Përktheu: Dea J Klosi

Don Kishoti është një lexues i çmendur. Ose më mirë: leximi i tij është çmenduria e tij^[1]. Në lajthitjen e vet, Don Kishoti do të donte ta kthente në realitet atë që ka lexuar: librat e kalorësisë. Dhe bota reale – ajo e transportuesve me mushka dhe cubave, hanxhive, horrave dhe mashtruesve – e refuzon këtë iluzion; ajo e rëndon hidalgon, e mashtron dhe mbyt me goditje.

Dhe pavarësisht të gjitha shpullave që ha nga realiteti, Don Kishoti vazhdon të shohë viganë aty ku ka vetëm mullinj. Sheh viganë, sepse kështu i thonë librat.

Por vjen një çast i jashtëzakonshëm kur Don Kishoti, lexues i pangopur, zbulon se edhe ai është duke u lexuar.

Ky është çasti që, për herë të parë në historinë e letërsisë, një personazh (i quajtur Don Kishot) hyn në një shtypshkronjë. Ku kështu? Oh tani, where else?, në Barcelonë, patjetër. Ka ardhur aty, sepse dëshiron të padisë versionin e kopjuar të aventurave të veta, botuar nga njëfarë Avellaneda. Dhe ai, Don Kishoti i vërtetë, i vetmi, mendon t’i shpallë gjithë botës se ai nuk është ky mashtrues.

Duke shëtitur në Barcelonë, Don Kishoti sheh një tabelë: «Këtu shtypen libra.» Hyn brenda dhe sheh punën e shtypshkronjës, «duke shtypur këtu e korrigjuar aty, shkruar në një cep e latuar në një tjetër». Dhe befas, ja që ai e kupton se punëtorët shtypin historinë e tij, Kalorësi i zgjuar Don Kishoti i Mançes, një libër në të cilin, për habinë e madhe të Sanços, tregohen gjëra që zoti i tij dhe ai vetë ishin të vetmit që i dinin, dhe që janë tani në sheshin publik, të nënshtruar ndaj shqyrtimit kritik, demokratik… Skolastika ka vdekur; rroftë shqyrtimi i lirë.

Asnjë çast tjetër nuk e ka treguar më mirë karakterin çlirues të shtypjes, botimit dhe leximit të një libri. Që atëherë, leximi dhe për rrjedhojë libri janë bërë garantues të një të vërtete të shpallur, jo nga Zoti e as nga pushteti, por nga imagjinata, domethënë nga aftësia njerëzore për t’u vendosur ndërmjet ndijimit dhe perceptimit dhe për të themeluar, mbi këtë ndërmjetësim, një realitet të ri që nuk do të ekzistonte pa përvojën foljore, pa leximin e veprave si Don Kishoti i Cervantes, Kënga e përgjithshme e Nerudës apo E Kuqja dhe e Zeza e Stendhalit.

A është pra ky ndërmjetësim intim (por që mund ta ndajmë me të tjerët), i fshehtë (por publik), mes lexuesit dhe librit, mes shikuesit dhe veprës së artit, a është kjo ajo që është duke u humbur në atë që e quajmë  «postmodernitet»? A jemi vërtet të pranishëm në fundin e erës së Gutenbergut dhe Cervantesit, pas pesë shekujsh përparësi kulturore të librit, për të vajtur tek Ted Turner dhe Bill Gates, në një erë të re ku vetëm ajo që shihet drejtpërdrejt në ekran të televizorit apo kompjuterit është e denjë për besueshmëri?

Jam rritur me fillimet e radios, në një epokë kur, për të vërtetuar arritjen teknike të toreadorit Manolete, arritje kjo e lajmëruar nga spikeri i stacionit XEW, duhej vrapuar tek shitësi i gazetave dhe parë e zezë mbi të bardhë: Po, ishte e vërtetë, Përbindëshi i Cordobës kishte prerë veshin dhe bishtin e toro bravo-s. Ishte e vërtetë, sepse ishte e shkruar. Sot, një bombardim i Bagdadit zhvillohet në vetë çastin kur ne e shohim në ekran. S’ka më nevojë për vërtetim me shkrim. Ende më mirë: s’ka më nevojë as për të kuptuar. Falë kudondodhshmërisë, çastësisë së imazhit, ne kemi parë një shfaqje të gjallë. Të vdekurit? As parë, as njohur.

Mëdyshja e fatit të librave dhe leximit në epokën tonë mund të ilustrohet me dy shembuj të skajshëm.

Mjafton të depërtojmë në botën indigjene të Meksikës për të parë, me habi, aftësinë e madhe të popujve aborigjenë për të treguar histori dhe rikujtuar mite. Të varfër e analfabetë, Indianët e Meksikës nuk janë kulturalisht aq të varfër. Tarahumaresët dhe Huicholsët, Mazatekët dhe Tzotzilsët kanë një talent të paparë për të kujtuar apo përfytyruar ëndrra dhe makthe, katastrofa kozmike apo rilindje të mahnitshme.

Fernando Benitez, shkrimtari meksikan që i ka studiuar gjatë këto popullsi, deklaronte me të drejtë se, sa herë që vdes një indian, është një bibliotekë e tërë që zhduket me të.

Në skajin tjetër, kemi një vepër imagjinate tmerrësisht aktuale, Fahrenheit 451, e Ray Bradbury, ku shohim një diktaturë, të përkryer kësaj here, që i ndalon bibliotekat dhe djeg librat. E megjithatë, ajo s’mund ta pengojë një fis të panënshtruar burrash dhe grash që të regjistrojë në kujtesë tërë letërsinë e botës, duke u bërë njëri Odisea, tjetri Ishulli i Thesarit apo Njëmijë e Një Netët.

Pika e përbashkët këtyre dy bibliotekave – kujtesa e një kultura indigjene pastërtisht gojore dhe ajo e një të kënduari të kthyer në libër shëtitës të erës postmoderne, postkomuniste dhe post-gjithçka –, është mundësia për të zgjedhur ndërmjet heshtjes dhe zërit, kujtesës dhe harresës, lëvizjes dhe palëvizshmërisë, jetës dhe vdekjes. Ura lidhëse ndërmjet këtyre dy poleve është fjala, e thënë apo e pathënë, e lumtur apo fatkeqe, e shkruar apo e lënë përgjithmonë në të bardhë, e dukshme apo e padukshme, dhe që vendos në çdo rrokje nëse ia vlen mundimi i jetës, apo ajo duhet ndërprerë njëherë e mirë.

Por, a s’do të mund të thoshim po kaq për imazhin pamor? Funksione vitale të ngjashme, a nuk janë të marra përsipër dhe nga një tablo e Goyas, një skulpturë e hyjneshës meksikane Coyolxauqui, një film i Bunuelit apo një ndërtesë e ndërtuar nga Niemeyer? Piktura, thotë Leonardo, është  «diçka mendore». A është e vërtetë kjo edhe për super-autostradën e mijëra kanaleve televizive? Mos vallë mjetet moderne të të ashtuquajturit  «komunikim», që janë duke i shkëputur lexuesit nga librat e tyre, duke e varrosur erën e Gutenbergut dhe Cervantesit, janë duke e mbushur komunikimin vizual me një sasi të atillë informacionesh që, në sigurinë tonë për të qenë mrekullisht të informuar, ne s’kërkojmë më as të dimë nëse ky informacion është i rëndësishëm apo nëse, përkundrazi, ajo që ka rëndësi është pjesa tjetër: ajo mbi të cilën s’kemi asnjë informacion?

Unë nuk e mbroj kauzën e librit dhe bibliotekës me qëllim që t’i zbus mangësitë e dukshme të komunikimit audiovizual në këtë fillim mijëvjeçari të ri. Është krejt e kundërta: unë do të doja ta hulumtoja këtë territor ku mjetet moderne të komunikimit mund të mbështesin – në vend që ta dëmtojnë – kulturën e librit dhe leximin. Sepse gjërat janë të qarta: mjafton të vizitosh cilëndo vatër ku antena e televizorit është bërë këmbana e famullisë, dhe do të vëresh dukurinë universale të couch potato: shikuesi përpara ekranit, tërësisht i plogësht, si një patate që dergjet, e përgjumur, thuajse e përdhunuar nga kjo vazhdë imazhesh, marrëzisht, pa asnjë përgjigje kritike apo krijuese. E kundërta e asaj ç’kërkon prej nesh një libër, një tablo, një film i mirë.

Por mjafton të vizitosh një qendër kërkimore si Instituti Teknologjik i Monterrey, në veri të Meksikës, që të shohësh se në ç’pikë mund t’i ndihmojë studentët informacioni audiovizual, për t’i zgjeruar njohuritë e tyre, për ta pasuruar ndërveprimin mes profesorëve dhe nxënësve, dhe kundërpeshuar pikat më negative të televizionit si thjesht konsumim.

Ne duhet t’i thellojmë dhe shumëfishojmë mundësitë e ndërveprimit mes kulturës audiovizuale dhe librit.

Në radhë të parë, edhe pse rritja e numrit të «shikuesve» ka qenë kolosale në mbarë botën, ulja e numrit të lexuesve nuk është e lidhur detyrimisht me këtë. Këtu nuk ka asgjë fatale, sepse është përdorimi i mjeteve të reja ai që përkufizon cilësinë. Kështu, botuesit e bibliotekës së klasikëve amerikano-veriorë, The Library of America, vënë në dukje se teknologjitë e reja ndihmojnë jo vetëm për ta ruajtur trashëgiminë letrare, por edhe ta shpërndajnë dhe nxisin atë. Në të njëjtën mënyrë, në botën muzikore, Don Zhuani i Mozartit numëron sot më shumë dëgjues në një ditë të vetme, sesa gjatë gjithë jetës së kompozitorit.

Kështu, falë mbështetjes së teknikave audiovizuale, biblioteka e klasikëve amerikano-veriorë ka shpërndarë më shumë se tre milionë kopje të titujve të saj të parë, që nga Jefferson e deri tek Faulkner, vetëm në këto dhjetë vitet e fundit.

José Vasconselos, Ministri i Parë i Arsimit pas Revolucionit Meksikan, ka hedhur më 1923 themelet e një biblioteke të klasikëve universalë: botime të rralla. Dhe përse, e pyesnin deri për t’ia bërë si qortim, përse boton Cervantesin në një vend asokohe të populluar me 90% analfabetë? Sot, përgjigja është e qartë: që analfabetët, duke u ndarë nga kjo gjendje, të mund të lexojnë Don Kishotin në vend të Supermanit.

Vetë botimi do të duhej të mbështetej në këto mjete të reja, me qëllim që t’i tërheqin lexuesit e rinj, dhe jo t’i largojnë. Ja përse, sapo e mundur, në shkollë apo shtëpi, do të duhej që imazhi audiovizual t’i nënshtrohej kritikës së zbatuar ndaj veprave letrare apo artistike. Të mësohet shikuesi që ta zbërthejë imazhin që merr.

Vëzhguesit optimistë na thonë se, në një shoqëri të pajisur bollshëm me mjete audiovizuale, do të ketë gjithnjë e më tepër specializim dhe gjithnjë e më pak masifikim. Ne do të shkonim drejt një bashkësie të re që grupon botuesit e librave dhe publikun e teknologjive të reja, lexuesit dhe shikuesit, në një ofertë gjithnjë e më të larmishme.

Me fjalë të tjera, mjetet masive të komunikimit do të mund të ndihmonin në rritjen e numrit të lexuesve, falë mundësive të zgjedhjes, nxitjes dhe shitjes së librave, mundësi këto shumë më cilësore se në të kaluarën. Nëse këtë dinamikë ia shtojmë përmasës kritike të përmendur më lart, një nxitje në masë nuk do të ishte detyrimisht e papajtueshme me një cilësi të lartë letrare…

Sidoqoftë, të mos i fshehim rreziqet. Masivizimi si sinonim i modës dhe shijes së keqe – një gjë që ka ekzistuar gjithmonë – është një e keqe më e vogël në krahasim me atë çfarë mund të shpikin teknologjitë e reja për t’iu shitur siguri atyre që nuk kanë. Në këtë botë të rastësisë dhe domosdoshmërisë që është e jona që nga fillimi, ka nevojë për një tekst që ta bëjë të kuptueshme atë që, pa të, s’do të kishte kuptim. Nga kjo nevojshmëri mund të lindë Bibla – por edhe Mein Kampf. Në disa shoqëri që shkojnë kuturu, ku kënaqësia materiale i lë mendjet thellësisht të pakënaqura, dhe ku të pakënaqurit lodhen së prituri, imagjinatat e njerëzve mund të pushtohen shumë shpejt nga tekstet më dogmatike. E ç’nuk do të kishte bërë Hitleri me një ekran televizori?

Ja rreziku. Ne jetojmë në fshatin global të komunikimeve në masë, në arritjet teknike dhe ndërvarësinë ekonomike, por ne mund t’i ushqejmë shumë lehtë frikat, apo acarimet e atyre që nuk e shohin shëmbëllimin e tyre të pasqyruar nga këto mjete dhe që, ashtu si Tantali, më kot duan t’i kapin këto fryte që tundimi publicitar i shpalos në të gjithë ekranet e botës.

Një nga shtrembërimet e ndryshme që përgjojnë andej-këndej në shoqëritë tona, është një kapitalizëm autoritar, i çliruar nga çdo kundërshtar ideologjik. Ai nuk do të kërcënonte vetëm librin dhe leximin, por edhe përdorimin e lirë krijues të teknikave audiovizuale. Vetëm një rend i vërtetë demokratik mund ta kundërshtojë këtë; për këtë, duhet një syçeltësi politike pluraliste që të ushtrohet mbi mediat, por edhe një shkallë shumë e lartë arsimimi publik, një rrjet bibliotekash, një mësim falas dhe një regjim lirie të plotë për krijimin.

Gjatë pesëdhjetë viteve të fundit, në çdo vend latinoamerikan, kemi parë duke u formuar një rreth të madh letrar, që shkon nga shkrimtari tek botuesi, nga shpërndarësi tek librashitësi dhe lexuesi, dhe që rikthehet drejt autorit. Ja përse, në kundërshtim me çfarë ndodh në kombe më të zhvilluara ekonomike, por ku vëmendja intelektuale është më pak e gjallë, disa autorë nuk zhduken kurrë nga libraritë e Meksikës dhe Amerikës Latine. Neruda dhe Borges, Cortazar dhe Garcia Marquez, Paz dhe Vallejo, janë gjithnjë të pranishëm në raftet tona.

Ata janë të tillë sepse lexuesit e tyre ripërtërihen pa pushim, pa u shterruar kurrë. Shumë janë të rinj, ndërmjet pesëmbëdhjetë dhe njëzet vjeç. Anëtarë të klasës punëtore, të klasës së mesme apo nga kategori shoqërore të ndërmjetme. Janë këta që i mbartin premtimet për ndryshime, shpresat e kontinentit tonë.

Sot, krizat e njëpasnjëshme nga të cilat ka vuajtur Amerika Latine që prej viteve tetëdhjetë, e kërcënojnë këtë vazhdimësi leximi, pasqyrim të vazhdimësisë sociale. Mjaft breza të rinjsh latinoamerikanë e kanë zbuluar identitetin e tyre duke lexuar kilianen Gabriela Mistral, brazilianin Jorge Amado apo uruguajanin Juan Carlos Onetti. Prishja e rrethit të leximit do të nënkuptonte një humbje identitare për mjaft të rinj e të reja. Le të mos i shtyjmë t’i braktisin libraritë dhe bibliotekat për t’u humbur në nëndhesat e paditurisë, skamjes dhe dëshpërimit.

Në këtë panoramë që po mundohem të skicoj, biblioteka është një institucion i rrallë, sepse ajo na lejon t’i qasemi tërë pasurisë foljore të njerëzimit në një hapësirë të qytetëruar, nën një çati mbrojtëse.

Por aty, të rrethuar nga bukuria, mikpritja, paqja dhe deri ajo era e mrekullueshme e librave, ne s’duhet t’i heqim sytë nga të gjitha rreziqet që censura, persekutimi dhe intoleranca mund t’i shkaktojë fjalës së shkruar. Një fatwa si ajo që është shpallur kundër Salman Rushdie, sapo na e ka kujtuar këtë.

Po shkruaja më lart se, në vitet njëzet, më shumë se 80% e meksikanëve ishin analfabetë. Kur ministri-filozof Vasconselos organizoi fushatën e tij të alfabetizimit, ai hasi në qëndresën e egër të oligarkëve latifondistë. Pronarët e mëdhenj të tokave nuk donin bujq (punëtorë më mëditje apo stinorë) që të dinin shkrim e këndim; i donin të paditur e të nënshtruar. Ja përse mjaft mësues të dërguar në fshatra qenë varur apo gjymtuar.

Kjo fushatë heroike në bazë ishte e shoqëruar me një nxitje ndaj kulturës së lartë. Rektori i Universitetit Kombëtar të Meksikos, Vasconselos shtypi gjithashtu atë koleksionin e klasikëve që e përmenda më lart, dhe që përfshinte Homerin dhe Virgjilin, Platonin dhe Plotinin, Danten dhe Goethen, perla të vërteta bibliografike dhe artistike. Dhe e tërë kjo për kë? e pyesnin disa; për të varfërit, të paditurit, margjinalët? Pikërisht: botimi i klasikëve të Universitetit ishte një akt shprese. Një mënyrë për t’i thënë shumicës së meksikanëve: një ditë, ju s’do të jeni më anash, por në qendër. Një ditë, ju do t’i keni mjetet jo vetëm për të blerë libra, por edhe për t’i lexuar dhe kuptuar këtë:

– se një libër, edhe pse bën pjesë në tregti, e tejkalon tregtinë;

– se një libër, në botën e sotme me teknologji të shumta informacioni dhe «ndërveprimtarie», është diçka më shumë se një burim informacioni;

– se një libër na mundëson zgjerimin e njëkohshëm të kuptimit të vetes sonë, të botës objektive jashtë nesh dhe të botës shoqërore ku bashkohen qyteti – polis – dhe qenia njerëzore.

Libri na ofron atë që asnjë formë tjetër komunikimi s’mund, nuk do apo nuk pretendon të na e japë: përfshirjen e plotë të të gjitha aftësive tona për ta njohur veten me qëllim që të realizohemi dhe përmbushemi në botë, në jetët tona të brendshme dhe me të tjerët.

Libri na thotë se jeta jonë është një repertor mundësish të cilat e shndërrojnë dëshirën në përvojë dhe përvojën në fat.

Libri na mëson se ekziston dhe tjetri, dhe të tjerët; se personaliteti ynë nuk shterrohet tek vetja, por ai takon detyrimin moral për të qenë i vëmendshëm ndaj tjetrit.

Libri është edukimi i shqisave përmes gjuhës.

Libri është miqësia e prekshme, pamore, nuhatëse, që na hap dyert për t’u vëllazëruar me botën, sepse ne ndajmë së bashku foljen e botës.

Libri është intimiteti i një vendi, ideja e patjetërsueshme që ne kemi mbi veten tonë, kohën tonë, të shkuarën dhe të ardhmen tonë: të gjitha kohët të jetuara si dëshirë dhe kujtesë e foljes, këtu dhe tani.

Në ditët tona, më shumë se kurrë, një libër dhe një bibliotekë emërtojnë botën dhe i japin një zë qenies njerëzore.

Më tepër se kurrë, një libër dhe një bibliotekë na mërmërisin: Nëse nuk e themi më botën, askush s’do të na japë emër. Nëse nuk flasim, heshtja do ta vendosë mbretërinë e saj të errët./KultPlus.com