Fragment nga romani, përkthyer nga Asllan Saraçi

LIBRI I GJASHTË: PAS FITORES, VJEN LUFTA

II

GOVENI I MENDUAR

Hipur kalit të shfrenuar të mendimeve, Goveni kalëronte diku larg, shumë larg. Një ndryshim i padëgjuar kishte ndodhur. Markezi dë Lantenak ishte shpërfytyruar, ai e kishte parë me sytë e tij. Kurrë s’do ta kishte besuar se një ndryshim i tillë, kishte ardhur nga ndonjë ndërlikim i ngjarjeve. Nuk do ta kishte imagjinuar kurrë, as në ëndërr, se diçka e tillë mund të ndodhte. E paparashikuara, ajo forcë e pashpjegueshme, që e bën njeriun lojë të vullnetit të saj kapriçioz, e kishte plagosur Govenin dhe e mbante atë nën pushtetin e saj.

Goveni kishte para vetes të pamundurën që ishte bërë e mundur, madje e dukshme, prekshme, e pashmangshme, dhe e pamëshirshme. Ç’mendonte për këtë? Nuk ishte fjala t’i bënte bisht, por të merrte një vendim. Ishte shtruar një problem përpara tij dhe ai s’mund t’i ikte. Një problem i parashtruar nga kush? N ga ngjarjet. Dhe jo vetëm kaq. Sepse, kur këto ngjarje- që janë të ndryshueshme, – na ofrojnë një problem, drejtësia – që është e pandryshueshme, – na thërret ta zgjidhim atë. Prapa resë që na bën hije, qëndron ylli që na ndriçon me dritën e tij. S’i shpëtojmë dot as dritës, as hijes së tij.

Goveni, si në një marrje në pyetje, kishte dalë përpara dikujt. Dikujt që ishte më i tmerrshëm se çdo gjykatës: ndërgjegjes së tij. Goveni ndiente se gjithçka lëkundej brenda tij. Zgjidhjet, premtimet, vendimet e tij të sakta, të drejta dhe të padiskutueshme, të gjitha lëkundeshin e tronditeshin në thellësi të shpirtit të tij. Dridhje, ndoshta edhe “tërmete” bien edhe në një shpirt njerëzor. Sa më shumë mendonte për çka kishte parë, aq më shumë e ndiente atë lloj tërmeti. Dhe shqetësohej, shpërqendrohej. Ai besonte se ishte, dhe, në fakt, ishte në absoluten. Mirëpo, sapo kishte zënë të shfaqej një absolute tjetër, më e lartë, superiore. Mbi absoluten e revolucionit, ishte absolutja njerëzore.

Çka po ndodhte nuk mund të shmangej; ngjarja ishte e rëndë. Edhe Goveni bënte pjesë në këtë ndodhi. E kjo do të thoshte se ai s’mund të dilte apo të tërhiqej prej saj, pavarësisht që Simurdeni kishte thënë: “Kjo punë nuk të përket më”. Goveni ndiente në vetvete diçka të ngjashme me atë që pëson një pemë kur e shkulin me gjithë rrënjë. Çdo njeri ka bazamentin e tij, e çdo lëkundje e këtij bazamenti, shkakton tronditje e pështjellim, e pas tronditjes e pështjellimit vjen një turbullirë e thellë.

Goveni po e vuante këtë turbullirë. Shtrëngonte kokën me duar, sikur të nxirrte prej saj të vërtetat që i duheshin. S’ishte i lehtë orientimi në atë lloj turbullimi: përkundrazi, s’kishte gjë më të vështirë; ai kishte para vetes shifra të tmerrshme, dhe duhet të nxirrte totalin. Përpiqej t’i dilte në fund, duke u sforcuar të riorganizonte idetë e tij, të disiplinonte kundërshtitë brenda tij, dhe të përmblidhte faktet e ngjarjet. I duheshin edhe vetë Govenit. E kujt nuk i ka ndodhur, në një çast sublim, të bëjë për vete një raport, apo ta marrë në pyetje veten e tij, kur është fjala itinerarin që duhet të ndjekë, si për të bërë përpara, ashtu edhe për t’u tërhequr pas.

Goveni kishte qenë pjesëtar i një mrekullie. Kishte parë se si, në të njëjtën, zhvillohej luftë tokësore dhe luftë qiellore. Lufta e së mirës kundër së keqes, ku një zemër e frikshme ishte mposhtur e thyer copash. Duke pasur parasysh njeriun me të gjitha të këqijat e tij: dhunën, verbërinë, krenarinë, egoizmin, për Govenin ishte vërtet një mrekulli. Humanizmi kish fituar mbi njeriun. Njerëzorja mbi çnjerëzoren. Po me çfarë mjetesh, vallë? Si? Qysh? Tek? Të mundej kështu një kolos i mërisë dhe i urrejtjes? Me çfarë arme magjike? Me magjinë e një djepi. Goveni ishte mahnitur. Verbuar.

Në kumin e luftës civile, të përplasjeve për jetë a vdekje dhe të të gjitha hakmarrjeve, në çastin më të errët dhe më të dhunshëm të pështjellimit, kur krimi villte flakët e tij dhe urrejtja gjithë të zezat e saj, kur lufta atë çast gjithçka e kthente në plumb, ku s’merrej vesh ku ishte e drejta, e ndershmja dhe e vërteta, papritmas e panjohura, paralajmëruesja misterioze e shpirtrave, kishte bërë që mbi dritën dhe errësirën njerëzore të shndriste drita e madhe dhe e përjetshme, drita e amshuar.

Nga dueli fatal midis gënjeshtrës dhe së vërtetës, papritmas dhe rrëzëlluese, ishte shfaqur fytyra e së vërtetës absolute. Në skenë hyri një forcë e re: forca e të dobëtit.

Kishin parë tri qenie të vogla, të gjora, të lindura së fundmi në këtë botë, të pavetëdijshme për gabimin, jetimë, të braktisur, të vetmuar, që kishin kundër tyre luftën civile, të gjitha gorgonat,- hakmarrjen, vrasjet, masakrat, vëllavrasjen, zemërimin, tërbimin dhe keqdashjen, që triumfonin; kishin parë dështimin e një zjarri famëkeq të ndezur me qëllim kriminal; kishin parë paramendimet mizore të shpërqendruara dhe të dështuara; kishin parë egërsinë antike feudale, përçmimin e vjetër të paepur, të ashtuquajturën përvojë të nevojave të luftës, arsyen shtetërore, të gjitha paragjykimet arrogante të pleqërisë së egër, sesi zhdukeshin para shikimit të kaltër, fëmijëror e qiellor të atyre që sapo kishin nisur të jetonin; shpjegimi është i thjeshtë: sepse kushdo që sapo ka nisur jetën, nuk e njeh të keqen e nuk ka bërë keq, ai është ndershmëria dhe drejtësia, e vërteta dhe dëlirësia. Engjëjt e rritur të qiellit janë te fëmijët e vegjël të tokës. Kishin parë diçka të plotfuqishme që ngrihej mbi ato tmerre të tmerrshme: pafajësinë. Në triumf. Dhe s’ka si të mos shkojë mendja te kjo forcë e re, forca e të dobëtit, dhe të mos thuash me plot gojën se nuk ekziston lufta civile, barbaria, urrejtja, krimi dhe errësira; se për t’i zhdukur gjithë këta përbindësha mjafton ky agim i jetës, që quhet fëmijëria.

Kurrë më parë, Satanai nuk kishte qenë kaq i dukshëm, as Zoti. Ishte një lloj dyluftimi që kishte pasur për arenë një ndërgjegje: atë të Lantenakut. Tani dyluftimi po niste sërish, por më i pamëshirshëm dhe ndoshta më vendimtar, me arenë një tjetër ndërgjegje. Ndërgjegjen e Govenit. Çfarë fushëbeteje qenka njeriu! Shpesh e lëmë veten në dorën e këtyre perëndive, këtyre përbindëshave, këtyre gjigantëve – mendimeve tona! Shpesh këta luftëtarë të tmerrshëm shkelin me këmbë shpirtin tonë. Goeveni shtrëngonte kokën me duar.

Markezi de Lantenak, i rrethuar muresh të hekurta, e zjarresh, i bllokuar si bisha në cirk, brenda atij katrori burg futur gurëve e shkëmbinjve, kishte dalë, ishte arratisur. Duam s’duam, ishte një mrekulli, një kryevepër. Kishte hyrë në pyll dhe ishte bërë sërish zot i tij, për t’u fshehur në të, zot i vendit për të luftuar, ishte bërë zot i errësirës për t’u zhdukur nga sytë e njerëzve. Ishte bërë sërish njeriu i frikshëm që shkon e vjen si një endacak ogurzi, kapiten i të padukshmëve, kapo i njerëzve të nëndheshëm, zoti i pyjeve.

Luani kishte rënë në lak, por prapë kishte shpëtuar. Dhe vetë ishte kthyer prapë dhe vetë e kishte vënë këmbën në atë lak. Pa e detyruar askush, me dashjen e tij si një zgjedhje e tij, kishte braktisur sërish gjithçka kishte fituar. Me pyllin, sigurinë lirinë. I hyri zjarrit me jetën në fill të perit, herën e dytë, duke zbritur atë shkallën e që të tjerët i shpëtoi por atë e çoi në duart e armiqve të tij. Përse e bëri këtë? Për të shpëtuar tre fëmijë. Po tani ç’do të bëhej me këtë shpëtimtar? Do t’i pritej koka në gijotinë.

Do të jepte jetën për tre fëmijë. Mos ishin fëmijët e tij? Jo. Të ndonjë të familjes apo të ndonjë të afërmi? Jo. Të rangut të tij? Jo. Ata ishin thjesht tre fëmijë të mjerë, të panjohur, të rreckosur e zbathur, të rastësishëm. Markezi plak, ky princ, i shpëtuar, i lirë, triumfator – sepse të shpëtoje nga ai burg-varr me atë arratisje spektakulare ishte një kryevepër, një fitore e triumf më vete – kishte rrezikuar gjithçka, kishte kompromentuar gjithçka, dhe i shpëtoi fëmijët. Por me këtë akt u solli armiqve të vet kokën e tij që deri atëherë e tmerrshme dhe e llahtarshme, kurse tani e madhërishme, ua kishte afruar si dhuratë.

Ç’do bëhej? Do ta pranonin. Midis jetës së tij dhe jetës së të tjerëve, Lantenaku kishte zgjedhur opsionin më të lartë: vdekjen e tij. Dhe do t’ia pranonin këtë opsion. Do t’ia prisnin kokën. Çfarë shpërblimi për heroizmin! T’i përgjigjeshe këtij akti të bukur njerëzor, me një akt kaq barbar e mizor, do të ishte një turp për Revolucionin, një poshtërim për Republikën!

Ndërsa njeriu i paragjykimit dhe i robërisë, befas i transformuar i kthehet njerëzores, humanizmit, ata, çlirimtarët dhe emancipuesit do të mbeteshin në luftën civile, në zakonin e gjakderdhjes e gjakmarrjes, në zakonin barbar të vëllavrasjes! Kjo do të sillte që ligji i lartë hyjnor i faljes, i vetëmohimit, i ringjalljes dhe i sakrificës, do të ekzistonte për ushtarët e gënjeshtrës, dhe jo për ushtarët e së vërtetës! Çfarë?! Të mos luftosh për shpirtmadhësinë?! Të dorëzohesh përballë kësaj disfate? Të jesh më i forti dhe të dalësh më i dobëti? Të jesh fitimtar dhe të dalësh vrasës? Dhe, në fund, të shpallësh se monarkia i shpëton fëmijët, kurse republika vret pleqtë, vret shpëtimtarët!

Dhe njerëzia do të shikojnë të shfaqet ky ushtar i madh, ky tetëdhjetëvjeçar i fuqishëm dhe pa armë, më shumë i tradhtuar sesa i kapur, duke pasur ende mbi ballë djersën e përkushtimit pas një akti madhor sakrifice e bujarie, duke ngjitur shkallët e podiumit të gijotinës, sikur të ngjiste shkallët e një apoteoze!

Pastaj do t’ia vinin nën thikë atë kokën e thinjur, rreth së cilës do të fluturonin tre shpirtrat e tre engjëjve të shpëtuar, e, përballë një torture kaq të turpshme të xhelatëve, të gjithë do të shikonin fytyrën e buzëqeshur të këtij njeriu, si dhe fytyrën e përskuqur e të nxirosur të republikës! Çdo të bënte ai që kishte fuqinë për ta parandaluar? Do ta lejonte? Apo do të abstenonte? Do të bënte sikur s’e kuptonte që heqja dorë nga autoriteti është e njëllojtë më bashkëfajësinë? Midis atij që kryen një faj dhe atij që e lejon ta kryejë, ky i fundit është më i keq, sepse është frikacak.

Por ja që e kishte dhënë fjalën se me Lantenakun ndryshonte puna dhe se Goveni, pavarësisht shpirtmadhësisë së tij, do ta mbante fjalën: do t’ia dorëzonte Simurdenit. Mirëpo, a ishte po ai markezi Lantenak? Sepse, deri tani te Lantenaku Goveni kishte parë vetëm luftëtarin barbar, skllav i fanatizmave mbretërore dhe feudale, vrasësin e të burgosurve, gjakatarin… Natyrisht që s’ishte punë frike. Përkundrazi. Ai ishte në gjendje ta neutralizonte dhe ta bënte të paguante për krimet e për çdo të keqe që kishte bërë. Por sepse pikërisht tani Goveni besonte se kishte ndryshuar diçka. E rëndësishme dhe e çuditshme. Pas një kthese të papritur të ngjarjeve, Lantenaku shfaqej një tjetër personazh. Një hero kishte dalë nga përbindëshi, madje më shumë se një hero: një njeri. Më e lartë se një shpirt, një zemër. Para Govenit tani nuk qëndronte një vrasës, por një shpëtimtar.

Një dritë qiellore derdhej mbi Govenin dhe atij i dukej sikur Lantenaku e kishte rrëzuar me një rrufe mirësie, virtyti.

Mos ndoshta qëllimi i Revolucionit është të denatyrojë njeriun, të prishë familjen, të mbysë njerëzimin? Larg qoftë! Qëllimi i tij është të afirmojë realitetet supreme, dhe jo t’i mohojë ato, gjë që bëri të shpërthente viti tetëdhjetenëntë.

Të rrëzosh bastijat do të thotë të ngresh njerëzimin; të çrrënjosësh feudalizmin, do të thotë të rrënjësosh familjen. Meqenëse autori është pikënisja e autoritetit dhe meqë autoriteti është i përfshirë tek autori, nuk ka autoritet tjetër përveç atësisë; që këtej rrjedh legjitimiteti i bletës – mbretëreshë, e cila krijon popullin e vet dhe që, duke qenë nënë, është mbretëreshë; që këtej rrjedh edhe absurditeti i mbretit – njeri, i cili, duke mos qenë babai, nuk mund të jetë zoti; pra, del edhe heqja apo zhdukja e mbretit, pra që këtej rrjedh lindja e republikës. Çfarë është e gjitha kjo? Është familja, njerëzimi, revolucioni. Revolucioni është lartësimi i popullit; dhe në thelb, Populli është Njeriu.

Çështja shtrohet nëse, ndërsa Lantenaku kthehej te njerëzimi, humanizmi, Goveni, në të kundërt, a do të kthehej në familjen e tij? Është çështje që shtrohet për të mësuar nëse daja dhe nipi do të bashkoheshin në dritën më të lartë, ose nëse përparimi i ungjit do të përputhej me një tërheqje të nipit. Në këtë luftë patetike midis Govenit dhe ndërgjegjes së tij dukej se zgjidhja ishte vetvetiu. Kështu shtrohej kjo çështje, në një debat patetik midis Govenit dhe ndërgjegjes së tij dhe dukej se zgjidhja dilte vetvetiu: Lantenaku duhej shpëtuar. Po. Po Franca? Franca ishte në pikë të hallit! E dorëzuar, e tradhtuar, e hapur, e shpërbërë.

Ajo s’kishte më hendek: Gjermania mund të kalonte lumin Rin; ajo s’kishte më mur: Italia mund kapërcente Alpet, kurse Spanja malet Pirenej. I kishte mbetur vetëm Oqeani – humnera e pafundme ujore e të cilit ishte në anën e saj. Franca mund të mbështetej aty, dhe, ashtu gjigante siç ishte, në atë pozicion të pathyeshëm e të pamposhtur, të luftonte gjithë botën. Mirëpo ajo ishte në prag të humbjes edhe të këtij pozicioni, sepse oqeani s’ishte më i saj, dikush tjetër kishte hyrë: Anglia. Është e vërtetë se Anglia s’dinte si ta kapërcente, por një njeri ishte gati ta kapte për dore dhe ta drejtonte, sepse ky njeri ishte gati t’i thoshte Pittit, Kregut, Kornualisit, Dundasit, por edhe piratëve: ejani, pas meje! Dhe, në fund, ky njeri ishte gati të bërtiste: Angli, pushtoje Francën!

Dhe kush tjetër mund të ishte ky njeri, përveçse markezit dë Lantenak. Pas tre muajsh ndjekje e përndjekje këmbëngulëse, më në fund, ky njeri ishte kapur dhe burgosur. Dora e Revolucionit ra mbi këtë të mallkuar, mbi këtë ruajalist gjakatar. Sikur ta kishte shkruar vetë Zoti, me ato mënyrat e veta misterioze, të cilat nga lart, përzihen poshtë me gjërat njerëzore, ai është në birucën e familjes së vet dhe pret dënimin; ky njeri i feudalizmit, ishte mbyllur në harresën e feudalizmit; gurët e kështjellës së tij, ishin rebeluar kundër tij dhe e kishin mbyllur brenda tyre; ai që donte ta dorëzonte atdheun e tij po dorëzohej nga shtëpia e tij.

Duket se e gjithë kjo ishte dora e Zotit. Ora e drejtësisë kishte gjëmuar; revolucioni e kishte burgosur këtë armik të popullit; e kishte neutralizuar, dhe ai s’bënte dot më asgjë, as luftonte e as dëmtonte më. Ai ishte truri i Vandesë, fundi i tij, ishte fundi i luftës civile. A mund të gjendej dikush që ta shpëtonte?!

Simurdeni, domethënë, 93-shi, kishte në duart e veta Lantenakun, pra, monarkinë, dhe do të guxonte ndokush që t’ia shqiste nga duart e hekurta këtë pre?!

Lantenaku, simboli i të gjitha të zezave, që ne e quajmë e kaluara, ishte futur në varr, me derën e përjetësisë të mbyllur mbi të; dhe do të merrte guximin dikush nga jashtë të tërhiqte llozin e rëndë?! Ky keqbërës i popullit kishte vdekur. Bashkë me të edhe revolta brutale, lufta vëllavrasëse e shtazarake – dhe do të merrte guximin dikush që ta ringjallte?! Oh! si do të shkulej së qeshuri ajo kafkë! Fantazma do hapte gojën: “Jam gjallë, o budallenj. Më thonë markezi Lantenak, o të çmendur! S’vdes kurrë! Pa le të imagjinosh si do t’i kthehej veprës së tij gjakatare, masakrave, shtëpive fshatrave të djegura, të plagosurit në thikë, gratë në pushkatim… E pas të gjitha këtyre, veprimi që e magjepste Govenin, mos vallë ekzagjerohej prej tij? Tre fëmijë të humbur. Lantenaku i gjeti. Po kush i humbi? Nuk ishte vetë Lantenaku? Kush i vuri ato djepe në mes të zjarrit? Mos ishte Imanusi? Kush ishte Imanusi? Togeri i markezit. Përgjegjës është vetë Komandanti. Pra, zjarrvënësi dhe vrasësi ishte Lantenaku. E ç’gjë kishte bërë ai që të ishte kaq e adhurueshme? Thjesht, nuk e kishte çuar krimin e nisur deri në fund… Asgjë më shumë. Pasi thuri krimin, u tërhoq. I tmerruar nga vetja.

Klithma e nënës së gjorë kishte zgjuar tek ai atë fondin e vjetër të mëshirës njerëzore, njëfarë depozite të jetës universale, që ekziston në të gjitha shpirtrat, edhe në ata më fatalë. Ajo klithmë e kishte bërë të kthehej pas. Nga nata ku po fundosej, drejt ditës. Pasi kishte bërë krimin, ishte kthyer ta zhbënte atë. Kjo ishte e gjithë merita e tij: nuk u tregua përbindësh deri në fund. Dhe për kaq pak gjë, duhet t’i kthehej gjithçka: hapësira, fushat, ajri, dita, t’i kthehej pylli – që ta përdorte për banditizëm; t’i kthehej liria – që ta përdorte për skllavërinë e të tjerëve; t’i kthehej jeta – që ta përdorte për vdekjen!

Sa për përpjekjet për t’u marrë vesh me të, sa për dëshirat për t’u marrë me këtë shpirt krenar, për t’i propozuar se mund të lirohej, por me kushte, për ta pyetur nëse do të pranonte që, në këmbim të shpëtimit të jetës së tij, të linte mënjanë çdo lloj revolte e armiqësie, – çfarë gabimi i pafalshëm do të ishte! Nga një ofertë e tillë do të merrje përbuzjen dhe përçmimin e tij, ndërsa do të përgjigjej: – Mbajini për vete këto turpe! Vritmëni!

E çfarë mund të bëhej me një njeri të tillë? Asgjë, përveçse të vritej ose të lihej i lirë. Ishte i prerë si me thikë për çdo gjë. Shpirti i tij i çuditshëm i ngjante shqiponjës që fluturonte ose lart hapësirave qiellore, ose poshtë skëterrës. Lavdi, ose vetësakrificë. Asnjëra primare. Ta vrisje? E tmerrshme! Ta liroje? Çfarë përgjegjësie! Sikur të supozohej liria e Lantenakut, ç’mund të ngjiste? Nëse Lantenakut do t’i falej jeta, do të ishte një kthim i dhimbshëm prapa, një Vande nga e para, si ajo kuçedra që ende s’i është prerë koka. Sa hap e mbyll sytë, dhe me një shpejtësi meteorike, të gjitha flakët e shuara nga zhdukja e këtij njeriu do të ndizeshin përsëri. Lantenaku nuk do të reshtte derisa të realizonte planin e tij të urryer për të vendosur monarkinë, si një kapak varri, mbi republikën dhe Anglinë mbi Francën.

Shpëtimi i Lantenakut, do të ishte sakrifikimi i Francës; jeta e Lantenakut, do të ishte vdekja e një morie qeniesh të pafajshme njerëzore, të përfshirë në luftën vëllavrasëse, por edhe zbarkimi i anglezëve, prapsja e revolucionit, qytetet e plaçkitura, populli i dërmuar, Bretanja e përgjakur… Dhe Goveni, me ato dritëhijet e ideve dhe ngjarjeve, i dukej njëlloj si të nxirrje tigrin nga kafazi. Dhe pastaj pyetja rikthehet në aspektin e saj të parë; guri i Sizifit, i cili nuk është asgjë më pak se konflikti i njeriut me ndërgjegjen e tij, u rrokullis përsëri. Atëherë, a ishte Lantenaku një tigër? Ndoshta ai mund të ketë qenë, por a është akoma tigër?

Goveni kalonte nëpër spiralet marramendëse të mendimeve që mbështilleshin rreth njëri- tjetrit sipas modelit të një gjarpri. A mundet që dikush, edhe pse ka arritur të bëjë një shqyrtim të hollësishëm, të thellë e të matur të mohojë vërtet përkushtimin e Lantenakut, vetëmohimin e tij stoik, shpërfilljen krenare e sublime të vetvetes? Ndërkohë që në nofullat e luftës civile kishte treguar humanizmin e tij? Kur në konfliktin mes të vërtetave inferiore kishte treguar të vërtetën që qëndron mbi të gjitha të tjerat? Kur ai provonte se përmbi monarkitë, përmbi revolucionet, përmbi çështjet tokësore, ekziston butësia, dhembshuria e mëshira e madhe e shpirtit njerëzor, mbrojtja që i forti i detyrohet të dobëtit, shpëtimi i të humburve nga ata që kanë shpëtuar, atësia për të gjithë fëmijët nga të gjithë të moshuarit!

Dhe t’i vërtetosh të gjitha këto gjëra madhështore duke dhuruar kokën tënde! Të jesh gjeneral dhe të heqësh dorë nga strategjia, nga beteja, nga hakmarrja. Të jesh një monarkist, dhe pasi ke marrë një peshore, ke vënë në njërin krahë Mbretin e Francës, një monarki prej pesëmbëdhjetë shekujsh, rivendosjen e ligjeve të lashta dhe rivendosjen e shoqërisë së vjetër, kurse në krahun tjetër, tre fëmijë të vegjël fshati, dhe të vlerësoje se Mbreti, froni, skeptri, dhe pesëmbëdhjetë shekujt e monarkisë më të lehtë se tre fëmijët e vegjël e të pafajshëm prej fshatit! E gjithë kjo nuk do të thoshte asgjë?! Që kushdo t’i kishte bërë të gjitha këto do të vazhdonte të mbetej tigër?! Do të trajtohej si një bishë e egër?

Jo! Jo! Jo! Nuk ishte përbindësh ai që sapo kishte ndriçuar greminën e luftërave civile me qartësinë e një veprimi hyjnor! Mbajtësi i shpatës u shndërrua në mbajtësin e dritës! Satanai i ferrit ishte bërë sërish Luciferi qiellor. Lantenaku ishte shkarkuar nga të gjitha barbaritë e tij, me anë të një akti sakrifice; duke humbur materialisht, kishte fituar moralisht; ai sërish ishte bërë i pafajshëm; ai kishte firmosur faljen e tij. A nuk ekziston e drejta për të falur vetveten? Tani e tutje ishte i nderuar. Lantenaku sapo ishte bërë i jashtëzakonshëm. Tani ishte radha e Govenit. Goveni e kishte detyrë t’i përgjigjej.

Lufta midis pasioneve të mira dhe të këqija atë moment po krijonte kaos në botë; Lantenaku, kishte dalë mbi këtë kaos dhe e kishte çliruar njerëzimin prej tij. Tani i takonte Govenit të çlironte familjen. Si do të vepronte? A do ta zhgënjente besimin e Zotit? Jo. Belbëzonte: – Të shpëtojmë Lantenakun.

Po, pra, të shpëtosh Lantenkaun dhe t’u shërbesh anglezëve, o i shkretë. Të shpëtosh Lantenakun dhe të bëhesh me armiqtë. Të tradhtosh Francën. Dridhej i tëri. Zgjedhja jote nuk është zgjidhje, mendimtar! Goveni pa në errësirë buzëqeshjen ogurzezë të sfinksit.

Ishte një lloj udhëkryqi i rrezikshëm ku të vërtetat luftarake e kundërshtuese përballeshin me njëra- tjetrën, ku vështroheshin ngultas tre idetë më të larta të njeriut: njerëzimi, familja, atdheu. Secili prej tyre mori fjalën dhe secili dha të vërtetën e vet. Cilën të zgjidhte? Secili gjente pikën e lidhjes se maturisë dhe drejtësisë, dhe thoshte: “kështu vepro!”. Po a ishte kjo që duhet të bënte? Po. Jo. Arsyetimi thoshte një gjë, ndjenja një gjë tjetër; dy këshilla të kundërta, diametralisht. Arsyetimi është arsyeja, ndjenja shpesh herë është ndërgjegjja; njëra vjen nga njeriu, tjetra nga më lart se njeriu.

Kjo bën që ndjenja të ketë qartësi më të vogël, por fuqi më të madhe. Goveni endej dilemash. Hutim torturues. Dy humnera hapen para Govenit. Të humbiste markezin? Apo ta shpëtonte? Duhet të nxitonte në njërën ose në tjetrën. Drejt cilës prej tyre e thërriste zëri i detyrës? /Exlibris/ KultPlus.com