnosi, na kanë sjelllë liri të veçantë gjatë kohës së pandemisë, por edhe preokupim kush jemi ne dhe si sillemi ne. Është e njohur që në kohë pandemie William Shakespeare prodhoi disa nga veprat e tij më të mira, po ashtu Njutoni zbuloi gravitetin si dhe shkrimtari Giovanni Boccaccio shkroi dhe Decameron etj. Për fatin tonë Agon Myftari, në këtë kohë pandemie solli ciklin e krijimeve të video-clipeve me disa karaktere duke sjellë vlera në humorin tonë shpesh të kontestuar për nga cilësia. /KultPlus.com
Në studimet tona nuk na bie shpesh të kemi vepra krahasuese, të cilat na shpien në një lexim paralel, apo më më mirë të thuhet, në një lexim integrues, ku njëri paragraf i njërit libër të dërgon në një libër tjetër dhe anasjelltas. Për më shumë këta paragraf nuk të dërgojnë vetëm në një adresë, por në të vërtetë në një hapësirë krejt tjetër të dy botërave, në shikim të parë të kundërta, por që në esencë ato lidhen me një fije të padukshme.
Pikërisht kjo fije e padukshme në mes hapësirës krijuese dramatike të vepres “Shakespeare dhe Kanunit të Lekë Dukagjinit”, është kapur , është tjerrë dhe është zbërthyer nga autori Bekim Lumi. Duke qenë një pasionant me një shije filigraneske, duke poseduar një kulturë të gjërë në shumë fusha si në letërsi, dramaturgji dhe në regji, pastaj duke qenë një njohës shumë i mirë i trashëgimisë kulturore shqiptare, autori Lumi ka arritë që mes metodave sa analizuese po aq sintetike, të krijojë një paralele sa dinamike dhe aq integruese në mes të jo vetëm këtyre dy autorëve, por në esencë në mes të dy kulturave; asaj të shkruar të letërsisë angleze si dhe asaj të folmes tek shqiptarët, të formësuar nëpërmjet Kodit zakonor.
Andaj ky studim krahasues na merr me vete dhe na fut në Kodin etik, i cili qoftë tek dramat e Shakespeare-it apo tek Kanuni flet me të njejtën fuqi dhe me të njejtin rend njerëzor, duke nxjerr në pah një vlerë njerëzore në dy rrafshe të ndryshme.
Një projektim të tillë të fuqishëm të kësaj ndërlidhjeje, regjisori Lumi, e pat shfaqur nëpërmjet inskenimit të dramës “Këmisha e gjakut”. Por gjatë përpunimit të saj, si duket Lumit iu kanë shfaqë ide dhe refeleksione të reja, për të gjetur dhe analizuar edhe shumë pikëtakime në mes këtyre dy Kodeve; Kodit dramatik të veprave të Shakespeare si dhe Kodit jetësor të shqiptarëve. Edhe pse në shikim të parë këto dy Kode zhvillohen në rrafshe të ndryshme; njeri në atë letrar, kurse tjetri në rrafshin jetësor, autori Lumi e gjenë emruesin e përbashkët të tyre tek drama njerëzore, duke u nisur nga fakti i fuqishëm se dramat e Shakespeare-it kanë pasqyruar Kodin moral të kohës, ku ai i vendosë personazhet e tija.
Nëpërmjet këtij studimi autori Bekim Lumi kultin e Mikëpritjes, të Besës, të Mikut si cilësime etnopsikologjike të botës shqiptare i nxjerr nga cfarëdo arkaizmi paragjykues, duke i vendosur si vlera që korrespondojnë me vlerat më të larta etike të qytetrimit evropian, të përfaqësuara aq me mjeshtëri artistike në veprat e Shakespeare-it.
Duke ndërlidhur fatet, situatat dhe dilemat në dramat “Makbethi”, “Rikadi III” e “Hamleti”, me shpjegimet, vlersimet dhe gjykimet tek “Kanunit të Lekë Dukagjinit”, e posacerisht duke u përqendruar në krahasimet në mes të tragjedisë “Makbethi” dhe kryeveprës së etnokulturës zakonore shqiptare “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, autori Lumi sa e veshë veprën e Shakespear-it me petkun Kanunor shqiptar, po aq Kanunin e Lekë Dukagjinit e veshë me petkun artistik të kryeveprës letrare të mbarë njerëzimit.
Gjatë gjithë kohës së leximit në mënyrë po ashtu paralele, stili i të shkruarit të Lumit i lejon lexuesit me lehtësi të kalon nga një teatër jetësor i hapësirës shqiptare, në një teatër Shakespeare-ian. Loja tragjike është po ajo, e njejta, fati i njejtë tragjik i njeriut; qoftë ai personazh i letërsisë angleze, i nxjerrur nga jeta e Mbretërive apo një njeri që ecë me pushkën në krah maleve shqiptare. Kjo qasje e Lumit krijon frymë interdisciplinare aq e nevojshme për të thyer klishetë tona të studimeve dhe për të krijuar një diskurs të qasjes evropiane të trashëgimisë kulturore shqiptare.
(Ky shkrim u lexua ne EtnoFest, gjatë promovimit të librit të Bekim Lumit, “Shakespeare-i dhe Kanunit të Lekë Dukagjinit”) /KultPlus.com
– Portreti i Kosovës, në këtë libër, del përtej slloganit politik të një diversiteti multietnik, por del si një portret plot jetë diverzive nga aspekti soc-kulturor. Kjo lloj-llojshmëri nuk zhvillohet dhe kultivohet në serat e mentaliteteve arkaike, por merr jetë në margjinat e jetës së një Kosove sa tragjike po aq ringjallëse.
Afrim Demiri
Është ndjenjë e veçantë kur
lexon diçka me vonesë, krahasuar me kohën kur është botuar. Pse?!
Sepse nuk është thënë rastësisht, se kurrë nuk dihet se sa jetëra i
ka shkrimi i botuar (apo i pa botuar). Është në natyrën
e shkrimit ta gjen lexuesin e vet edhe atëherë kur mendohet se ai është tretë
bashkë me kohën. Kjo vlen më shumë kur
kemi të bëjmë me shkrimin e reportazhit gazetaresk,
i cili po mbetet si zhanri më integrues dhe më shprehës i gazetarisë në
përgjithësi. Në natyrën e këtij zhanri
është që ta ruan dhe kultivon fuqinë e shprehjes, të ndërlidhur me realitetet
aktuale dhe historike të shikuara sa nga ballina e ngjarjeve, e sa nga sfondi i
tyre. Këtë gjë pak a shumë e
përjetojmë duke lexuar 23 reportazhe të autores Nerimane Kamberi-
Haziri, të botuara ndër vite në “Le
Currier des Balkans”, kurse tash të rikthyera
tek ne, nëpërmjet një botimi të veçantë
dygjuhësh, shqip dhe frëngjisht, “Hotel Grandi dhe reportazhe të tjera”. Para se gjithash duke e ditur formimin e saj kulturor, të gërshetuar në mes botës
frankofane dhe asaj shqiptare, prej reportazhi në reportazh kalova duke u ndjerë si një turist në vendin tim, sepse
penda e saj vrojtuese kishte sjellë aq shumë aspekte margjinale të jetës në
Kosovë , sa shpesh të imponohej bindja se a kam jetuar gjatë këtyre ngjarjeve
në Kosovë si dhe a po jetojë ende.
Të gjitha reportazhet e një kronike
Që nga reportazhi i parë “Në autostradën e pushimeve”, e deri tek ai i
fundit “Vera e diasporës”, të krijohej përshtypje se je duke e lexuar një
kronikë të plotë për Kosovën, të futur në një periskop vrojtues përtej të dukshmes,
reales dhe të dyshimtës. Fati i njeriut të Kosovës shikohet duke i thyer
stereotipet e ndarjeve etnike dhe religjioze, po ashtu duke e
kapërcyer historinë bardh e zi, andaj përnjëherë
portreti i Kosovës del përtej slloganit politik të një diversiteti multietnik, por del si një portret plot jetë
diverzive nga aspekti soc-kultruor. Kjo lloj-llojshmëri nuk zhvillohet dhe
kultivohet në serat e mentaliteteve arkaike, por merr jetë në margjinat e jetës
së një Kosovë sa tragjike po aq ringjallëse. Në këto reportazhe ndjehet
pulsi vrastar i dehumanizmit nga njëra
anë por jehon edhe fjala humane, në anën
tjetër.
Edhe pse reportazhet janë
paketuar nëpër kapituj si Kujtesa , Besimi, Bashkësitë, Lufta e paqja, Art dhe
kulturë, Sport dhe identitet, si dhe Diaspora, kjo gjë nuk hetohet gjatë leximit, dhe prej
reportazhi në reportazh kalohet si nga
një shfaqje në tjetrën, të cilat
jepen gjatë një festivali. Madje kjo renditje e reportazheve ka bërë që të ngatërrohen
vitet e ngjarjeve dhe shpesh kjo gjë ka shërbyer si një remineshencë e cila na
kthen në kohët jo shumë të largëta.
Si një hark përmbyllës, i cili
në esencë është edhe harku jetësor prej mërgimtareje e vet autores, përshkon gjithë librin, fati i njeriut tonë të
mërguar. Atmosfera e shkuarje ardhjeve është dhënë në mënyrë shumë spontane me
anë të batutave të hareshme, po që shpesh tregojnë athëtinë e një kohe. Fati i
diasporas sonë është përshkruar nëpërmjet tranzicionit, i cili ka sjellë edhe
shumë ndryshime në perceptimin e dyanshëm, në mes atyre atje dhe neve këtu në
Kosovë . Por ajo që nuk ka ndryshuar është se “secili prej tyre ka ndërtuar
kullën e vet të Babellit” dhe se “Kosova mbetet vendi i kthimit”. Dualizmi i
ndjek personazhet reale te reportazheve,
si fat i dyfishtë i jetës kudo, jo vetëm si realitet por shpesh edhe si
përcaktim qoftë kulturor, identitar, ekonomik apo religjioz. Andaj brenda tyre
e hasim edhe të robëruarin e djeshëm e të liruarin e sotëm , brenda një qenie e
takojmë shqiptarin dhe kosovarin, katolikun dhe myslimanin, të jetuarit e varfër dhe pasanikun e papërmbajtur,
si dhe brenda një shkolle e hasim dy botëra të ndara atë shqiptare dhe
serbe. Këto fakte nuk jepen ngurtas, por
me një stil të përballjes së detajeve me fatet globale, andaj kemi një gërshetim të faktit informativ me atë që
quhet mizaskenë teatrore. Kjo ta fuqizon mendimin që reportazhi është
ama e shkrimit gazetaresk, i cili i ndërlidhë
të gjitha me vijën e hollë të asaj që quhet njerëzore duke kapërcyer qasjen që të shihen si të ndara historia , ekonomia, politika apo patologjitë
e tjera shoqërore.
Muzeu I dhembjes
Duke lexuar një nga një
reportazhet e heton se autorja sa të dërgon në zgafella të minatorëve të Trepçës
sa ne stadiumin e qytetit ku nuk luhen
ndeshje futbolli, por mijëra fustane nusesh valëviten në kujtim të grave të
dhunuara. Një surealizëm që pikon dhembje plotëson imazhet e Kosovës së lënduar.
Tamam si një cicerone që fillon të flas posa ke shkelë derën e një muzeu, ashtu
të duket se po dëgjon fjalët e autores, e cila me delikatesë hap derën e Muzeut
të dhembjes së nënës Ferdonije Çerkezit,
të cilës ia kanë vrarë forcat serbe burrin dhe katër djemtë e saj. Prej fjalës
në fjalë vijëzohet portreti i kësaj nëne plot dhembje, kthimi i shtëpisë në
Muze, jepet me përshkrime deri në detaje. Ky
Muze është akuzë e përhershme për vrasësit. Aty janë fustanet i nuseve
dhe kostumet e djemve të saj të përjetësuara,
në pritje të përhershme. Aty është djepi i cili është dashtë t’i përkundër foshnjat
që nuk i priti Ferdonija, që ta bëjnë
gjyshe.
Nga një muze i dhembjes në
Gjakovë, autorja sjell pamje të Kosovës si një muze i hapur i një të kaluar të
përgjakshme, por edhe një tashme plot tensione ku shpesh dhuna i ka parapri
dhunës. Mirëpo në reportazhet e Nerimanes ato dalin në shesh si të dyzuara kur
pikërisht në reportazhin për 8 marsin duhet flitet për gratë e dhunuara gjatë
luftës si dhe për të zhdukurit. Viktimizimi si vazhdim i mentalitetit
patriarkal del në pah edhe kur flitet për gratë e dhunuara mbi të cilat përveç
fatkeqësisë ka ra edhe heshtja dhe
shpesh anatemimi. Në reportazhin “8 Marsi me një shije të hidhur”, viti
2012, flet pikërisht një nga të dhunuarat, nga forcat serbe në luftë.
Në ikje nga dhuna shpesh
krijohen disa realitete në skaje të shoqërisë, aty ku në fillim nuk dëgjohen e
më pas marrin jehonë. Janë elemente të një subculture që sikur u bjen defave të
shkyer, por që më vonë e shohim se jehona e tyre dëgjohet larg. Nga ky rrafsh
kanë filluar të organizohen festivalet si ai “DokuFest”, apo “Anibar, por
pastaj janë shndërruar në manifestime
ndërkombëtare. Në reportazhet e Nerimanës cilido lexues qoftë i huaj apo
vendas, indirekt bëhet pjesëmarrës i këtyre festivaleve .
“Një mbrëmje e ftohtë në
brigjet e lumit Ibër”,viti 2013, është një reportazh, tjetër, brenda së cilit
gjendet një mini-Ballkan. Aty flasin
krijuesit shqiptarë Bekim Lumi, Xhevdet Bajraj, Luljeta Leshanaku, kroatja Mima
Simiq, serbët Vladimir Arsenijeviq dhe
Miki Manjolloviq, apo boshnjaku Bekim Serjanoviq,etj., të gjithë në kuadër të Festivalit Polip, të
organizuar nga Jeton Neziri, pa i pyetur liderët politikë.
Dhe autorja na e sjell citatin
e Manjolloviqit se “politika fillon aty ku mbaron loja e skenës”, sikur një
parantezë të analizës se çfarë ka ngjarë në Ballkanin tonë.
Kafeteritë e Prishtinës, përballë Hotel Grandit
Një sharmë tjetër i librit vjen
nëpërmjet të atmosferës së kafeterive në Prishtinë, qoftë kur përshkruhen ditët e rëndomta prishtinase apo edhe Dita e
Pavarësisë së shtetit të ri me monumentin e NWBORN-it. Edhe pse librin e ka emërtuar
“Hotel Grandi…”, autorja këtij hoteli të nostalgjisë komuniste ia venë përballë
kafeteritë e reja, të cilat disa (Papillon dhe Hani I 2 Robertëve, Te Martini) kanë
fillue punën para luftës dhe bartin një histori në vete, si dhe ato të rejat që
shënojnë elemente të një subkulture si “Dit’ e nat’”, etj.. Kjo përballje nuk është
e rastësishme dhe vetëm figurative. Ajo shënon përballjen e kohëve. Në Grand
Hotel parakalojnë emrat si Tito, Rugova apo Arkan , kurse në kafeteritë
prishtinase është zhvilluar kultura joformale dhe ka krijuar emrat e rinj qoftë
të artit të pop muzikës etj. Prej “Kafeve të vogla” e deri të “Soma” ipet ritmi
dhe dinamika e jetës së re në Kosovën e re. Prej parakalimeve të protestave e
demostratave e deri tek organizimet e party-ve të natës, formohet mozaiku i
lirisë urbane. Rrëfimet plot ankth nga Grand Hoteli mbesin vetëm si artefakte të
padëshirueshme.
Ruajtja e trashëgimisë
paraqitet si një sfidë e tranzicionit të egër. Ndryshimet në Prishtinë janë paraqitë
më gjithë ankthet tjera shoqërore që nga eksodi i të rinjve, izolimi
paperspektiva etj. Nerimane Kamberi-Haziri
ka sjellë një letërnjoftim të diversitetit në Kosovë, shpesh duke e
shikuar nga një kënd i zhvillimit të subkulturës, mbase pa e ditur se po e
krijon një guidë të rrallë të panjohur deri më tash.
Shpesh gjatë leximit kam menduar, se si iu është dukur lexuesit francez, kur i ka lexuar një nga një gjatë botimeve këto reportazhe me aq shumë elemente dhe dinamikë dhe si do të duket tash kur ato janë paluar në një libër. Mua po më vjen mirë që ata kanë qenë lexues para meje të këtyre reportazheve. / KultPlus.com
Poeti Afrim Demiri, u shpërblye me çmimin e parë në Manifestimin Poetiko-Letrar “Malli poetik i Kosovës”, edicioni i shtatë, që u mbajt në Fushë Kosovë, shkruan KultPlus.
Poeti këtë shpërblim e cilëson si ngushëllim poetik për humbjen e hershme të mikut të tij Bekim Lumi, që sipas Demirit ishte lexuesi i parë i kësaj poezie.
Këtë njoftim e ka bërë poeti nëpërmjet rrjetit social Facebook, ku po sjellim të plotë shkrimin e tij bashkë me poezinë:
Ky shpërblim vije si një ngushëllim poetik, për humbjen e hershme të mikut Bekim Lumi, i cili ishte lexuesi i parë i saj dhe e cila kaloi nëpër laboratorin e tij redaksional dhe kritik. Bekim ty, si një Skenderbegas I devotshëm që ishe, ta përkushtoj këtë shpërblim si falënderimin më të madh shpirtëror, për frymëzimin dhe nxitjen artistike dhe estetike që ma dhuroje, në çdo moment pranie me Ty. Të lutem, dëgjoje marshin Skenderbegas si vije deri tek ti!
Një lutje e moçme 550 vjeçe
Mos i tremb
sorrat me shpatë
Moti janë mallkue
të krokasin sipër parzmores
Sate
Fali siç I falje
pabesitë
Dil nga lëkura e bronztë
Udhës së Kombit kthehu
Mos e hiq përkrenaren bricjapi
ta dish bajlozët nuk dalin ma
veç prej detit
Saherë që hataja
troket në pragjet tona
Kreshpëro me jelat e gjogut tand
si bisht komete
Zbrit nga qielli Arbëror
hidhe shikimin matanë
pashë Diell e Hanë
Shtegto me hirin tand
Princor
Gjamën e kambanave
për ty
ndigjoje
Dhe lutjen tonë
besoje
