Qenësinë e mahnitshme të gjërave: Ja se ç’zbuloj ditë pas dite. Secila gjë është ajo që është, Dhe e kam të vështirë t’ia shpjegoj dikujt se sa më gëzon diçka e tillë, E se sa më mjafton.
Mjafton të jesh për të qenë i plotë.
Kam shkruar poezi mjaftueshëm. Mund të kisha shkruar edhe më, kuptohet. Secila prej tyre e tregon këtë, E secila nga poezitë e mia është ndryshe nga të tjerat. Çdo gjë që është, është mënyrë për ta treguar.
Me raste marr të shoh një gur. Nuk mendoj se do të kishte ndjenja për gjësend. Por nuk marr guximin ta quaj binjakun tim. E dua sepse është një gur, E dua sepse nuk ka ndjenja, E dua sepse nuk ka pikë lidhje gjaku me mua.
Nga ana tjetër, dëgjoj erën që fryn, Ia vlen të kesh lindur qoftë edhe sa për të dëgjuar erën që fryn.
Nuk e di ç’do të mendojnë të tjerët teksa m’i lexojnë këto; Mua më duken të duhurat sepse janë si më vijnë, Pa vrarë mendjen nëse dikush po më dëgjon mendimet, Pasi e mendoj pa mendime, Sepse e them siç ma thonë fjalët.
Më kanë trajtuar dikur si poet materialist, Çka më ka lënë pa fjalë sepse nuk mendoj aspak Se mund të trajtohem si çfarëdo që të jetë. Unë nuk jam as poet: thjesht vëzhgoj.
Nëse gjërat që shkruaj kanë ndonjë vlerë, unë nuk kam: Vlera qëndron atje, tek vargjet e mia. Gjëra të tilla janë krejt të pavarura nga vullneti im.
7 nëntor 1915
Shkëputur nga botimi në frëngjishte: Poèmes jamais assemblés, d’Alberto Caeiro
Tanimë do prehesh përgjithnjë, E lodhura zemra ime. Dha shpirt mashtrimi’ tejmë Q’e dija të përjetshëm. Dha shpirt. Ndiej vërtet, Ndër ne mashtrime të përzemërta, Jo se uzdaja, dëshira është shuar. Prehu përgjithnjë. Shumë U përpëlite. Kurrgjë vlejnë Shtytjet e tua, as psheritmat s’i ka hak Dheu. Hidhësi dhe mërzi Jeta, hiçmosgjë tjetër; dhe baltë është bota. Qetim të jep tashmë. Vajto Për herën e mbrame. Krijesash si ne fati S’i fali tjetër veç të vdesësh. Tashmë të përbuz Ty, natyra, rrekje Shëmtake që, e qasët, sundon zinë botore Dhe kotësinë pa cak të gjithçkasë.
Dashuria jote banon te kjo barkë tragjike që ka hedhur spirancën në gjoksin tim. Më sulmon pa reshtur e më plas shkëmbinjve, si do mund t’i bëja ballë? Si kuçedër do të më copëtojë e unë sërish vazhdoj qëndresën. Një ditë u orvata ta luftoj. Munda t’i shkëputem dhe ndaj rob i saj jam prapë së prapi.
Duket se shumë gjëra i kam bërë së prapthi në vegjëli desha të isha më i madh në moshë ndërsa tani përpiqem të kuptoj përse dhe se ç’do të thoshte të hiqeshe sikur ditë pas dite pashë vende të cilat nuk i shquajta deri sa më vonë nuk kish mbetur gjë prej tyre pati takime dhe largime që asokohe më kaluan siç dritaret e trenave rrëshqasin gjatë ditëve dhe shumë më vonë çasti dhe kuptimi i tyre m’u kujtuan ndërsa digjeshin fytyra që i njihja motesh dhe m’u bënë të dashura veçse kur ndjeva mall për to dhe kish stinë ankthi që ndërmendja plot përzemërsi gëzime që ikën pa kuptuar mandej duke i kërkuar pa lënë gjurmë se ku kishin qenë së fundi me mua dhe atje kish dashuri që mendohet se është diçka rinore dhe e gjeta i bindur se ishte ajo që ishte kur e kuptova sërish ndonjëherë pa e ditur ndonjëherë duke ngulmuar së koti mbi emrin e saj por e kuptova pjesa e saj më të mirë i fundit e ndonëse kjo mund të jetë rruga më e shkurtër më mirë do të kishte zgjatur pak kurdoherë qoftë dhe gjithë sa munda të gjeja më herët do kish humbur sakaq që arrita tek ato që duhet të merrja vesh paskëtaj
Përktheu: Edon Qesari / KultPlus.com
A young W.S. Merwin. (Credit: Estate of W.S. Merwin)
Vera vjen në gojën time, Dashuria në sytë e mi; Ja, kaq gjë duhet të dimë Para se plakja a vdekja të vijë. Gotën ngre drejt gojës sime Të shoh ty, e psherëtij.
Kur të ndeshësh ndonjë burrë q’e kthen secilën pjesë tënden në poezi, i cili thur vargje me çdonjë nga fijet e flokëve të tu, kur të hasësh një burrë, që di, ashtu si unë, të të lajë e të t’stolisë me poezi, në gjunjë do të lutem që pas t’i rendësh pa ngurrim, s’ka rëndësi nëse e imje je apo e tij, por se i përket poezisë.
E dija, ndërsa ishim në stacion, se ti ishe duke pritur tjetërkënd, e dija, ndërsa mbaja valixhen tënde, se ti do të niseshe për rrugë me tjetërkënd, e dija se isha jo më shumë se një freskore letre në gatishmëri për t’i bërë ballë vapës verore përreth teje. Siç e dija se letrat e dashurisë që të shkrova qenë veç pasqyra ku krenaria jote soditej. … E pavarësisht kësaj, do të ta mbaj valixhen bashkë më valixhen e dashnorit tënd, pasi unë nuk mund të shuplak një grua që ka ngarkuar në valixhen e saj të bardhë ditët më të paqme të jetës sime.
Ëndërroj që të të gjej pranë në zgjim, Me po të njëjtat breçka rozë, të dëlirë, Jo më si flamur sfilitjeje pambarim, Por veç stoli e një nuseje plot hir.
“Të çlirojmë nga zgjedha kujtime” nga Yehuda Amichai
Ditëve si këto mendoj flladin ndër flokt’ e tu, vitet që kalova para se ti të lindje, përjetësinë që do të ndesh përpara teje,
plumbat që s’më vranë në betejë, edhe pse vranë shokët e mi, më të mirë se unë pasi nuk jetuan përtej sikundër unë, mendoj për ty, të zhveshur në kuzhinë gjatë beharit, e përkulur mbi libër për të lexuar qartë nën ndriçimin e ditës që dalëngadalë vdes.
Hidh një sy, kemi jetuar më shumë se një jetë, tani duhet që ta peshojmë gjithçka në kandarin e ëndrrave dhe të çlirojmë nga zgjedha kujtime e ato ta përpijnë gjithë të tashmen.
Dua të zgjohem herët edhe një mëngjes tjetër, para se të lindë dielli. Para zogjëve, madje. Dua të shpëlaj fytyrën me ujë të ftohtë dhe të ulem në tavolinën e punës kur dita të zbardhë dhe tymi nis të dalë nga oxhakët e shtëpive të tjera. Dua të shoh dallgët të plasen mbi këtë plazh shkëmbor, jo thjesht t’i dëgjoj tek plasen siç bëj unë natën në gjumë. Dua të shoh sërish anijet të kalojnë përmes Ngushticës, si vijnë nga çdo vend i botës që laget me det – transportues të vjetër mallrash që mezi lëvizin, si dhe lundrues të rinj dhe të shpejtë me ngjyra të llojllojshme nën diell që çajnë ujërat teksa kalojnë. Dua t’i mbaj nën vëzhgim. Edhe varkën e vogël që brazdon ujin mes anijeve si kapitenerinë e portit pranë farit. Dua të shoh ta zbresin dikë nga anija dhe të hipin dikë tjetër mbi kuvertë. Dua ta shpenzoj ditën duke parë gjithë këto të ndodhin dhe të nxjerr përfundimet e mia. S’më pëlqen të dukem i pangopur – më takon të jem mirënjohës për sa kam. Por dua të zgjohem herët edhe një mëngjes tjetër, të paktën. E të shkoj tek cepi im me një filxhan kafe dhe te pres. Veç të pres, që të shoh se ç’do të ndodhë.
Kurrë nuk pashë kënetë Kurrë nuk pashë unë det; Por di sesi është shqopa, Di edhe si dallga ngjet.
Me Zotin kurrë nuk fola Në Parajsë kurrë s’kam qënë; Por e njoh mirë atë vënt Sikur leje t’më kishnë dhënë.
Përktheu: Edon Qesari/ KultPlus.com
AMHERST, MA – SEPTEMBER 4: A daguerrotype of Emily Dickinson at age 16, is displayed at the Emily Dickinson Museum in Amherst, Wednesday, Sept. 4, 2013. (Photo by Wendy Maeda/The Boston Globe via Getty Images)
Dashuria është thelbësore. Seksi, krejt rastësor. Mund të jenë një Ose tjetër gjë Njeriu s’është shtazë: Është mish plot urtësi, Por me raste shëndetlig.
Poezia ‘Asgjë e artë nuk mund të mbetet’ nga Robert Frost
I artë blerim’ i herët natyror, Ngjyrim që mbahet me më zor. Lule është gjethja e saj fillore; Por jo më ashtu pas veç një ore. Mandej gjethja zbret në gjethnajë. Prandaj Edeni zi do të mbajë, Prandaj agimi në ditë tretet. Asgjë e artë nuk mund të mbetet.
1923
Përktheu: Edon Qesari/ KultPlus.com
Photograph by Louis Untermeyer / Courtesy Plymouth State University
Trupat e njerëzve janë të ndyshëm njëri nga tjetri kurse shpirtrat e tyre janë përplot me të njëjtin fryt buçitës njësoj si aeroportet. Mos më jep pra shpirtin tënd, më jep trupin tënd, që të mos i gjej kurrë fundin, më jep qypin, jo se ç’ka brenda.
Ji pra me mua brenda aeroportesh atje ku mbështillen brenga ndarjesh fjalë të ndjera, jetime, ku ushqimi dhe pija kushtojnë shtrenjtë e ku njerëzit dhe fatet e tyre kanë pazar të mirë.
Bisedohet në telefon goja përtyp hidhërimin dhe dashurinë në aparat.
Kush vajton ka duar po aq të bardha sa gratë që martohen, ndërsa ato krahë që nuk kanë kë të pushtojnë si do ta shtynë përndryshe këtë jetë?
Kërkova shumë; m’u dha shumë. Kërkova shumë; m’u dha pak, s’m’u dha thuajse gjë.
E mes tyre? Pak çadra të hapura përjashta. Një palë këpucë pa dashje mbi tryezën e kuzhinës.
E pandreqshme, sa e pandreqshme – e tillë isha unë. Isha zemërgur, e akullt. Desha veç veten, e ngurtë deri në pikën e shtypjes.
Ama kam qenë gjithmonë kështu, madje edhe në fëmijërinë e hershme. Vocërrake, flokëzezë, u druhesha fëmijëve të tjerë. Nuk ndryshova kurrë. Thellë gotës, rryma e paprekshme e fatit ulej e ngrihej brenda natës.
Për shkak të detit? Që ndiqte, ndofta, shtysën qiellore? Që të shpëtoja, unë u luta. U përpoqa të jem njeri më i mirë. Shpejt mora vesh se ç’nisi si llahtari dhe hodhi shtat si vetëkënaqësi morale mund të kishte qenë në të vërtetë rritje njerëzore e mirëfilltë. Ndofta për këtë e kishin fjalën miqtë e mi, tek më merrnin dorën, duke më thënë se e kuptonin keqpërdorimin, mutin e pamat me të cilin bëra ujdi, duke nënkuptuar (kështu mendoja asokohe) se nuk isha dhe aq në rregull që jepja aq shumë dhe shpërblehesha me aq pak. Ndërsa mendonin se isha njeri i mirë (duke ma shtrënguar dorën fuqishëm) mikeshë e mirë dhe njeri gjithaq, assesi krijesë e zjarrtë.
Nuk isha e zjarrtë! Dukesha sheshit si një mbretëreshë a një shenjtore.
Po mirë, se gjithë këto shkonin në dobi hamendësimesh që ia vlenin. Dhe më bën të mendoj se rëndësi ka besimi në përpjkjen vetjake, besimi se thjesht të rrekesh nxit vullnetin e duhur, të mirë e të panjollosur fare nga hovi fillestar dhe prishës për ta bindur apo joshur tjetrin –
Ç’do të ishim pa këtë të fundit? Vetmitarë, frikacë, të paaftë për të ndikuar fatin në vorbullën e gjithësisë së errët –
Në të vërtetë, çfarë kemi në dorë? Dredhira të trishta me shkallë dhe këpucë, dredhira me kripë, orvatje të vazhdueshme, aspak të dëlira, për skalitjen e karakterit. Çfarë kemi në dorë që t’i qetësojmë fuqitë mbizotëruese?
Dhe mendoj se tek e fundit kjo qe arsyeja që shkatërroi Agamemnonin, atje në ranishtë, me anijet greke në gatishmëri, detin e padukshëm përtej skelës së paqtë, të ardhmen që paralajmëronte vdekje, të paqëndrueshme: budallai, mendonte se mund ta kishte nën zgjedhë. Duhet t’i kishte thënë s’kam gjë në dorë, jam në mëshirën tënde.
Tani që do rrish larg pesë ditë, do tymos gjithë cigaret që m’i do qejfi, aty ku ma do qejfi. Do gatuaj biskota dhe do i ha me reçel e proshutë të dhjamosur. Do ngarritem. Do ia bëj qejfin vetes. Do shëtis në plazh nëse do ma ketë ënda. Fillikat, nëse do ma ketë ënda, e duke menduar për kohën kur isha i ri. Pastaj për njerëzit që më deshën tej mase. Dhe sa i desha unë më shumë se të tjerët. Përveç dikujt. Po them se do bëj gjithçka që ma do qejfi sakaq që je larg! Ama veç diçka nuk do bëj. Nuk do fle pa ty në shtratin tonë të përbashkët. Jo. Nuk më pëlqen ta bëj. Do fle aty ku dreqin të ma ketë ënda – atje ku fle më mirë kur ti je larg dhe ku s’mund të të shtrëngoj siç bëj unë: mbi divanin e shembur të dhomës sime të punës.
Kaq shumë të kam ëndërruar sa ti ke humbur qenësinë tënde. A ka më kohë që të arrij ta prek këtë trup plot jetë e të puth mbi ato buzë lindjen e zërit që kam përzemër? Kaq shumë të kam ëndërruar sa krahët e mi të mësuar të rrokin hijen tënde tek kryqëzohen në gjoksin tim nuk spërdridhen harqeve të shtatit tënd mbase. Dhe se, ballë dukjes së qenësishme të asaj që më përndjek dhe më udhëheq prej ditësh e vitesh, Unë do të shndërrohem afërmendsh në hije, O mirëpeshim ndjenjash. Kaq shumë të kam ëndërruar sa pa dyshim s’ka më kohë afërmendsh të çel sytë. Fle në këmbë me shtat shpalosur ndaj gjithë dukjeve të jetës dhe të dashurisë dhe ty, e vetmja që merr vëmendjen time, mund të prek më pak ballin tënd dhe buzët e tua. se të parat buzë dhe të parin ballë që ndesh. Kaq shumë të kam ëndërruar ecur shumë, folur, fjetur me vegimin tënd sa s’më mbetet mbase gjë tjetër, e kësisoj, të jem vegim përmbi vegimet, njëqind herë më hijë se hija që shëtit dhe do të shëtisë lumturisht mbi orën diellore të jetës tënde.
Nga përmbledhja “Coprs et biens” (1930) / KultPlus.com
@Menerbes / Ayant droit moral sur l’oeuvre de Robert Desnos: Monsieur Jacques Fraenkel
Përflaken yjet dhe ju dua. Nata hap sytë dhe ju dua. Zemrat tona dy njerëz dhe ju dua dy njerëz prej nesh. Dhe sa ju ngjajnë dhe sa më ngjajnë. dhe pastaj sa nuk na ngjajnë. Nga ne më të mirë nga ne më të vegjël nga ne më të guximshëm. Ne jemi goxha më të shtruar se zemrat tona, më të matur ndaj rrëmujës më të prirur. Jemi ne që ushqejmë si dyshime si besëtytni, për në frikërat dhe ndodhitë për ne përmallimi. Dhe jemi sërish ne, në gaz e në dënesë. Ne pezmatojmë zemrat tona, tjetër s’dinë veç dashurisë, Dritë e syve të mi, jeta ime, sulltanesha ime Unë ju dua. zonja Pîrâye, afërmendsh ju dua. / KultPlus.com
Më shumë se të vendosim një kufi dallues mes këtyre tri veprimtarive përkthimore – të cilat jo medoemos kanë përse të gjenden, si të thuash, të “papërlyera” njëra me tjetrën – kam përshtypjen se është e udhës, për çdo sipërmarrje përkthimi, një qartësim paraprak që ka të bëjë me lëmin e një vepre të caktuar që mund të marrim në shqyrtim. Thënë shkurt, kemi përballë një tekst të karakterit shkencor apo të llojit letrar? Apo, çka e bën më të ndërlikuar dilemën, një vepër si një nga ato të historianit bashkëkohor italian Carlo Ginzburg, ku rreptësia hulumtuese nyjëzohet me një gjuhë të këndshme plot figuracion?, shkruan Exlibris.
Do të thosha, fillimisht, se njëfarë tradite kërkon që renditja e mësipërme të shkojë në një hap me atë përmasë fiction-i (trillimi) që një vepër e caktuar mund të ketë. Vështirë se shqipërimi do të ishte më i duhuri për një disertacion doktorate në të drejtën kanonike.
Njësoj, një monografi e karakterit shkencor, një antologji kontributesh në sferën e ekonomisë industriale apo gjeopolitikës rajonale, një traktat hijerëndë i biologjisë molekulare apo dhe një biografi e dokumentuar e ndonjë personaliteti të spikatur të periudhës politike (afërmendsh të nxehtë) të Luftës së Ftohtë, do të ishte fushëveprimi i përsosur për një përkthim të kthjellët, ku të ndrydhej çfarëdolloj tundimi shqipërues nga ana e përkthyesit.
Që do të thotë se vetë-depersonalizimi nga ana e këtij të fundit, në përcjelljen e një teksti të një natyre të tillë, duhet të mbretërojë në marrëdhënien mes origjinalit dhe përkthimit. Çka i kërkohet një përkthyesi, është një prurje e ngurtë (veç jo e gurtë) e tekstit origjinal në një gjuhë tjetër; ndërmarrje në të cilën ftohet të dalë në pah aftësia e tij prej interpretuesi, më shumë se – larg qoftë! – zotësia prej krijuesi, çka do të na vendoste brenda suazës së ushtrimit të mirëfilltë të interpretimit.
Krejt ndryshe ndodh në rastin e një vepre letrare, sidomos nëse duam përcjelljen e një krijimtarie poetike (le të mendojmë për një monument si “Eugjen Onjegini” pushkinian, apo një margaritar si “Sonata e hënës” e Ricosit). Këtu fillon të marrë trajtë gjithmonë e më domethënëse raporti dialektik mes përkthyesit dhe lexuesit të parë – që rastisin të jenë i njëjti subjekt. Dua të them se, në shumicën e rasteve, lexuesi i përditshëm, pra ai që merr në dorë një vepër në gjuhën e vet pa e njohur paraprakisht origjinalin (ose pa ditur ta lexojë këtë të fundit), është vetvetiu një lexues i dytë, i cili patjetër që “pëson” leximin e parë në renditje: atë që i ka dhënë veprës shqipëruesi. Do të ishte paksa retorike të ngrinim pyetje mbi praninë e këtij të fundit në atë çka është përcjellë pra.
Nëse Noli, exempli gratia, do të merrte përsipër të përcillte në shqip ndonjë reportazh mbi luftën civile në Spanjë, jam i bindur se nuk do të yshtej nga i njëjti tundim “shqipërues” si te “Don Kishoti” i Servantesit. Këtu ai jo vetëm tjetërson disa pjesë me qëllim për të afruar një lexues të caktuar shqiptar – të një epoke të caktuar – në një tekst spanjoll, por shkon deri atje sa ndërfut terma si “universitetet e Domosdovës, Librazhdit dhe Rrogozhinës”, të trilluara ex novo mbi një trill që tejkalon, deri dhe zë në besë, autorin origjinal.
Ekuilibri shpesh dinamik mes përkthyesit dhe lexuesit të parë, i stigmatizuar përmes kundërshtisë paradoksale traduttore/ traditore, është në të vërtetë çast kritik për t’u çmuar. Në këtë vazhdë, “tradhtia” është jo vetëm e lejueshme, por edhe e mirëpritur, nëse përmes kryerjes së saj i japim dum tundimit për ta parë marrëdhënien mes dy gjuhëve – origjinalen dhe shqipen, në këtë rast – si hapësirë problematizimi: mes të tjerash, në këtë mes mund të sfidohet, si dhe të ndreqet, paragjykimi i vjetër se gjuha shqipe nuk është mjaftueshëm e pasur për prurjen e veprave, fjala bie, të karakterit filozofik apo sociologjik (argumenti më i përsëritur në këtë vazhdë është se kjo gjuhë, për një sërë arsyesh kryesisht historike dhe politike, nuk ka terma të gatshëm për të përvetësuar elemente gjuhësore si, fjala bie, nocionet hegeliane, apo më keq, ato metafizike të skolastikës së ngrysur mesjetare). Pikërisht këtu, unë besoj, hyn nevoja e talentit personalizues të një shqipëruesi, ngase na ndihmon të kuptojmë se gjuha nuk është besëtytni, nuk është një standard i gozhduar përgjithmonë, por ideologji e prirur drejt lëvizjes zhvillimore, e si e tillë përherë në përçapje rikrijuese.
Të përkthesh nga gjuhë origjinale apo nga gjuhë e dytë
Nëse do të ndërmerrnim një krahasim, kuptohet se lloji i përkthimit të drejtpërdrejtë nga një gjuhë origjinale do të ishte shumë më i vyer se një kalërim përmes një a më shumë gjuhësh të tjera. Nëse vetë përkthimi është, në thelb, një akt ndërmjetësimi, mund të kuptohet se dyfishimi i aktit veçse i largon dy palët që janë ulur për të bashkëbiseduar. Së paku si distancë. Kjo vlen sidomos në rastet kur përfshihet përkthimi i një materiali fiction nga një letërsi tek tjetra.
Megjithëkëtë, një përkthim nuk është vetvetiu i mirë vetëm si pasojë e një kontakti të menjëhershëm mes origjinalit dhe gjuhës mikpritëse. Mund të jemi mjaftueshëm me fat që të kemi njohës të mirë të gjuhëve më të largëta me shqipen, por që nuk mund të klasifikohen automatikisht si përkthyer gjithaq të mirë. Siç mund të ndodhë edhe e kundërta; pra të kemi përkthyes shumë të mirë të cilët, edhe falë një pune të çmuar filologjike dhe kritike arrijnë të përcjellin në shqip, në mënyrë thuajse të përsosur, vepra dy gjuhë larg (shembuj të tillë ka plot, që nga përkthimi i Orestisë eskiliane prej Ismail Kadaresë deri te poezitë e Hikmetit nga ana e Mustafajt, të dy raste të sjella në shqip, besoj, përmes gjuhës frënge).
Aq më tepër që, nëse përkthimi nga gjuha origjinale do të trajtësohej me domosdoshmëri dogmatike, do të vështirësohej tejet kontakti mes lexuesit shqiptar dhe krijimtarisë në ato gjuhë e letërsi me të cilat, për rrethana nga më të larmishmet, kultura shqiptare nuk ka shtrirë ura bashkëpunimi kulturor (them, letërsia japoneze, ajo afrikane, apo ajo hebraike dhe apo jidish)./KultPlus.com
