105 vjetori i Lindjes së shkrimtarit Petro Marko pati bërë bashkë në një foto fëmijët e shkrimtarëve të njohur shqiptarë.
Një foto ku shfaqet edhe poeti Xhevahir Spahiu, bashkë me të birin, tregon dhe mirënjohjen e brezave ndaj njëri-tjetrit.
Nga e djathta në të majtë janë: Xhevair Spahiu, Arianita Petro Marko, Orges Xhevair Spahiu, Marie Lasgush Poradeci, Mirvjen Vedat Kokona, Atalanta Dhimiter Pasko (Mitrush Kuteli) dhe Petro Skender Luarasi./ KultPlus.com
Poezi nga Mitrush Kuteli
Sime Shoqe
Kaq afër jemi, por kaqë larg
Të lutem mos më prit-
Na ndajnë terre rreth e qark
Dhe yll për mua s’ndrit.
Përse ta lidhësh fatin tënd
Me një pafat si unë,
Kur di se emri im u shëmb
Me dhunë e me përdhunë?
Pra hidhe hapin guximtar
Ndaj jetës së gëzuar.
Dhe më harro këtu, në varr,
Të vdekur pa mbuluar.
Se unë pres, përças po pres
Një udhë fort të gjatë
Dhe një të martë, në mëngjes,
Do hidhem nëpër natë.
Nëpër një natë që s’ka mbarim
Po qetësi për jetë:
Pushim…harrim…pushim…pushim…
Në prehjen e vërtetë. /KultPlus.com
Secila formë e shkrimit ngërthen në vetvete një projektim emocional të veçantë, i cili reflektohet në tërsinë tekstuale të saj. Duke pasur parasysh krijimtarinë e pafund publicistike të shkrimit në kulturën shqiptare të korpusit të madh të veprave, ne do ndalemi te forma e shkrimit publicistik siç është testamenti, për ta parë mënyrën e realizimit dhe modifikimit në saje të tri modaliteteve të ndryshme të individualiteteve të rëndësishme të kulturës shqiptare, si: Faik Konica, Mitrush Kuteli dhe Mid’hat Frashëri.
Testamenti konsiderohet një vepër e rëndësishme, e shkruar nga një veprimtar shoqëror, nga një shkrimtar, një shkencëtar, individ me status të caktuar shoqëror. Kjo formë shkrimi zakonisht shkruhet gjatë viteve të fundit të jetës, në të cilën pasqyrohen pikëpamjet kryesore të autorit të tekstit për fushën e tij përkatëse ose për të paraqitur dëshirat, kërkesat, gjë që me vullnetin e tij i lë pasurinë a sendet vetjake dikuj tjetër me fjalët e fundit para vdekjes.
Në objektin tonë të analizës dhe diskutimit do evidentojmë karakteristikat e mënyrës së shkrimit të tri personaliteteve të ndryshme; të shohim përafritë dhe dallimet për fjalët e fundit të tyre, dëshirat e kërkesat që i paraqesin dhe si rezultat i kësaj ne problemin do e shtrijmë në tri teza:
1. Kuteli mes brengës dhe mallit.
2. Instituti Albanologjik si trashëgimia më e qenësishme e Frashërit.
3. Konica mes mërgimit dhe atdheut.
Tezat, substancialisht, janë rezultat i ideve fundamentale dhe intencave autoriale, të cilët në testamentet e tyre ku më pak e ku më shumë kanë realizuar një dimension specifik të ndieshmërisë së tyre, duke u gjendur mes fundit të jetës dhe vdekjes, e cila rezulton të jetë një gjendje mjaft e sikletshme dhe e ankthshme si mënyrë e përjetimit për natyrën njerëzore. Këtu kemi përjetimin dhe perceptimin e kësaj gjendjeje nga pozita e intelektualit.
1. Kuteli mes brengës dhe mallit
Parashtrimi i çështjes së testamentit të Kutelit te teza është rezultat i atij emocioni, që ai e reflekton ndër të tjera në shkrimin e tij. Brenga, e cila është rezultat i mendimit dhe kuptimit për mosprezencën së tij pranë familjes dhe pasardhësve të tij pas vdekjes dhe për faktin se kush do kujdesej për ta; si do ia dilnin, sa do të ishte e vështirë jeta për ta dhe malli vjen si rezultat i kujtimit të jetës së kaluar, i veprimtarisë jetësore, sidomos pikante është ndieshmëria e dhembjes drejtuar gruas së tij si personi më i afêrt dhe më i kuptueshëm i gjendjes së tij gjatë proceseve jetësore tejet të vështira që nga fillimi deri në fund.
Kutelin ne e kemi njohur si krijues, kritik, estet, veprimtar kulturor në shumë procese, të cilat kanë pasur ndikim të madh në etablimin dhe konsolidimin e identitetit kulturor shqiptar dhe njëherish figurë e betonuar në historinë e letërsisë shqipe.
Kushtet shëndetësore në të cilat e shkruan testamentin Kuteli kanë një rëndësi në determinimin e gjendjes emocionale dhe atmosferës së shkrimit dhe reagimit, të cilat i evidenton vet ai, si: pleqëria e skajshme, rëndesat dhe sëmundja active, të cilat e kanë lodhur dhe herë pas here si pasojë e tyre nuk arrin ta ruajë qetësinë në shkrim, me ç`rast theksohen sitauta meemocione me karakter shpërthyes e revoltues në vazhdimësi. Ai pohon në mënyrë të vazhdueshme se mezi arrin të shkruajë fjalët e fundit në testament, që, faktikisht, alarmon një vdekje të afërt për veten.
Në tërësinë e realizimit tekstual testamenti rezulton të jetë tejet intim e personal për nuancat e referencat e problemeve dhe së kaluarës së tij brenda dhe jashtë familjes, të cilat do i merrte me vete në varr, andaj në një pjesë të informacioneve dhe përjetimeve del të jetë i rezervuar në disa aspekte, kur i thotë gruas së tij se “ti i di mirë…”, në vazhdim e sipër me theks të veçantë, ai shpalos momente dhe situata nga puna e tij si drejtor banke dhe evidenton gjëra, të cilat pasqyrojnë dhe provojnë fisnikërinë e tij jetësore dhe burrërore si njeri i pakompromis me të keqen dhe stoik në parimet e tij profesionale e etike, saqë qe në gjendje t’i paguajë edhe me jetë po qe nevoja.
Të gjitha këto na japin një Kutel tjetër nga ai që jemi mësuar për ta parë. Ai evidenton këto merita të tij, në mënyrë që t`i shpërblehet ky mund familjes së tij, jo atij se tashmë ky nuk kishte nevoja vetiake. Preokupimi i vazhdueshëm i tij është fati dhe mënyra se si do mbijetojnë familjarët pas vdekjes dhe shuarjes së tij dhe herë pas here një shpresë e mban kur pohon se do gjendet ndokush që do ta vlerësojë atë që ka bërë në dobi të shoqërisë dhe vendit të tij.
Kuteli ndër të tjera zhvillon një relacion filozofik mes jetës dhe vdekjës si dy komponentë fundamentalë jetësorë, kur flet për jetën është tejet racional; një njeri i ngritur që ka kaluar një jetë me përplot halle, probleme, vështirësi dhe këtë ai e përkufizon si cikël jetësor të përmbyllur të pranueshëmmirë apo keq, tani e konsideron normale vdekjen në fund madje për ta parë edhe si shpëtim, kur jeta shndërrohet e bëhet e vështirë kur thekson gjendjen e rëndë shëndetësore dhe jetën parazite që për të ishin të papranueshme dhe do i jepte në këmbim me vdekjen. Vdekja si proces i natyrshëm fundamental njerëzor për Kutelin gjen mirëkuptimin e formës së kryer tek ai, andaj si vazhdimësi e saj edhe porosia e organizimit të funeralit është e çuditshme kur pohon se:
“Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret. Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!”
Ky është fragmenti, i cili përmbledh në mënyrë koncize dhe konceptuale pikëpamjet e tij mbi vdekjen dhe kalueshmërinë e tij si vazhdimësi të kësaj ideje na ofrohet edhe te pjesa e njerëzëve, të cilët do të duhej të informoheshin për vdekjen e tij. Kjo sjell mënyrën e gjykimit dhe lidhjes së Kutelit me qenien individuale njerzore si vlerë unike e manifestuar tek ai, kur edhe i numëron gruas se kë ta thërrisnin kë jo, pjesë në të cilën na shpalosen marrëdhëniet e tij me shoqërinë dhe familjen e ngushtë. Kjo bën të njohim një pjesë të botës së tij internale tjetër në këtë relacion kur pohon se:
“Të kam thënë gjithnjë: gjaku ujë s’bëhet… po bëhet qelb.
Për këtë shkak nuk dua që ime motër Lirie të më qajë e të bëjë gurgulet e saja. Sot më vret me sjelljet e saj të fëlliqura, nesër më qan, si në komedi. Jashtë!”
Kutelin ne kemi arritur ta shohim në testament të paraqitur në tri pamje; në pamjen e parë jepet gjykimi i veprimeve të tij dhe kuptimi i perceptimit të jetës që ka të bëjë me individualen dhe veprimtarinë e përgjithshme personale. Pamja e dytë paraqet Kutelin në relacion me gruan dhe jetën bashkëshortore dhe pamja e tretë Kuteli në relacion me fëmijët e tij. Nga dy pamjet e para, ne evidentuam dhe portretuam ato karakteristika të karakterit dhe personalitetit të tij fisnik e të matur dhe njeri me horizonte të hapura të të menduarit.
Kuteli në relacion me fëmijët ruan marrëdhënien prind-fëmijë; është i dashur i afërt dhe mësues i jetësor i tyre në kuptimin e përgjithshëm në proceset që ata i presin dhe ky për t`u bërë udhërrëfyes i tyre nga pozita e një njeriu që ka përvojë dhe një siguri në ato që thotë. Ne do thonim që pjesa më me interes dhe më e fuqishme artistikisht dhe pjesa më e mirëmenduar janë fjalët drejtuar fëmijëve, ku ndër të tjera i bën thirrje të jenë të dashur për njëri-tjetrin; të jenë të urtë, ta duan gjuhën vendin dhe të anojnë gjithmonë nga e mira, mos të kultivojnë të keqen në shpirt dhe te tjetri. Mësimet për jetën ai i transmeton te ta me një sinqeritet dhe qartësi të natyrshme kur thotë se:
“Hapni sytë për çdo hap që bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap. Pastaj, vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni! Të dëgjoni zërin e zemrës, po edhe të arsyes. Shpesh zemra të shpie në udhë të gabuara, në qoftë se nuk e drejton arsyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në mirësi. Mos ëndërroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e mëngjesit me menjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë.”
Mbi bazë të këtyre këshillave pikante, Kuteli do të lë në trashëgimi të shoqërisë individë produktivë dhe të dobishëm, të cilët do kontribuojnë në të mirë të shoqërisë dhe proceseve të saj. Interesante janë edhe thirrjet që bën se si duhet projektuar dhe perceptuar jetën, në mënyrë që gjërat të funksionojnë në rrafshin pragmatik, të mos rrëmbehemi nga fantazi koti, por të qëndrojmë më afër të mundshmes dhe tokësores gjithmonë, duke bërë përpjekje të jemi të mirë me vetveten dhe me tjetrin. Ai ndan me ne edhe përvoja profesionale e letrare, kur flet për profesionizmin dhe manifestimin e zhvillimit të letërsisë në vendin tonë, duke e përkufizuar si profesion sfidues dhe një terren tejet labil për kushtet ekzistuese dhe mënyrën e funksionimit që nuk ofron një akomoditet në zhvillimin profesional e jetësor. E gjitha kjo ngelet përfundimisht pikante dhe qenësore që janë mësime në sensin universal dhe të aplikueshme për krijimin e një tradite dobiprurëse dhe funksionale në jetë.
Dimensioni atdhetar si fat i predestinuar t`i përcjellë elitën kulturore në vazhdimsi si shqetësim dhe pasiguri e ekzistencës nacionale nuk e çliron as edhe Kutelin, as edhe në fjalët e fundit, por kësaj here të dhëna reduksionalisht dhe racionalisht si pjesë të pandashme e amanetit që duhet transmetuar te fëmijët për të qenë gjithmonë të gatshëm përkrah ruajtjes e kultivimit të gjuhës e kombit:
“Atdheu është atdhe bile edhe atëherë kur të vret”.
Mënyra e shkrimit të testamentit te Kuteli në planin narrativ dhe të stilit i përafrohet prozës së mirëfilltë artistike, sidomos te pjesët e para të rrëfimit të ëndrrës dhe sekuencave të tjera jetësore, të cilat kanë një rend logjik dhe linear të realizimit të momenteve kyçe në jetën e autorit si interferime të vazhdueshme për lidhjen e së tashmes me të ardhmen dhe me të kaluarën. Stili dhe gjuha janë vazhdimësi e shkrimit të tij letrar, me ç`rast me një natyralitet dhe gjuhë të rrjedhshme dhe nocione specifike arrihet një shkëlqim i tekstit me idenë dhe intencën e autorit.
Si përfundim i asaj që e përkufizon më së miri jetën dramatike dhe testamentin e Kutelit janë fjalët e vetëshkruara të tij, kur thotë se kam:
“Kam punuar shumë, kam dashur shumë, kam gabuar shumë”.
2. Instituti Albanologjik si trashëgimia më e qenësishme e Frashërit
Mid’hat Frashëri intelektual, krijues e publicist, veprimtar politik një jetë kushtuar letrave dhe atdheut, vazhdues i traditës së madhe familjare të Frashêrve të mëdhenj, pa dyshim që këtë traditë do të donte ta linte edhe si trashëgimi vazhdimësinë e punës dhe krijimit të zhvillimit kulturor letrar te brezat pasues.
Frashëri testamentin e tij e shkruan me një gjendje të mirë shëndetësore e emocionale, përkundër Kutelit dhe kjo pa dyshim që vlen të theksohet dhe evidentohet, ngase del të jetë më i rezervuar në saje të preokupimeve të tij shëndetësore e jetësore dhe nuk lejon t’i përvidhen në tekst gjendje të caktuara emocionale si pasojë e realitetit të tij vetjak, por ka një koncept të qartë të kërkesës së tij; shkrimit dhe realizimit nëpërmjet testamentit drejtuar bashkëkohasëve, bashkëpunëtorëve të tij dhe brezave pasues. Në relacion me Kutelin që zgjerohet në diskutimet e tij me një shkrim më sensibilizues, Frashëri nëpërmjet tesktit të tij dyfaqesh në mënyrë precize e koncize me një qëllim të vetëm krijimin e Institutit Albanologjik shtron kërkesën në mënyrë graduale të shkallëzuar, duke paraqitur atë se çka don, si duhet të bëhet, me çka duhet të bëhet, si duhet të funksionojë dhe qëllimi kryesor i saj.
Duke shkruar testamentin e tij Frashëri i qëndron besnik natyrës dhe prestigjit të tij intelektual, i cili bëri gjithçka dhe gjithmonë në të mirë të shoqërisë; një altruis, vizionar, filantrop dhe logjik në saje të asaj se çka kërkon, duke arsyetur në vazhdimësi përpjekjen e tij për krijimin e një baze të shëndoshë kulturore. Në pika të veçanta janë të dhëna kërkesat specifike për bible,otekën e tij në të cilën flet për materiale të rëndësishme të trashëguara nga babai dhe nga ungjit e tij që të mos ndahen, por të shiten ashtu bashkë me gjithë krijimtarinë e tij. Gatishmëria dhe përpjekja e Frashërit për ta bërë realitet kërkesën e tij hetohet nga këmbëngulja dhe bërja e hapave të parë të gurthemelit në të gjallë të tij që në këmbim të krijimit të Institutit të jap çdo qindarkë dhe çdo gjë nga pasuria e tij materiale, letrare dhe çdo mjet tjetër poesedues i tij të ngelet në shërbim të krijimit të Institutit Albanologjik.
Dëshira dhe përpjekja e Frashërit është një ideal i lartë kulturor, ngase duke krijuar një Institut funksional do të bëhej një punë e madhe me vlerë ku nëpërmjet saj do të bëhej botimi dhe shpërndarja e pa fund e titujve dhe librave të natyrave të ndryshme kulturore e studimore.
Projektimi i Institutit do të duhej të bëhej në proporcion me rregullat dhe parashikimet e Frashërit, në mënyrë që ky i fundit e kishte paraparë të ishte sa më funksionale për efektivitetin e punës; të ishte larg çdo objekti ose godine tjetër, në mënyrë që të evitohej rreziku nga zjarri, objekti duhej të posedonte një konglomerat dhe korpus të madh veprash, zyra të punës, oda për qëndrimin e studiuesve dhe eksploruesëve të huaj, të cilët kanë interesim për njohje dhe studim të kulturës sonë, të kishte një udhëheqje Institutiti që përbëhej nga një hierarki profesionistësh, me ç`rast secili do të kishte kompetenca të caktuara dhe do të ekzekutonte detyrën e tij.
Frashëri e çmonte dhe kishte në konsideratë bibliotekën e tij, andaj bënte thirrje të vazhdueshme që ajo shitej tok dhe të mbante emrin, të cilin i kishte dhënë vetë ai.
Si shenjë mirënjohjeje për të Frashëri kërkon që të gjitha librat që dalin nga Instituti të mbajnë vulën e emrit të tij krijues “Bibloteka Lumo Skendo 1897” dhe pjesa të thuhet më e ndieshme e tekstit është kërkesa e tij për indentifikimin me Institutin dhe prehjen shpirtërore, të cilën do ta arrinte vetëm atëherë kur trupi i tij do të varrosej në një cep të oborrit, ku do të ngrihej katedra.
Porosia e madhe e tij për gjithë brezat pasues përpos Institutit Albanologjik është:
“…të kenë gjithë shqiptarët idealin e përparimit dhe të naltësimit të Kombit, që shqiptarizma të bëhet një dëshirë dhe një konviktim i thellë dhe që çdokush të kuptojë se e mira e Kombit është e mira e jonë private se nderi dhe lavdi i shqiptarëvet të gjithë, është edhe nderi dhe lavdi ynë personal.”
Jeta dhe vepra e Frashërit është ideal indentiatar, nacional e kulturor i lartë dhe kjo sipas parimeve të tij arrihet vetëm nëpërmjet arsimimit dhe kulturës, andaj pas vdekjes rëndësia është të vazhdohet kjo traditë e punës me format më të larta akademike të organizimit.
Teksti në tërsinë e tij ka një gjuhë të pastër shkencore në artikulimin e shprehjeve, faktografisë, logjikës së renditjes së kërkesave bazike, e redukton maksimalisht dimensionin letrar artistik të reagimit të tij karshi kërkesave, ngase ideja e asaj që thuhet është të precizohen dhe qartësohen në mënyrë bindëse dhe të hapur. Zhvillimi dhe realizimi i idesë kryesore të tij, e cila në esencë e ka të pashmangshëm funksionimin pa një qasje të tillë të shkrimit, që anon dhe modifikohet nga konvencat bazike të natyrës publicistike.
3. Konica mes mërgimit dhe atdheut
Kur flasim për modernitetin, Faik Konica është njëri nga emrat kryesor bashkë me shumë të tjerë, të cilët e instalojnë një mendësi të re të gjykimit, vlerësimit, krijimit, poetika të reja të shkrimit, qasje të reja studimore një njeri metonimi i neokulturës shqiptare në shumë fusha; letërsi, publicistikë, histori, politikë dhe një mori kontributesh tjera të pashmangshme deri sot.
Siç jemi mësuar në krijimtarinë e tij të shkruar shkurt të lënë ndonjëherë gjysmë më shumë premtues se sa realizues, të tillë do ta gjejmë edhe te testamenti i tij, i cili kap vetëm një preokupim momental të Konicës; atë të ceremonisë së varrimit, ngase siç shihet pjesët dhe porositë tjera Konica do të duhej t’i ketë lënë në krijimtarinë e tij të përgjithshme letrare e publicistike. Testamentin e tij Konica ia drejton Nolit dhe Lame Kodrës, të cilëve ua lë porosinë e kthimit të trupit të pajetë në Shqipëri dhe kryerjen e gjitha procedurave të funeralit, të cilat do të kujdeset ai vetë që t`i mbulojë nga shpenzimet e veta të përgatitura paraprakisht, fakt që e shquan personalitetin e Konicës që të merret çdoherë përgjegjësia mbi vete për atë që të takon.
Ky testament më shumë lë të nënkuptojë, sesa që jep material të gatshëm shkrimi. Përcaktimi i tezës, Konica mes mërgimit dhe atdheut, motivohet ndieshëm nga biografia e autorit, që një jetë të tërë rritet dhe jeton në mes të këtyre dy poleve, aq sa edhe fundi e gjen në megrim. Tani këtu përfundon gjithçka dhe halli tij i vetëm nuk është gjë tjetër, përpos që trupi i tij të prehet i qetë në atdhe dhe ky fakt është substancial për testamentin e tij.
Një tjetër çështje me rëndësi në këtë pikë është edhe specifikimi i raporteve të Konicës me Nolin; dy polemizuesit më të mëdhenj të kohës, rivalë politikë e kulturorë për kohë të gjatë dhe përfundimisht miq më besnikë dhe më të mirë me njëri-tjetrin. Këtë fakt e forcon edhe pohimi nëpërmjet testamentit, duke kategorizuar Nolin si njeriun më besnik në çeshtjet e tij më të ndieshme, si dhe Lame Kodrën, të cilit në tekst i drejtohet me një emër përkëdhelës, të cilëve u ngelet përgjegjsia morale e kthimit të kufomës në atdhe.
Lidhja e fortë për atdheun na del edhe tek testamenti i tretë i një intelektuali që shëtiti dhe pa botën; u pasurua me kultura, gjuhë, tradita, qytetëerimet e gjithë qyteteve të oksidentit dhe përfundimisht kërkesë e fundme e tij mbeti të tretet në tokën mëmë siç e quan ai vetë.
Teksti i testamentit të Konicës nuk shquhet për ndonjë vlerë stilistike apo gjuhësore, është tekst konciz i shkurtër, i qartë thotë me pak fjalë dëshirën e fundit të tijën pa ndonjë specifikim të ndonjë dimensioni të integruar e projektuar në tekst.
4. Testamentet në relacion me njëra-tjetrën
Krejt në fund ne mund të flasim veç e veç për secilin nga testamentet e lartcekura, me ç`rast pa dyshim secilin prej tyre e bren diçka e veçantë dhe nuk mund të jenë të ngjashme fjalët e fundit të tyre.
Kuteli del të jetë më i realizuar tekstualisht, emocionalisht, artistikisht në paraqitjen e pikëpamjeve dhe fjalëve të fundit në tërësi qoftë si mjeshtri, qoftë si njohje jep një rezultat më konstatues dhe si perceptim, ngase me të vërtetë janë fjalë, të cilat prekin përputhen me gjendjen e moshës, pavarësisht sa autori pretendon ta racionalizojë dhembjen, natyraliteti dhe sinqeriteti i rrëfimit janë bazike dhe identitare për ato që vlen të theksohen si tipare të testamentit të parë në relacion me Frashërin.
Frashëri, i cili e ruan një formë të reagimit dhe botëkuptimit të tij, ka një objektivë të qartë dhe parametrat e tij të rrëfimit dhe deklarimit të kërkesave specifike me një gjuhë precize; redukton maksimalisht sentimentin për shkak të natyrës së shkrimit të testamentit lë pjesë për të dëshiruar si shpërfaqje të tij të brenshme, por gjithçka rrjedh në suaza të normales dhe maturisë në të shprehur, nuk rrëmbehet as edhe kur diskutimi kalon kah vdekja dhe përjetimi i saj- tipi i intelektualit tipik racional.
Konica siç theksuam edhe më lart jep shkurt qartë tablon e rrëfimit dhe deklarimit të porosisë në testamentin e tij, ka adresën se kujt i referohet në pak fjalë të dhëna me koncizitet dhe natyralitet shfaq preokupimin e tij dhe me një nderim e mirësjellje kryen fjalët në drejtim të atij që i bëhet thirrja.
E përafërta e përmbajtjeve dhe qëndrimeve të këtyre testamenteve është lidhja e të tre protagonistëve me vendin e tyre Shqipërinë; shpirti i tyre do të prehet vetëm brenda saj dhe do thoja shpresa se këto kërkesa të dhëna në formë testamenti nuk do bien në vesh të shurdhër, ngaqë subjekti që i referohen për ta është i mirënjohur dhe përbën një ndjenjë të madhe të besimit. Stilistikisht, janë të realizuara në forma të ndryshme; Kuteli ka afinitete krijuese që hetohen si në rrëfim si në realizimin gjuhësor e stilistik në konstatimet e tij dhe reflektimet emocionale, Frashëri përmbledh fakticitetin, shtrirjen e materialit në mënyrë sa më bindëse që anon dendur kah publicistika si natyrë shkrimi, ndërsa Konica ka shkurtësinë dhe qartësinë si dy komponentë, gjuha është e zgjedhur për t’iu përgjigjur formës së kërkesës së tij në thelb që realizohet si lutje.
Për të tri testamentet vdekja është proces fundamental njerëzor, andaj nuk përbën çudi dhe përjetim specifik të ndonjë natyre emocionale të veçantë.
Shënim: Punimi është paraqitur në lëndën “Publicistikë letrare”, tek Prof. Dr. Sali Bashota, në studimet e nivelit master, dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë.
Halim Halimi / KultPlus.com
Poezi nga Mitrush Kuteli
Do të pëshpëritë era ndaj mbrëmje si nj’herë,
prej valësh do ngrohet hëna si sot,
me iskra prej bryme do mbuloj’ mermere
dhe bota do jetë si ish dhe qemot
Si nesër do shtrihet lëndina për mbi varr
Valë-dheu do zënë t’palosen ngadalë,
do ende parevera e lule e bar,
dhe zile do rrëshqasin që prej male.
Do qeshë dielli në qoshen e një reje,
do thajë lotët mbi lulet e qershisë, larg,
mbytur do ndjehet gjëmimi i një rrufeje,
permbi mal do hapet brez’i Perëndisë.
Do shtrojë dhe dimri qilim të argjendtë
mbi pllocën e tretur, mbi kryqn’e anuar,
do rritet harrimi me dhërin e rëndë
dhe unë do fle, ty duke t’ëndërruar…. (dhe të t’harruar)./KultPlus.com
Poema kosovare – kënga e parë e shkruar nga Mitrush Kuteli.
Jam shqiptar
e kosovar:
Zot e krenar,
-Zot e bujar-
mbi këtë Dhe,
që e kam fe
e përmbi fe:
e kam Vatan!
E kam Atdhe!
Që gjysh stërgjysh,
që brez pas brez,
që gjithëmonë!
Ti shkja thërret
ti shkja bërtet,
deri lart në retë:
se jam barbar.
Jo, s’jam!
si bërtet ti,
si buçet ti,
ti, Mal i Zi.
Po Vendin tim e dua,
lirinë e dua,-
e s’dua
zot
mbi mua.
Se jam këtu kur s’kish njeri,
kur s’kish kufi
as fqinjëri,
as shkja të zi.
Se jam këtu kur Mal i Zi
ish Iliri:
kur nga një det në tjatrin det
isha zot vetë!
Unë jam këtu nga moti
kur vetë Zoti
e bëri fushën fushë
e malin mal.
Unë jam këtu e do të jem
-dem baba dem-
sa mali të bëhet hi
e hiri mal përsëri./KultPlus.com
Poezi nga Mitrush Kuteli
… Pra, bir, mos qaj: ky është ligji e qënies
Të vijë rrotull dhe të kthehet rishtaz
Përbrenda gjirit t’amës s’amëshuar
Të mosqënies.
Ku janë ata që patën qënë? Shkuan
Atje ku qenë – lanë prapa tyre
Një tingull n’erë, shuar dalngadalë,
Si çdo qënie.
Nga shtati i tyre ngjizet rishmë jeta
Që duhet rrojtur: mbajtur, vojtur, falur
Kur çasti i madh troket në derën tone
Urdhëronjës.
Koprace është jeta në të mira
Dhe dorëhapur gjëmash dhe mënxyrash –
Të gjitha duhen hequr dhe duruar
Zemërkthjellët.
Un’ rrethin tim e mbylla keq a mirë,
Si vdekëtar i thjeshtë – hallkë e lidhur
Dhe shkoj i velur hojesh dhe sherbelesh
Pa keqardhje.
Do rroj, shpresoj, ca kohë, brenda teje
Se kjo ka qënë ëndra ime: shpirtin
Tim trashëgim të ta le pas vdekjes
Siç e mora.
Vazhdo dhe ti të jetës shteg, të shkruar:
Të larta mos lakmo – se shtypës bëhesh
As poshtë shumë mos rrëshqit, se shtypesh,
Qofsh i lumtur!./KultPlus.com
Dhimitër Pasko ka lindur më 13 shtator të vitit 1907, ka qenë shkrimtar, përkthyes dhe ekonomist shqiptar, i njohur ndryshe me emrin e penës Mitrush Kuteli. Pseudonime të tjera që përdori për të shkruar qenë edhe Janus, Izedin Jashar Kutrulia me Dr. Pas.
Kjo është Letra-Testament, që shkrimtari Mitrush Kuteli, u drejtoi gruas dhe fëmijëve të tij, para se të ndahej nga jeta, në kushtet e njohura kur nuk i lejohej dalja në dritë, botimi i veprave të tij, dhe, sigurisht, për pasojë, edhe të vuajtjeve të thella shpirtërore.
Një nga themeluesit e prozës moderne shqiptare, autor i dhjetëra novelave, (apo rrëfenjave, siç i quante), romaneve, poeti, studiuesi, përkthyesi i shkëlqyer, ekonomisti i talentuar dhe atdhetari i madh, u dënua me burg pas një gjyqi farsë, duke u akuzuar, madje, edhe si propagandist i Luftës së Tretë Botërore (!)…
Gjimnazistet e Shkollës së Gjuhëve të Huaja, Fiona Kopali dhe Klaudia Hasanllari, ia kërkuan Letrën-Testament familjes së shkrimtarit.
Po e botojmë këtë Letër–Testament, me disa pak shkurtime të pjesëve thjesht familjare.
E dashur Efterpi,
Këtë letër, që është ndoshta e fundit, desha të ta shkruaj me dorë, po nuk mund. Sot nuk e kam dorën të sigurt, më dridhet. Ti s’je këtu. Ke shkuar me Pandin në Rrushkull për të parë Poliksenin dhe Atalantën. Të nxita më shumë unë. Nga brenga, nga malli. Jam vetëm në shtëpi. Doruntina ka shkuar të lozë me vajzat e Bajramit.
Mendjen e kam të turbullt nga pagjumësia, nga ëndrrat e këqija. Sikur më ndiqnin gjermanët, që të më varnin. Iknja me vrap, hynja në gropa e puse, dilnja prapë. Ata më ndiqnin. Ment më kapnin. Iknja përsëri. Në një çast u gjende edhe ti pranë meje. Dhe iknim. Pastaj u ndamë. Fundja u gjenda i ndjekur nga njerëzit tanë. Prapë gropa, puse, gremina. Sikur isha në Berat, nën Kala. Në një sterrë të Kalasë, pranë Kishës. Më tej në Fier. Kisha shpëtuar nga ndjekjet dhe kërkonja ndonjë shtëpi për t’u fshehur. Isha i zbathur, i zhveshur. Dikush më thirri: “Qëndro, Dhimitri! Të zumë”. Më rrethuan, më zunë dhe po më shpinin të më vrisnin. Unë qeshnja. Kisha qejf të më vrisnin… Dhe ja, u gjenda në burg. Shumë njerëz. Midis tyre Sofo Çomorra, që ka vdekur. Më shikonte me dhembje. “Si u bë kështu, o Pasko? Ç’ke bërë?” –“S’di”. –“Shiko këtu”. Dhe më dha ca shkresa të shkruara bukur: një akt akuzë dhe ca lidhje të tjera. Më quanin bejtexhi. Më thoshin se kisha bërë një vjershë për glyrën me rima italiane. Pashë Andrean. I ardhi keq. U vendos të më vrasin. Prapë u gëzova. –“Fundja, do vdes, thashë. Do të shpëtoj. Do çlodhem. Jeta ime ka qenë shumë e turbullt, e ngatërruar, e mirë dhe e keqe. Sa mirë që mbaroi”. Kur u ngrita, ti po bëheshe gati për në Rrushkull. Kokën e kisha dhe e kam të rëndë. Ti shkove më 7 e gjysmë. Pas 5 minutash ardhi Ilua i Sterjos e më solli lajmin: vdiq Thanas Cikuli… Sipas mendjes sime, shpëtoi. E kam zili. Vdekja është prehje e madhe, shkëputje nga dhembjet. Vërtet, edhe nga gazet, por në një kohë, kur njeriu është shumë i sëmurë, i mërzitur, vdekja është shpëtim: nga dhembjet fizike e shpirtërore. Që të dyja janë të rënda. Ti e di sa dhembje të tilla kam pasur kohët e fundit. Njëra, që ti ma di, është se si pasojë e tyre nuk jam i zoti të punoj, të krijoj, të paguaj bukën që më jep shteti për vete e për fëmijët. Unë s’kam qenë e s’dua të jem kurrë parazit. Po ç‘të bëj, grua? S’mund. Kokën e kam të turbullt…..
Letrën ta nisa për tjetër gjë: të të përsëris porositë e mija të fundit. Më fal se të mërzit. Unë t’i kam thënë kaq herë. Të kam helmuar jetën, sepse edhe mua ma kanë helmuar të tjerët. Dhe s’kam qenë i zoti ta mbaj helmin për vete, siç më takon. Ky qoftë i fundit që po të sjell.
Ne u bashkuam, rrojtmë e bëmë fëmijë në vjete stuhie: burg, urbanizëm, hotel. Po atëherë kisha shëndet dhe i kapërceva të gjitha. Tani, ti e di… I di ditët e netët ë mija. Sëmundjet dhe brengat më brehnë, më hëngrën. Unë e shoh tani vdekjen si një lirim nga dhembjet. Nuk e dua,po nuk e largoj dot. E shoh se afrohet, më çik. Më vjen keq se do t’i lë fëmijët të vegjël, pa krah, mbase në vobektësi të madhe, në pamundësi për t’ua arritur synimeve. Pensioni im nuk do të mjaftojë. S’kam “vjete shërbimi”. Domosdo, 22 vjet jashtë. Edhe atje kam punuar sa jam shuar,po këta vjetë pune nuk peshojnë për efekt pensioni. Fati im i keq, fati i tyre i keq. Ndofta,pas vdekjes, kur të pushojnë pasionet dhe urrejtjet, shteti ynë mund t’ju ndihmojë për hir të punës sime të kaluar; në gazetari dhe letërsi, që në moshë të njomë, dhe sidomos në fushën ekonomike. Një pjesë e shkrimeve të mija-shqip dhe rumanisht- janë aty, në Bibliotekën Kombëtare. Disa njerëz i dinë përpjekjet e mija kundër kapitalit italian, kundër grabitjeve gjermane. Kam punuar pa interes vetiak. Nuk kam ndjekur kurrë pasurimin tim, sepse ky pasurim mund të bëhej vetëm me dy mjete: me vjedhje (ka njëmijë e një mënyra vjedhjeje dhe unë s’kam përdorur asnjërën) dhe me tradhëti, duke u shërbyer të huajve për të grabitur vendin dhe duke marrë për këtë shërbim. Zgjodha rrugën e kundërt: luftën kundër atyre që donin të grabisnin, atyre që grabisnin. Nuk i ndala dot të tëra, jo se s’desha, jo se kisha interes,po se s’munda. Kaq munda,kaq bëra. Kundër grabitjeve italiane, kundër grabitjeve gjermane, kundër grabitjeve jugosllave. Nuk zgjodha kurrë udhën e rehatit vetjak, udhën e “urtë e butë e lugën plot”. Kam punuar shumë, kam dashur shumë, kam gabuar shumë. Tani jeta shkoi e nuk kthehet dot,nuk ndreqet dot. Të kam treguar se gjermanët do të më varnin përpara bashkisë,kur muarën vesh se kisha sabotuar nxjerrjen e monedhës së re që donin të bënin. Më shpëtoi fati. Nuk do të skuqem kurrë nga turpi as me veprimin tim në ditët e para të çlirimit. Punova si i marrë. Luftova kundër grabitjeve jugosllave. Aq më fort nuk mund të skuqem nga turpi as me veprimtarinë time praktike-në fushën ekonomike-në Rumani. Edhe atje kundër gjermanëve. Unë kam pasur gjithnjë, si bir i një populli të vogël, një urrejtje të madhe kundër idesë së zezë “popuj mbi popuj” ose “të mëdhenj mbi të vegjël”, por “popuj përkrah popujsh”. Ky parim ka ushqyer në mënyrë të vetëdijshme dhe të pavetëdijshme, automatikisht,veprimtarinë time. Kam qenë kundër rusëve, sepse ata mbajnë nënvete dhe shkombëtarizojnë popuj të tjerë, kundër gjermanëve sepse kanë shfrytëzuar dhe zhdukur popuj të tjerë, kundër anglezëve për të njëjtën arsye. Biri i një populli të vogël nuk mund të bënte ndryshe. Në Rumani kam luftuar,aq sa mund të luftojë një njeri i vogël, kundër shfrytëzimit të kapitalit vendas dhe të huaj. Këtë qëndrim kam pasur edhe kur isha drejtor banke. Një nga pasojat e para ka qenë një “skedë e zezë” në aparatin gjerman të Vjenës, më 1940-41. Për këtë “skedë të zezë” ardhi e më foli dikush në bankë: “Ç’po bën kështu? Nuk e di ç‘të pret? Pse kundërshton që vendin e kapitalit çifut ta zerë kapitali mik gjerman?” Unë di një gjë: kapitali s’mund të jetë kurrë mik, po vetëm kapital. Ay ushqehet me fitime, mbahet me fitime, rron për fitime. Dhe fitimet s’kanë kurrë të mbaruar. Njëja kërkon të bëhet dy, dyja katër, katra tetë, mija dhjetë mijë, milioni qindmilion e kështu me radhë. Në dëm të njerëzve, të popujve. Si ish drejtor tri bankash (gjithnjë i varfër) di se fitimi i vjetër nuk ngopet me fitim të ri, siç nuk ngopet deti me ujë.
Do të më njohë dhe do të më kuptojë dikush, të paktën pas vdekjes? Nuk e di. Desha të më kuptonte dhe njihte jo për nder e lavdi, po që fëmijët e mij-të cilëve u lë trashëgim punën dhe ëndrrat e mija- të mos vuajnë për bukë sa janë të vegjël, të ndjekin studimet dhe të gjejnë udhën e tyre në jetë.
Jam i sigurt se po të vlerësohej në këtë drejtim puna dhe përpjekjet e mija në të kaluarën, fëmijët nuk do të vuanin.
Nisa të shkruaj një letër të shkurtër lamtumire, dhe u nxeva-ndonëse më buçasin veshët e më dhemb koka prapa- dhe shiko se ku arrita.
Dëgjo!
Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netët i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra, mos u hidhëro se po të porosit edhe një herë.
1.Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret.
Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!
Nuk do të lajmëroni para varrimit, asnjeri, me përjashtim të pesë a gjashtë njerëzve më të afërm për të bërë formalitetet e varrimit dhe varrimin. Kaq.
S’kam qejf të mërzit njeri. Sikush ka hallet e veta.
2. Dikur kisha dashur të varrosesha në Pogradec, pranë babajt e nënës ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, stërgjyshi.
3……………………..
4. Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje.
Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile edhe atëherë kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeliu kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike-ajo fizikë, ay mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arësimtar, dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesion kryesor. Profesionizmi në letërsi, në vendin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Terreni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarpërinjtë. Të vrasin shokët, se u bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ua lë atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet,do të lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, pa kulturë.
Askush të mos i prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në arkë, i mbyllni!
Polikseni dhe Atalantë! Pandeli dhe Doruntinë! Të doni njeri-tjetrin, të ndihmoni njeri-tjetrin, të duroni njeri-tjetrin! Mos i vini re vogëlsirat, mos u grindni për vogëlsira, për asgjë. Hidhni tutje inatin, se ay është burim i shumë të këqijave. Përpiqi të mos ju rritet mendja. Inati dhe mendjemadhësia na kanë bërë dëme të mëdha. Na prishnë. Zemra juaj të mos njohë urrejtjen, grindjen, mërinë. Urtësi,butësi, zemërgjerësi! Hapni sytë për çdo hap që bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap. Pastaj vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni. Të dëgjoni zërin e zemrës, po edhe të arsyes. Shpesh, zemra të shpie në udhë të gabuar, në qoftë se nuk e drejton arsyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në mirësi. Mos ëndërroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e mëngjesit, me mendjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë.
Ta doni dhe ta nderoni mamanë, se ka qenë trime në jetë, ka vojtur shumë. Të dy kemi vojtur. Embëlsojani pak pleqërinë pas kaq tufanesh. Ajo ka grumbulluar shumë përvojë nga jeta e hidhur dhe kjo përvojë mund të jetë e dobishme për ju, që të mos vuani.
Doruntina është më e vogla. Ajo ka nevojë për mjaft vjet ndihme dhe drejtimi. Mos i kurseni ndihmën tuaj, që të mund të prehem i qetë në dhe.
Mos më qani! Mbahuni! Unë e rrojta jetën, mbarova qerthullin tim. Nuk dua t’ju shohin të tjerët kur qani. Më dëgjoni? Lotët janë të kotë. Kush vdes nuk ngjallet. Unë as që dua të ngjallem, as që dua ta filloj jetën përsëri. Mjaft! Këtë porosi mos e shkelni.
Efterpi, më fal për këtë mërzitje të fundit! Mbahu dhe jepu zemër fëmijëve. Bëj siç të porosita. Mos ndrysho asgjë. Nuk dua njerëz në varrimin tim. Më të shumtit vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer ngahera varrimet e bujshme, me kallaballëk. Edhe disa fjalë: kuptohet se nuk do të lajmërosh as njerëzit e tu, këtu ose në Korçë, me përjashtim të Foqit dhe Nestit.
Të përqafoj, të lutem të më falësh dhe lamtumirë!
Yti
Dhimitraq /KultPlus.com
Poetë, prozatorë, dramaturgë, eseistë e të tjerë, krijojnë në mbarë hapësirën shqiptare dhe kanë botuar vepra që vlen të lexohen e rilexohen.
Më poshtë gjeni dhjetë libra shqiptarë që duhen lexuar:
Vargjet e lira, Migjeni
Vepra më avangarde e poezisë shqipe deri në atë kohë, e re në çdo pikëpamje: ideore, tematike, ritmike, figurative.
Një vepër që e çliroi poezinë shqipe nga manierat klasiciste, kurse vargun shqip nga tirania e rimës dhe e metrikës. Poezi e dhembjes, e vuajtjes, e mjerimit, e ankthit, e shpresës.
Ylli i zemrës, Lasgush Poradeci
Libri ndoshta më komplet i poezisë shqipe, i ndërtuar sipas një koncepti që e hasim te poetë si Petrarka, Gileni, Bodleri etj.
Libër himn i bukurisë, i dashurisë, i përjetësisë, festë e fjalës së kulluar shqipe.
Lahuta e Malcisë, Gjergj Fishta
Enciklopedi e jetës shqiptare, glorifikon luftën për liri kombëtare dhe virtytet tradicionale. Si fenomen letrar e vonuar e anakronike, por me ndikim të madh në jetën shpirtërore dhe në ndërgjegjen kombëtare të shqiptarëve, veçanërisht jashtë kufijve të Shqipërisë shtetërore.
Psallme Murgu, Asdreni
Vepër që e zgjeron regjistrin tematik e stilistik të poezisë shqipe, të mbështetur kryesisht në modelet e poezisë popullore. Sjell përvojën e poezisë moderne evropiane. Për herë të parë në letërsinë shqipe trajtohet gjerësisht bota shpirtërore e njeriut të gjendur në vorbullën e paradokseve. Një kohë të gjatë e lënë në harresë nga kritika e ideologjizuar.
Net shqiptare, Mitrush Kuteli
Ndër veprat e para të prozës moderne shqipe. Shfrytëzon në mënyrë kreative përrallën popullore shqiptare, duke i rivitalizuar strukturat e saj narrative. Vizaton figura e karaktere të gjalla njerëzish, sidomos fshatarësh. Shquhet për bukurinë e rrëfimit, të gjuhës dhe të stilit. Mostër për shumë prozatorë të mëvonshëm.
Lumi i vdekur, Jakov Xoxa
Tablo e gjerë e jetës shqiptare. Vepër e shkruar nga një njohës i rrallë i jetës, por edhe i mjeshtërisë krijuese.
Roman që krijon disa nga personazhet më të spikatura të letërsisë shqipe, siç janë Vita dhe Adili, që duken si të shkëputur nga realiteti i gjallë jetësor e jo të krijuar në letër. Vepër që sjell në prozën shqipe përvojën e romanit ciklik tradicional me gjuhë jashtëzakonisht të pasur. Autori i tij është stilist i përkryer.
Kronikë në gur, Ismail Kadare
Vepra mbase më e mirë e Kadaresë dhe një nga romanet më të mira të letërsisë shqipe. Një sintezë sui generis e poezisë, fiksionit dhe mitologjisë. Vepër me strukturë komplekse narrative, atipike si prosede. Një trajtim shumë origjinal i luftës dhe i psikozës kolektive në situata të skajshme ekzistenciale. Perceptimi i botës nga perspektiva e fëmijës zhduk kufijtë mes ëndrrës e realitetit. Roman që sjell një frymë të re në prozën shqipe dhe mjete e teknika të reja shprehëse.
Vdekja më vjen prej syve të tillë, Rexhep Qosja
Ndonëse autori i kësaj vepre është në radhë të parë historian i letërsisë, fushë në të cilën ka botuar një varg veprash të rëndësishme, megjithatë kjo mbetet vepra e tij me receptim më të gjerë, që i ka kaluar kufijtë gjuhësorë të shqipes. Prozë e tipit kritik, intelektual, pak e kultivuar në letërsinë shqipe, që trajton temën e dhunës së pushtetit mbi individin dhe popullin të cilit i takon ai. Duke vënë në epiqendër një personazh krijues, siç është Xhezairi i Gjikës, autori funksionalizon gjuhën kritike, erudicionin intelektual, parabolat historike etj.
Nga Bibla e heshtjes, Azem Shkreli
Poezi me një sistem të veçantë mjetesh shprehëse dhe me një filozofi të veçantë krijuese e jetësore. Libër i meditimit poetik mbi raportin e njeriut me historinë, por edhe me veten dhe fjalën e tij. Psalm mbi fatin e fjalëve. Bashkë me Din Mehmetin, Rrahman Dedajn, Ali Podrimjen e të tjerë, autori i kësaj vepre, Azem Shkreli, krijon modernitetin e poezisë shqipe në Kosovë dhe më gjerë.
Pelegrini i vonuar, Dritëro Agolli
Libri i parë post-socialisto-realist i poetit Dritëro Agolli dhe njëri nga librat më të mirë të tij e të poezisë shqipe në përgjithësi. Libër mbi thyerjet shpirtërore të një brezi, i cili besoi në një utopi dhe pas përmbysjes e ndien veten si pelegrin i humbur në shkretëtirën e iluzioneve të veta. Dhembja dhe trishtimi e ngjyrosin emocionalisht vargun e poetit. Ky libër e rikonfirmon faktin se autori i tij është mjeshtër i rimës dhe aliteracionit, krijues që e zotëron artin e vështirë të të bërit vargje të lehta. / cbc.al / KultPlus.com
“Dëgjo!
Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netet i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra mos u hidhëro se po të porosit edhe një herë.
1.Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret. Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!
Dikur kisha dashur të varrosesha në Pogradec, pranë babajt e nënës ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, stërgjyshi.
3 (…)
Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje.
Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile atëherë kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeli kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike – ajo, fizikë; ay, mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arësimtar – dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesjon kryesor.
Profesionismi në letërsi, në vëndin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur.
E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Tereni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarprinjtë. Të vrasin shokët, se iu bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ja u le atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet, do lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, pa kulturë.
Askush të mos më prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në arkë, i mbyllni!“
(Pjesez, marre nga “Testamenti i Mitrush Kutelit“)/ KultPlus.com
Testamenti i Mitrush Kutelit
Dëgjo!
Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netet i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra mos u hidhëro se po të porosit edhe një herë.
1.Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret. Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!
Dikur kisha dashur të varrosesha në Pogradec, pranë babajt e nënës ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, stërgjyshi.
3 (…)
Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje.
Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile atëherë kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeli kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike – ajo, fizikë; ay, mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arësimtar – dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesjon kryesor. Profesionismi në letërsi, në vëndin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Tereni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarprinjtë. Të vrasin shokët, se iu bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ja u le atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet, do lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, pa kulturë.
Askush të mos më prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në arkë, i mbyllni!
Polikseni dhe Atalantë! Pandeli dhe Doruntinë! Të doni njëri tjetrin, të ndihmoni njëri tjetrin, të duroni njëri tjetrin! Mos vini re vogëlsirat, mos u grindni për vogëlsira, për asgjë. Hithni tutje inatin, se ay është burim i shumë të këqijave. Përpiqi të mos ju rritet mëndja. Inati dhe mendjemadhësia na kanë bërë dëme të mëdha. Na prishnë. Zemra juaj të mos njohë urrejtjen, grindjen, mërinë. Urtësi,butësi, zemërgjërësi! Hapni sytë për çdo hap që bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap. Pastaj vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni. Të dëgjoni zërin e zemrës, po edhe të arësyes. Shpesh zemra të shpje në udhë të gabuar, në qoftë se nuk e drejton arësyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në mirësi. Mos ëndëroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e mëngjezit, që sjell mëndjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë. Mos më qani! Mbahuni! Unë e rrojta jetën, mbarova qerthullin tim. Nuk dua t’ju shohin të tjerët kur qani. Më dëgjoni? Lotët janë të kotë. Kush vdes nuk ngjallet. Unë asqë dua të ngjallem, asqë dua ta filloj jetën përsëri. Mjaft! Këtë porosi mos e shkelni. Efterpi, më fal për këtë mërzitje të fundit! Mbahu dhe jepu zemër fëmijëve. Bëj siç të porosita. Mos ndrysho asgjë. Nuk dua njerëz në varrimin tim. Më të shumtit vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer ngahera varrimet e bujëshme, me kallaballëk. Edhe disa fjalë: kuptohet se nuk do të lajmërosh as njerëzit e tu, këtu ose në Korçë, me përjashtim të Foqit dhe Nestit. (…)
Të përqafoj, të lutem të më falësh dhe lamtumirë.
Yti, Dhimitraq
11 korrik,1966. Tiranë.(e hënë)
Nga Mitrush Kutelit
Dëgjo!
Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netet i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra mos u hidhëro se po të porosit edhe një herë.
1.Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret. Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!
Dikur kisha dashur të varrosesha në Pogradec, pranë babajt e nënës ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, stërgjyshi.
3 (…)
Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje.
Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile atëherë kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeli kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike – ajo, fizikë; ay, mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arësimtar – dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesjon kryesor. Profesionismi në letërsi, në vëndin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Tereni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarprinjtë. Të vrasin shokët, se iu bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ja u le atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet, do lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, pa kulturë.
Askush të mos më prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në arkë, i mbyllni!
Polikseni dhe Atalantë! Pandeli dhe Doruntinë! Të doni njëri tjetrin, të ndihmoni njëri tjetrin, të duroni njëri tjetrin! Mos vini re vogëlsirat, mos u grindni për vogëlsira, për asgjë. Hithni tutje inatin, se ay është burim i shumë të këqijave. Përpiqi të mos ju rritet mëndja. Inati dhe mendjemadhësia na kanë bërë dëme të mëdha. Na prishnë. Zemra juaj të mos njohë urrejtjen, grindjen, mërinë. Urtësi,butësi, zemërgjërësi! Hapni sytë për çdo hap që bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap. Pastaj vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni. Të dëgjoni zërin e zemrës, po edhe të arësyes. Shpesh zemra të shpje në udhë të gabuar, në qoftë se nuk e drejton arësyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në mirësi. Mos ëndëroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e mëngjezit, që sjell mëndjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë. Mos më qani! Mbahuni! Unë e rrojta jetën, mbarova qerthullin tim. Nuk dua t’ju shohin të tjerët kur qani. Më dëgjoni? Lotët janë të kotë. Kush vdes nuk ngjallet. Unë asqë dua të ngjallem, asqë dua ta filloj jetën përsëri. Mjaft! Këtë porosi mos e shkelni. Efterpi, më fal për këtë mërzitje të fundit! Mbahu dhe jepu zemër fëmijëve. Bëj siç të porosita. Mos ndrysho asgjë. Nuk dua njerëz në varrimin tim. Më të shumtit vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer ngahera varrimet e bujëshme, me kallaballëk. Edhe disa fjalë: kuptohet se nuk do të lajmërosh as njerëzit e tu, këtu ose në Korçë, me përjashtim të Foqit dhe Nestit. (…)
Të përqafoj, të lutem të më falësh dhe lamtumirë.
Yti, Dhimitraq
11 korrik,1966. Tiranë.(e hënë)/ KultPlus.com
Mitrush Kuteli është padyshim një nga shkrimtarët, intelektualët, mendimtarët dhe shpërblestarët më të ndritur të nënës Shqipëri. Kuteli ndërroi jetë më 4 maj 1967, duke lënë pas admirimin dhe mirënjohjen për fuqinë e penës dhe forcën e shembullit përmes së cilave i fali letërsisë shqipe të shek. XX një grumbull xhevahiresh të mrekullueshme.
Ekonomist e specialist i sistemit bankar dhe i prirur për studimin e këtyre disiplinave, ai gjeti tek letërsia një dashuri hyjnore, të cilës i fali pa kursim vlerat e shpirtit të tij.
Autor që dha kontribut në çdo lëmë letrare, ai ka lënë mbi të gjitha një “ligjërim mbi etikën” e mendimtarit aty ku Descartes e la një të tillë për metodën. Cilësia dhe serioziteti i kritikes letrare të Dhimitrit arriti në atë pikë katarsisi sa iu përvesh vetë krijimtarisë së Mitrushit, si në rastin e përshtatjes në shqip të veprës së Emineskut.
Në përmbledhjen pak të njohur “Shënime letrare”, kritika e tij ngriti një problemi të madh shqiptar.
“Është fort e rëndë të thuash se në këtë kuadër shqiptar kaq të vrazhdët, qoftë edhe në botën e shkrimtarëve (dhe veçanërisht në këtë bote!) ku autori vë dorën në kobure ose të ndjek “administrativisht”, ose, të paktën, të rri me kokë me nj’anë, sepse nuk e lavdërove sa desh ay vetë. Në këtë kuadër të vrazhdët, them, ku je i detyruar të pranosh – duke heshtur! – që një thes me kashte të quhet poet klasik ose filozof e një bostan-tavasi, poet, sociolog a s’di ç’tjetër batërdi”./ KultPlus.com
Në Ditën Ndërkombëtare të Librit për Fëmijë, i biri i Mitrush Kutelit, Pandeli Pasko ka ndarë me Qendrën e Botimeve për Diasporën mbresa tejet të veçanta lidhur me ngjizjen dhe daljen në dritë të veprës “Tregime të moçme shqiptare”.
Pandeli Pasko, në lidhje me këtë projekt, shprehet kështu:
Libri “Tregimet e moçme shqiptare” i Mitrush Kutelit e arriti qëllimin e vet: ju ngjalli dashuri për Shqipërinë brezave të tërë.
Për këtë arsye botimi i 10 tregimeve të këtij libri në 5 gjuhë të huaja, në një kohë kur qindra mijë fëmijë shqiptarë po jetojnë jashtë atdheut, është me të vërtet një veprim i lavdërueshëm dhe njëkohësisht barrë e nderuar për përkthyesit.
Si dëshmitar dhe nga lexuesit dhe “diskutuesit” e parë të këtij libri, në dorëshkrim apo në fletë të daktilografuara me shënime me stilograf ose me laps, së bashku me motrat e mia, kemi ndjerë ngazëllim të madh kur ky libër na erdhi në shtëpi. Tërë ato libra që patën ndenjur gjatë mbi tryezë me “Këngë Legjendare”, “Folklor shqiptar”, “Folklor arbëresh”, “Visaret e Kombit” e të tjera, si në një proces alkimie Kuteli i pati distiluar për t’u dhënë fëmijëve ushqimin shpirtëror për të cilin kishin aq shumë nevojë.
Ky libërth i vogël në dukje, ishte fryti i dashurisë të madhe për gjuhën shqipe, për historinë e saj dhe aty bënin pjesë edhe mundimet reale të Kutelit: ai mund t’i kushtohej tregimeve vetëm mbasi të mbaronte normën e përkthimeve. Vetëm një njeri sistematik dhe me kulturë të gjerë mund ta ndante kohën në këtë mënyrë. Dhe madje edhe të gjente kohë e të na i tregonte ne…
Këtë proces krijimi e ka rrëfyer me vërtetësi të madhe vetë babai, kur ne i kërkonim të na tregonte përralla “të padëgjuara e të palexuara” dhe si thotë vetë …” për ta përgatitur këtë vëllim, unë mora një udhë tjetër: hyra punova e vola një vresht të huaj, të madhe, të harlisur: vreshtën e popullit tonë, dua të them folklorin tonë të begatë, me hardhi shqiptare, të mbjella apo të shartuara nga gjyshstërgjyshët tanë. Kofinën e parë të mbushur me rrush të tillë po ia kthej përsëri popullit tonë, dua të them, fëmijëve tanë, pronarëve të vërtetë të tyre”.
Edhe shtysa e çastit pat qenë në suazën familjare: joshja magjike për të dëgjuar në radio këngën e njohur arbëreshe ‘O lule, lule..’.
Por (dhe këtu vijmë përsëri në rëndësinë e këtij botimi 5 gjuhësh), Kuteli e pat ndjerë etjen për fjalën shqipe në mërgim: …ngjarja e asaj dite, kur të katër fëmijët vërshuan në dhomë nga dritarja për të dëgjuar këngën arbëreshe, më ngjalli diçka që rrinte e përgjumur në zemrën dhe mendjen time. Vjete të tërë – dhe këta s’janë të pakët – por plot njëzet e dy – të kaluar jashtë vendit, në mërgim, kisha pasur në krye të shtratit që të m’i shohë gjithnjë syri dhe të m’i zërë dora sa më lehtë, përmbledhje të ndryshme të folklorit shqiptar, duke filluar me ato të arbëreshëve e duke vazhduar me këngët e kreshnikëve dhe i lexoja sidomos natën për të nxjerrë mallin e Shqipërisë, për të mos u shkëputur nga fjala e ëmbël e shqipes, që duket edhe më e dhembshur jashtë. Këngët tona të moçme që më gumëzhinin gjithnjë në mendje më jepnin një ndjenjë të çuditshme: sikur hyja thellë në atmosferën e moçme të Shqipërisë.
Falë Qendrës së Botimeve për Diasporën, tashmë ky libër fort i njohur në viset rreth Shqipërisë të banuar nga shqiptarë e që Kuteli i quante “Shqipëria e jashtme”, pritet të kapërcejë të tjerë kufij nëpër botë, atje ku tashmë jeton një Diasporë fort e madhe, nga më të mëdhatë në botë krahasuar me numrin e banorëve në Shqipëri.
Jam i sigurt se këto botime dygjuhëshe jo vetëm që do të joshin vogëlushët shqiptarë drejt mësimit e shijimit të gjuhës amtare, por do të ngjallin kureshtje edhe tek fëmijët edhe publiku i huaj. Dhe më tej, në kërkimin e rrënjëve të këtyre tregimeve, në leximin e folklorit mahnitës shqiptar, kryesisht në dialektin gegë, në të cilin janë ngjizur, ashtu siç ishte edhe porosia e vetë Kutelit. (Pandeli Pasko, për Qendra e Botimeve për Diasporën)
Përrallat e “Tregimeve të moçme shqiptare” vijnë në botimin dygjuhësh shqip-frëngjisht, përkthyer nga Evelyne Nouges dhe redaktuar nga Saverina Pasho në gjuhën franceze. Së shpejti dhe në shtyp.
“Tregime të moçme shqiptare” është pjesë e projektit të botimeve dygjuhëshe, ndërmarrë nga QBD-ja. Dhjetë tregime të përzgjedhura nga vëllimi “Tregime të moçme shqiptare”, me autor Mitrush Kutelin, të përkthyera në pesë gjuhë: anglisht, italisht, greqisht, gjermanisht dhe frëngjisht.
Këto tregime dhe përralla do të shërbejnë për zgjerimin e njohurive, marrjen e informacionit dhe kultivimin e dijeve të nxënësve në Diasporë për gjuhën, letërsinë dhe kulturën amtare. Ky botim shërben edhe si tekst ndihmës për shkollat në Diasporë, me qëllim thellimin e njohurive të tyre mbi gjuhën shqipe. Vepra e njeh brezin e ri të Diasporës me një autor të rëndësishëm të letërsisë shqipe, si dhe me një gjuhë të pasur, duke kultivuar ndjenjën e krenarisë për identitetin kombëtar shqiptar në Diasporë, duke i njohur ata me pasurinë e tregimeve të moçme shqiptare, si dhe me madhështinë e trashëgimisë sonë popullore. Botimi përfshin ilustrimet e Gazmend Lekës.
Në këtë projekt janë angazhuar përkthyes të rëndësishëm e me përvojë nga gjuha shqipe: Andrea Grill në gjuhën gjermane, Evelyne Noygues në gjuhë franceze, Eugenio Scalambrino në gjuhën italiane, Ron Berisha në gjuhën angleze dhe Eleana Zhako në gjuhën greke.
“Duke përkthyer tregimet e Kutelit, tashmë unë kam fatin të hyj thellë në prozën e tij lidhur me baladat, këngët e kreshnikëve qe i përkasin traditës gojore të letërsisë shqipe.
Botimi dhe shpërndarja e librave shqip, si dhe e përkthimeve të tyre, ruan lidhjet gjuhësore me diasporën nëpër botë, e cila gjithnjë kërkon të ruajë identitetin e vet. Botimi dhe shpërndarja e librave shqip, si dhe e përkthimeve të tyre, ruan lidhjet gjuhësore me diasporën nëpër botë, e cila gjithnjë kërkon të ruajë identitetin e vet.
Qendra e Botimeve për Diasporën po bën një punë shumë të dobishme, duke propozuar dhe shpërndarë tekstet letrare dhe shkollore. Është një ndihmë e madhe për të gjithë ata që duan të rrinë në kontakt me kulturën shqiptare”, shprehet ndër të tjera përkthyesja në frëngjisht e tregimeve të Kutelit, sjellë në botimin dygjuhësh (shqip-frëngjisht) nga Qendra e Botimeve për Diasporën.
Evelyne Noygues është studiuese e letërsisë dhe e historisë, si dhe përkthyese e letërsisë shqipe. Lindi në Francë dhe gjuhën shqipe e mësoi në Paris (Institut national des langues et civilisations orientales -INALCO-) ku u diplomua me një gradë Master në studime historike evropiane dhe gjuhë shqipe. Është një nga themelueset e një shoqate kulturore franceze kushtuar të gjitha aspekteve të kulturës shqiptare dhe që nga viti 2009 menaxhon faqen në internet: Association-albania.com. Jeton dhe punon në Francë.
Noygues e ka vizituar Shqipërinë në vitin 1988 për të kryer studimet e saj dhe ka jetuar në vendin tonë që nga viti 1991 deri në vitin 1994. Tani ajo kthehet rregullisht në Shqipëri për projekte letrare dhe artistike.
Ka përkthyer në frëngjisht një veprash e artikuj të autorëve shqiptarë, si: Ridvan Dibra, Jeton Neziraj, Dashnor Kokonozi, Maks Velo etj.
“Përkthimi i kësaj vepre të Kutelit ishte një kënaqësi dhe njëherësh një sfidë e madhe. Ky publikim është fryt i një motivimi dhe pune skrupuloze si dhe i sinergjergjisë së përsosur me përkthyesen Evelyne Noygues, njohëse e mirë e gjuhës shqipe. Por ishte edhe dëshira për t’u ofruar qindra fëmijëve të diasporës një libër kaq të dashur të fëmijërisë sime, që çoi në realizimin me sukses të kësaj ndërmarrjeje të vështirë. Këto tregime që të mahnisin me stilin elegant, gjuhën e pasur, magjinë e pashmangshme të përrallës, janë një thesar që nuk duhet t’u mungojë fëmjëve tanë, janë një trashëgimi që u pasuron shpirtin e mendjen duke i futur në një univers sa të largët e fantastik aq edhe real e të prekshëm. Ky libër i ndihmon të kuptojnë nga kanë ardhur dhe si të rriten mirë e të virtytshëm, si trashëgimtarë të një vendi të vogël me vlera të mëdha”, shprehet ndër të tjera Prof. Dr. Saverina Pasho, redaktorja në frëngjisht e tregimeve të Kutelit, sjellë në botimin dygjuhësh (shqip-frëngjisht) nga Qendra e Botimeve për Diasporën.
Prof. Dr. Saverina Pasho është pedagoge pranë Departamentit të Gjuhës Frënge të Universitetit të Tiranës dhe përkthyese e një sërë veprash nga letërsia franceze. Ajo ka një përvojë të pasur 35-vjeçare, veçanërisht në fushën e letërsisë moderne dhe të historisë së Francës si dhe komunikimit e përkthimit. Saverina Pasho ka një kontribut të konsiderueshëm në kërkimin shkencor me artikuj e studime të shumta, ku mund të veçojmë monografinë për I. Kadarenë “Kadare midis miti dhe romanit të shkruar” në gjuhën frënge dhe të botuar jashtë vendit. / Diaspora shqiptare / KultPlus.com
Për ta shkarkuar ose shfletuar librin, kliko këtu: https://drive.google.com/file/d/1qWFxtDgc2rNtOZwj37lu8jn_gAGLis_v/view. / KultPlus.com
Në Ditën Ndërkombëtare të Librit për Fëmijë, i biri i Mitrush Kutelit, Pandeli Pasko ka ndarë me Qendrën e Botimeve për Diasporën mbresa tejet të veçanta lidhur me ngjizjen dhe daljen në dritë të veprës “Tregime të moçme shqiptare”.
Ja si shprehet Pandeli Pasko në lidhje me këtë projekt:
Libri “Tregimet e moçme shqiptare” i Mitrush Kutelit e arriti qëllimin e vet: ju ngjalli dashuri për Shqipërinë brezave të tërë.
Për këtë arsye botimi i 10 tregimeve të këtij libri në 5 gjuhë të huaja, në një kohë kur qindra mijë fëmijë shqiptarë po jetojnë jashtë atdheut, është me të vërtet një veprim i lavdërueshëm dhe njëkohësisht barrë e nderuar për përkthyesit.
Si dëshmitar dhe nga lexuesit dhe “diskutuesit” e parë të këtij libri, në dorëshkrim apo në fletë të daktilografuara me shënime me stilograf ose me laps, së bashku me motrat e mia, kemi ndjerë ngazëllim të madh kur ky libër na erdhi në shtëpi. Tërë ato libra që patën ndenjur gjatë mbi tryezë me “Këngë Legjendare”, “Folklor shqiptar”, “Folklor arbëresh”, “Visaret e Kombit” e të tjera, si në një proces alkimie Kuteli i pati distiluar për t’u dhënë fëmijëve ushqimin shpirtëror për të cilin kishin aq shumë nevojë.
Ky libërth i vogël në dukje, ishte fryti i dashurisë të madhe për gjuhën shqipe, për historinë e saj dhe aty bënin pjesë edhe mundimet reale të Kutelit: ai mund t’i kushtohej tregimeve vetëm mbasi të mbaronte normën e përkthimeve. Vetëm një njeri sistematik dhe me kulturë të gjerë mund ta ndante kohën në këtë mënyrë. Dhe madje edhe të gjente kohë e të na i tregonte ne…
Këtë proces krijimi e ka rrëfyer me vërtetësi të madhe vetë babai, kur ne i kërkonim të na tregonte përralla “të padëgjuara e të palexuara” dhe si thotë vetë …” për ta përgatitur këtë vëllim, unë mora një udhë tjetër: hyra punova e vola një vresht të huaj, të madhe, të harlisur: vreshtën e popullit tonë, dua të them folklorin tonë të begatë, me hardhi shqiptare, të mbjella apo të shartuara nga gjyshstërgjyshët tanë. Kofinën e parë të mbushur me rrush të tillë po ia kthej përsëri popullit tonë, dua të them, fëmijëve tanë, pronarëve të vërtetë të tyre”.
Edhe shtysa e çastit pat qenë në suazën familjare: joshja magjike për të dëgjuar në radio këngën e njohur arbëreshe ‘O lule, lule..’.
Por (dhe këtu vijmë përsëri në rëndësinë e këtij botimi 5 gjuhësh), Kuteli e pat ndjerë etjen për fjalën shqipe në mërgim: …ngjarja e asaj dite, kur të katër fëmijët vërshuan në dhomë nga dritarja për të dëgjuar këngën arbëreshe, më ngjalli diçka që rrinte e përgjumur në zemrën dhe mendjen time. Vjete të tërë – dhe këta s’janë të pakët – por plot njëzet e dy – të kaluar jashtë vendit, në mërgim, kisha pasur në krye të shtratit që të m’i shohë gjithnjë syri dhe të m’i zërë dora sa më lehtë, përmbledhje të ndryshme të folklorit shqiptar, duke filluar me ato të arbëreshëve e duke vazhduar me këngët e kreshnikëve dhe i lexoja sidomos natën për të nxjerrë mallin e Shqipërisë, për të mos u shkëputur nga fjala e ëmbël e shqipes, që duket edhe më e dhembshur jashtë. Këngët tona të moçme që më gumëzhinin gjithnjë në mendje më jepnin një ndjenjë të çuditshme: sikur hyja thellë në atmosferën e moçme të Shqipërisë.
Falë Qendrës së Botimeve për Diasporën, tashmë ky libër fort i njohur në viset rreth Shqipërisë të banuar nga shqiptarë e që Kuteli i quante “Shqipëria e jashtme”, pritet të kapërcejë të tjerë kufij nëpër botë, atje ku tashmë jeton një Diasporë fort e madhe, nga më të mëdhatë në botë krahasuar me numrin e banorëve në Shqipëri.
Jam i sigurt se këto botime dygjuhëshe jo vetëm që do të joshin vogëlushët shqiptarë drejt mësimit e shijimit të gjuhës amtare, por do të ngjallin kureshtje edhe tek fëmijët edhe publiku i huaj. Dhe më tej, në kërkimin e rrënjëve të këtyre tregimeve, në leximin e folklorit mahnitës shqiptar, kryesisht në dialektin gegë, në të cilin janë ngjizur, ashtu siç ishte edhe porosia e vetë Kutelit. (Pandeli Pasko, për Qendra e Botimeve për Diasporën). / KultPlus.com
Testamenti i Mitrush Kutelit
Dëgjo!
Shenjat nuk i kam të mira. Tensioni ngrihet e ulet, zemra ngec. Nisem për në zyrë a për shëtitje dhe më priten këmbët, më mbahet fryma. Ndalem e helmohem me ilaçe. Netet i kam skëterrë, siç e di vetë. Këto të gjitha thonë se nuk e kam të gjatë. Pra mos u hidhëro se po të porosit edhe një herë.
1.Kur të vdes mos bëni lajmërime nga ato që ngjiten nëpër muret. Vdekja është një ngjarje që i takon atij që vdes dhe shtëpisë së tij. Pse ta dijë bota? S’dua!
Dikur kisha dashur të varrosesha në Pogradec, pranë babajt e nënës ose lart në gështenjat, në Shën e Djelë. Tani e kam ndryshuar mendjen. Varrimi është një ngatërresë. Varrosmëni këtu, në Tiranë. Gjith Shqipëri është! Nuk dua asnjë shkrim mbi varr. Vetëm një kryq, si babaj, gjyshi, stërgjyshi.
3 (…)
Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje.
Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile atëherë kur të vret. Këtu kanë lindur, këtu të rrojnë me mish e shpirt, qoftë edhe me dhembje. Atalanta dhe Pandeli kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike – ajo, fizikë; ay, mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arësimtar – dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesjon kryesor. Profesionismi në letërsi, në vëndin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Tereni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarprinjtë. Të vrasin shokët, se iu bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi. Dorëshkrimet ja u le atyre të dyve, sidomos Pandeliut. Të mos i prekë askush! Ay do të rritet, do lexojë shënimet e parealizuara, do t’i përpunojë. Për këtë duhet të grumbullojë më parë shumë kulturë. Talenti, prirja nuk vlejnë asgjë pa punë, pa kulturë.
Askush të mos më prekë dorëshkrimet para se të më rritet djali! I vini në arkë, i mbyllni!
Polikseni dhe Atalantë! Pandeli dhe Doruntinë! Të doni njëri tjetrin, të ndihmoni njëri tjetrin, të duroni njëri tjetrin! Mos vini re vogëlsirat, mos u grindni për vogëlsira, për asgjë. Hithni tutje inatin, se ay është burim i shumë të këqijave. Përpiqi të mos ju rritet mëndja. Inati dhe mendjemadhësia na kanë bërë dëme të mëdha. Na prishnë. Zemra juaj të mos njohë urrejtjen, grindjen, mërinë. Urtësi,butësi, zemërgjërësi! Hapni sytë për çdo hap që bëni në jetë. Jeta mund të prishet nga një hap i gabuar, vetëm nga një hap. Pastaj vinë greminat. Kur t’ju vijë koha, martohuni. Të dëgjoni zërin e zemrës, po edhe të arësyes. Shpesh zemra të shpje në udhë të gabuar, në qoftë se nuk e drejton arësyeja. Mos i kërkoni shumë jetës, sepse jeta është koprace në mirësi. Mos ëndëroni ato që nuk realizohen dot. Mos u matni me hijen e mëngjezit, që sjell mëndjemadhësinë. Do t’i kërkoni jetës aq sa mund t’ju japë. Mos më qani! Mbahuni! Unë e rrojta jetën, mbarova qerthullin tim. Nuk dua t’ju shohin të tjerët kur qani. Më dëgjoni? Lotët janë të kotë. Kush vdes nuk ngjallet. Unë asqë dua të ngjallem, asqë dua ta filloj jetën përsëri. Mjaft! Këtë porosi mos e shkelni. Efterpi, më fal për këtë mërzitje të fundit! Mbahu dhe jepu zemër fëmijëve. Bëj siç të porosita. Mos ndrysho asgjë. Nuk dua njerëz në varrimin tim. Më të shumtit vinë për sehir, për formë. Unë i kam urryer ngahera varrimet e bujëshme, me kallaballëk. Edhe disa fjalë: kuptohet se nuk do të lajmërosh as njerëzit e tu, këtu ose në Korçë, me përjashtim të Foqit dhe Nestit. (…)
Të përqafoj, të lutem të më falësh dhe lamtumirë.
Yti, Dhimitraq
11 korrik,1966. Tiranë.(e hënë)
Nga Mitrush Kuteli
Kënga e parë: Qëndrimi
Jam kosovar
pra jam shqiptar:
Zot e krenar,
– Zot e bujar
mbi këtë Dhe
q’e e kam si fe;
E kam Vatan!
e kam Atdhe!
Që gjysh stërgjysh,
që brez pas brezi,
që gjithëmon!
Ti shkja thërret,
ti shkja bërtet,-
gjer lart në retë;
se jam barbar.
Jo, s’jam!
si bërtet ti,
si buçet ti,
ti Mal i Zi.
Po Vendin tim e dua,
lirinë e dua,-
e s’dua
zot
mbi mua.
Se jam këtu kur s’kish njeri,
kur s’kish kufi
as fqinjëri,
as shkja të zi.
Se jam këtu kur Mal i Zi
ish Iliri;
Kur nga një det në tjatrin det
Isha zot vet!
Unë jam këtu nga moti
kur vetë Zoti
e bëri fushën fushë
e malin mal.
Unë jam këtu e do të jem
-dem baba dem-
sa mali të bëhet hi
e hiri mal përsëri!
Kënga e dytë: Durimi
Ma thonë emrin Asim Qerim
mbetur jetim
që vogëli.
Jam si më sheh
e si më njeh;
kësulë-bardh e krye-lidh,
krye-lidh me një shami,
me tri shami;
për trimëri!
Jam eshtër-madh,
i vrazhdë jam
e bojalli-
jam’ plot shkëndi,
si batërdi.
Dhe kam uri
-Si s’ka njeri-
Për drejtësi
e për Liri!
Si gjithë Asimët
e gjith Qerimët
e Vendit tim.
Ma thonë emrin Asim Qerim,
mbetur jetim
që vogëli;
Se babën tim ma vranë
naçallnikët,
podporuçnikët
dhe gllavnikët.
ma vranë,
Se urdhër dha Vojvodi
e Krali- vetë;
Të vritet.
Se ishte Kosovar!
Dhe se ish zot
mbi këtë Dhe!
Dhe tokën që kisha nga Baba
nga Gjyshi
– rrënjë pas rrënje-
prej qindra vjet,
prej mijra vjet!
ma muarr. Ah!
ma muarr Vatanin
q’e desha si xhanin!
Ma muarr
me armë në duar,
– me gjak nëpër duar-
Agrarët!
Xhandarët!
Tyxharët!
Të gjithë tok,
u bënë shokë;
si sorrat!
për kërmë!
Oborrin ma muarr
gjer në shtëpi
dhe ngrehnë për vete shtëpi
në sytë e mi!
Dhe unë,
ja, unë!
që isha zot
që qëmot;
mbeta pa dhe,
– bujk pa dhe,
bari pa kope-
këtu,
në dherin tim.
Dhe plori m’u ndryshk,
Hambari m’u myshk…
……………………………
Po shpresa s’m’u vyshk! Durova,
durova,-
Sa nuk duron njeri,
as perëndi!
Më thanë të shkruhem vojnik
e mynafik
i Kombit tim.
Më dhanë armë të vras
vëllanë
sipas kanunit
të gjakut…,
Po s’desha!
Dhe në e bëra,
ma falni;
Se jam gjaknxehtë.
Më thanë të ngrihem të ik
ku qielli puthet me dhenë;
Stamboll,
Anadoll,
e më tej!
Se vetëm andej
paska për ne
-Popull pa zot-
vend boll…
Po malli i Tokës s’më la,
po malli i Fushës s’më la,
as gjaku i babës s’më la.
Dhe mbeta këtu,
i huaj,
– si qen!-
në vendin tim,
të Babës tim…
Mbeta raja,
ndënë raja
si për hata;
në uri
në qesëndi,
në skllavëri
të shkjaut të zi.
Më thanë të ik n’Allbani,
– Vatan i ri
i Kombit tim-
si shkoi Selmani,
Hasani
e Dani.
Po dot nga toka s’u ndava,
Dhe mbeta të jem,
ku jam
e ku do të jem!
Më thanë të shkoj në sheher
të shkjaut të madh
me sharrën më krah,
me kryet përdhe,
jaban
e beter;
portë më portë
derë më derë
i mjerë
e zemër- sterrë;
për një kotherrë
bukë,
Po malli i Vendit s’më la
e mbeta këtu,
raja
ndënë raja
të ha
një bukë- zeher
lagur me lot,
njomur me vrer
dhe të pres!
një tjatër mëngjes.
E dit për dit,
e net pas net,
e vjet pas vjet
rrojta
e vojta
kaba
ndënë shkjash;
raja
ndënë raja,
si në hata
si tjatër s’ka!
Po prita
dhe prita
të vijë dhe për mua
dita!
Tani,
tani,
Liri!
Kënga e tretë: Sulmi
Ta shemba shkjah kufinë
që ngrite ti
në Vendin tim
e përmbi varr
të Babës tim.
Ta shemba
ta dogja;
me zjarrin e shpirtit
të vojtjes
dhe të urrejtjes.
Me zemërim
me vrull të madh,
e bubullim
që s’ka mbarim.
Se vjete ti më çave
më ndave
më vrave!
armik- lugat!
armik- xhelat!
Ti bëre azape:- s’u tremba,
Ti ngrite kufire me gjemba
fortesa ti ngrite;
t’i shemba!
Tani,
tani!
atje ku ti
o Mal i Zi!
ngrite kufi
që ndanin
e çanin
vëllazëri;
Hej!
sot!
shkon,
e valon
parmenda!
T’i bëra të gjitha rrëmujë
dhe ty
gjurma t’u zhduk
si në ujë.
Ta shemba armik kufinë
-derë burgu-
dhe është tani
si ish!
-si do të jetë;-
përjetë;
Lëndinë!
Kënga e katërt: Ndërtimi
I bje arës mes për mes
e gjer në brez,
e përmbi brez
humbas
me gas
në grurin tim,
të Dheut tim,
të Babës tim,
të Birit tim;
sot e përpjet,
jetë pas jet!
Dhe ndje qysh flet
me zë të qet
im Atë vet
nga balta posht;
Të mbroni Dhenë
ku eshtrat kam,
ku hi e tokë
e pluhur jam…
Të mbroni Dhenë
që e ushqe’
dhe sot si dje;
me kurmin tim…
Ta mbroni Dhenë,
me zjarr ta mbroni,
me gjak ta mbroni.
Të derdhni gjakun
me grushte plot-
po kurrë lot!
as sot, as mot!….
Se loti është robëri,
Gjaku: Liri!
Jam eshtër-madh
e bojalli
e me japi,
si më sheh ti,
si më njeh ti.
Po kam një zemër
në gjoksin tim
që pa pushim
më rreh
si Drim.
Dhe Babën tim kur e kujtoj
Lotoj….
Të pash të vrarë, or Baba,
e pa qefin si për hata,
rreth e përqark me xhandërma.
Desha të qaj e s’qava dot,
e të bërtas, s’bërtita dot.
pa asnjë lot, pa asnjë lot.
Dhe prita sot të derdh një lot.
Kënga e pestë: Qëndrimi
Tani,
tani,
unë jam gati!
të vdes që sot-
se rroj përmot;
mbytyr me gjak
por jo me lot,
për këtë Dhe
që e kam si fe
e përmbi fe.
E kam Vatan!
E kam Atdhe!
Hej!
po buças me zë kaba
sa të dëgjohet në qiell la
sa të dëgjojë fund e krej
kush gjak shqiptari ka në dej.
Shaban- vëlla!
Destan- baba!
Hej!
Komb i lirë kosovar,
ti komb shqiptar,
ti Zot krenar
ti djalëri- ti pleqëri
bëju gati!
Bëhu gati
për vrull të ri;
ta djegësh botën
ta bësh hi;
për Liri!
Për Shqipëri!
Tani
tani!
-O Mal i Zi-
ja un,
ja ti!
Po un- jo ti,
se jam këtu kur s’kish njeri
dhe as kufi
as fqinjëri…
Un jam këtu kur Mal i Zi
Me Shumadi,
Me Dallmati-
Sa mban e gjitha Shqehëri,
Ish Iliri!
Kur nga një det në tjatrin det
isha Zot vet!
Se jam këtu nga moti
kur vetë Zoti
e bëri fushën – fushë
e malin mal.
Un jam këtu
e do të jem
– dem baba dem-
Sa mali të bëhet hi
E hiri mal përsëri!
1943. / KultPlus.com
Sot në Ditën Ndërkombëtare të Përkthimit, Qendra e Botimeve për Diasporën prezanton projektin madhor të përkthimit të “Tregimeve të moçme shqiptare” në pesë gjuhë të huaja: në anglisht, gjermanisht, frëngjisht, italisht dhe greqisht.
Ka qenë kërkesë parësore ruajtja e parimit bazë në përkthimin nga gjuha shqipe: ajo e përzgjedhjes së përkthyesve që kanë gjuhën në të cilën përkthejnë gjuhë amtare. Kështu janë angazhuar në këtë projekt përkthyes të rëndësishëm e me përvojë nga gjuha shqipe, si Andrea Grill në gjuhën gjermane, Evelyne Noygues në gjuhë franceze, Eugenio Scalambrino në gjuhën italiane. Kjo përzgjedhje shërben dhe për nxitjen e atyre pak përkthyesve që ende i kanë qëndruar besnikë këtij misioni. Mungesa e theksuar e përkthyesve të huaj të angazhuar me përkthimin nga gjuha shqipe ka bërë të mundur nxitjen dhe të përkthyesve shqiptarë që jetojnë prej vitesh dhe janë shkolluar në gjuhën në të cilën përkthejnë. Të rinjtë shqiptarë të brezit të dytë, të rritur dhe të shkolluar jashtë vendit, përbëjnë një potencial të rëndësishëm për të përgatitur përkthyes të rinj nga gjuha shqipe. Janë angazhuar kështu në këtë projekt dy përkthyes të rinj me gjuhë amtare gjuhën shqipe, por që kanë jetuar dhe vazhdojnë të jetojnë prej vitesh jashtë vendit e mbi të gjitha janë shkolluar në gjuhën në të cilën përkthejnë: Ron Berisha, një përkthyes i ri dhe premtues do të përkthejë Kutelin në gjuhën angleze, ndërsa Eleana Zhako, e njohur tashmë në këtë fushë, do të përkthejë veprën në gjuhën greke.
Po çfarë përbën për ta ky projekt dhe cilat janë sfidat e punës së tyre. Ja si janë përgjigjur përkthyesit disa pyetjeve lidhur me këtë sfidë.
Andrea Grill
Më pëlqen shumë ideja që fëmijët, të cilët i kanë prindërit që flasin shqip, por vetë ende nuk e kanë mësuar, do të kenë mundësinë të lexojnë e të njohin tregimet e moçme dhe shumë interesante të vendit ku janë rritur prindërit e tyre.
Veç kësaj edhe tekstet vetë janë të veçantë, janë krejt ndryshe nga tregimet që shkruhen tani, flasin nga një botë tjetër prej kësaj në të cilën jetojmë, dhe njëkohësisht tregojnë shume për Evropën, çfarë është, kontradiktat e saj.
Zakonisht unë merrem më shumë me përkthimet e autorëve bashkëkohorë. Ata janë më afër meje, sidomos ngaqë jetojmë në të njëjtën kohë.
Projekti i Kutelit për mua është shumë i bukur pasi ai shkruan ndryshe nga si shkruajmë tani, është edhe i vështirë, por mua më pëlqejnë sfidat – ato ta zbukurojnë jetën.
Në gjermanisht, ne kemi një traditë të vjetër për tregimet në përgjithësi e veçanërisht për fëmijët, kështu që mua më duket se gjuha e Kutelit, përcillet shumë mirë në gjermanisht. Mund të përdor shprehje që janë pak të harruara në gjermanishten bashkëkohore, për shembull, por që krijojnë një ngjyrë të bukur në të tashmen, çka më duket se duket jep atmosferën e Kutelit. Ky është vetëm një shembull i thjeshtë, por jam e bindur që teksti do të dalë shumë mirë në gjermanishte dhe do t’i bëjë lexuesit të kuptojnë diçka më shumë mbi historinë e Evropës dhe jetën njerëzore në përgjithësi.
Evelyne Noygues
I kam njohur Tregimet e Kutelit mbas vitit 1991 kur isha në Tiranë. Disa miq të mi kishin në shtëpi botimin e vitit 1965. E kishin ruajtur brez mbas brezi dhe e përdornin për fëmijët ose për t’u treguar përralla nipave. Tani një kopje e tregimeve të Kutelit ndodhet në bibliotekën e Institutit në Paris (ku mësova edhe unë gjuhën shqipe) falë donacionit i Pr. Ardian Marashi, përgjegjësi i gjuhës shqipe të Inalco-ja (Institut National des Langues et Civilisations).
Të gjithë studentët e gjuhës shqipe në këtë institut kanë mundësi ta marrin në shtëpi dhe ta lexojnë. Është një fat ky për ta, fat të cilin unë nuk e kam pasur kur isha vetë studente atje.
Duke përkthyer tregimet e Kutelit, tashmë unë kam fatin të hyj thellë në prozën e tij lidhur me baladat, këngët e kreshnikëve qe i përkasin traditës gojore të letërsisë shqipe.
Botimi dhe shpërndarja e librave shqip, si dhe e përkthimeve të tyre, ruan lidhjet gjuhësore me diasporën nëpër botë, e cila gjithnjë kërkon të ruajë identitetin e vet.
Qendra e Botimeve për Diasporën po bën një punë shumë të dobishme, duke propozuar dhe shpërndarë tekstet letrare dhe shkollore. Është një ndihmë e madhe për të gjithë ata që duan të rrinë në kontakt me kulturën shqiptare.
Shpresoj se në të ardhmen QBD-ja do të vazhdojë me botime letrare të përbashkëta nëpër vende te ndryshme.
Përkthimin i tregimeve të Kutelit e kam filluar duke lexuar baladat dhe këngët, vargjet mbi të cilat ai u mbështetet për të shkruar tregimet e tij. Pastaj kam lexuar edhe në frëngjisht autorë, si: Charles Perrault, Andersen ose vëllezërit Grimm.
Kështu jam munduar të kuptoj mënyrën si kane ndërtuar gjuhën, si kanë përdorur variacione, si kanë përpunuar ritmin etj.
Dua të them se më ka ndihmuar shume fakti qe ia kam lexuar tregimet vajzës dhe e kam ripërpunuar duke marrë parasysh edhe reagimet e saj, duke qenë se ajo është në moshë që lexon shumë përralla.
Ron Berisha
Takimi i parë me krijimtarinë e Kutelit ka qenë pikërisht nëpërmjet këtyre tregimeve që po përkthej tani. Nuk mbaj mend fëmijë të moshës sime që nuk njihte legjendën e Rozafatit, ose emrin e Gjergj Elez Alisë, ose besën e Konstandinit që sfidoi edhe vdekjen (fundin e trishtë e mahnitës të kësaj balade) etj. Kështu duhet të jetë edhe sot, besoj. Këto legjenda janë pjesë integrale e kulturës sonë. Përmendeshin vazhdimisht, citoheshin në ambiente te ndryshme, po askush (me sa kujtoj) nuk doli te falënderojë ashtu si duhet autorin e tyre – ose “kthenjësin e këngëve në tregime”, siç e quan ai veten tek parathënia. Më vonë u njoha edhe me poezitë e Kutelit , mësova për veprimtarinë e tij të gjerë si përkthyes e si një ndër nismëtarët (bashke me Koliqin) e kritikës letrare e prozës moderne shqiptare.
Përkthimi i këtij libri është një nder i madh – një përgjegjësi e madhe po ashtu. Kam marrë përsipër të përkthej në gjuhen ndërkombëtare një autor shumë të njohur në botën shqipfolëse. Mbi të gjitha është rëndësia e materialit që po përkthehet; këto dhjetë tregime janë perla të folklorit e kulturës shqiptare, dëshmi e ekzistencës sonë shpirtërore ndër shekuj. I jam mirënjohës Qendrës së Botimeve të Diasporës – në radhë të parë që po e bën të mundur leximin e tyre në gjuhë të ndryshme të botës…
Sfida nuk është e vogël. Shumë fjalë e fraza m’u desh t’ia kërkoja kuptimin e mirëfilltë në shqip, para se të merresha me përshtatjen në anglisht (sa shpesh mund t’i përdor nji Shkodran fjalët “valishte”, “kuvli”, “suazë”, “sutë”, apo “rregalla të zhgalitura”). Pastaj janë edhe kufizimet e tjera (punë të ndryshme) që ndërhyjnë vazhdimisht.
Kjo punë, natyrisht, më ka afruar me autorin. Stili është njeriu, thotë Floberi; pra shpirti i shkrimtarit është, si te thuash, i vulosur ne rreshtat e tij. E ndër këto rreshta e paragrafë që kam përpara, përveç talentit te padiskutueshëm letrar, unë ndjej mirësinë e këtij njeriu, dashurinë e thellë e të sinqerte për gjuhen, për heronjtë, personazhet, për vendin e popullin e vet, për kulturën shqiptare, të cilën ai përpiqet ta lartësojë me të gjitha forcat.
Eleana Zhako
Me krijimtarinë e Kutelit jam njohur që në fëmijërinë time të hershme përmes librit të tij Tregime të moçme shqiptare. Thelbi i krijimtarisë gojore shqiptare është i lidhur ngushtësisht në botëkuptimin tim me Kutelin, me mbledhjen, përzgjedhjen, përshtatjen dhe ridimensionimin e rrëfenjave shqiptare prej tij për gjithë kategorinë e lexuesve shqiptarë.
Besoj se përmes këtij projekti, fëmijët shqiptarë në Greqi do kenë mundësi të njihen më tepër me përrallat shqiptare, me përrallën e mirëfilltë shqiptare, e cila është krejt e ndryshme nga kategoria e librave për fëmijë, me të cilat ndeshen fëmijët e sotëm. Gjithashtu ky projekt është shumë i vlefshëm edhe për rrëfyesit e përrallave, një lloj arti dhe profesioni, që është shumë i përhapur në Greqi. Jo vetëm fëmijët shqiptarë në Greqi, por edhe rrëfimtarët grekë do kenë mundësi të njihen me përrallat shqiptare.
Është hera e parë për mua që përkthej tregime – përralla, dhe përveç kënaqësisë që të sjell përkthimi i një zhanri kaq të dashur për fëmijët e të rriturit, sfidat më të mëdha ndeshen në gjetjen e fjalëve të ngjashme në gjuhën greke; në përshtatjen e emrave të figurave mitologjike dhe rëndesës që kanë në psikosintezën shqiptare. Por, për shkak të pikëtakimeve të shumta të përrallave ballkanike, vështirësitë e sipërpërmendura janë të kapërcyeshme dhe bukuria e këtyre përrallave arrin të përçohet edhe në gjuhën greke, në rastin përkatës.
Përballja me tjetrin, të panjohurin, thërret në ndihmë origjinën, prejardhjen, kulturën e ngjizur në mendje dhe zemër, për të gjetur pika të përbashkëta, për të puqur urat. Një komb këtë lidhje e siguron përmes përkthimit, paraqitjes së kulturës së shtresëzuar, atë të lashtë apo atë bashkëkohore. Gjuha e komunikimit e të gjitha kohërave, e shkëmbimit të informacionit, dijes dhe vlerave ka kaluar gjithnjë përmes përkthimit. Tjetri është bërë ti, dhe ti je bërë tjetri, duke pasuruar veten përmes të ndryshmes, që gjuha e bën tënden, të panjohurës që gjuha e bën të njohur, të paditurës që gjuha e bën të ditur.
Qendra e Botimeve për Diasporën, një nga institucionet kryesore në vend me misionin e mbrojtjes dhe përhapjes së gjuhës shqipe, përpos projekteve që lidhen drejtpërdrejtë me këtë detyrë, ka ndërmarrë edhe projekte që prezantojnë letërsinë dhe kulturën shqiptare në gjuhë të tjera./ Diasporashqiptare/ KultPlus.com
Shënimet e Mitrush Kutelit botohen të plota në kujdesin e së bijës Atalanta Pasko në një libër, “Vargje të përzjera”.
Në 113-vjetorin e tij të lindjes, Qendra Kombëtare e Librit edhe Leximit, përmes studiuesve të letrave shqipe na njeh me veprën e Kutelit, si poet dhe prozator, i cili pasuroi gjuhën shqipe.
“Mendoj se ditëlindjet e shkrimtarëve janë ngjarje për kulturat që i kanë. Prandaj, ditëlindja e një shkrimtari si Kuteli është ngjarje e jashtëzakonshme, për të kujtuar pasurinë e çmuar që ai i ka bërë gjuhës sonë”, thotë drejtoresha e QKLL, Alda Bardhyli.
“Libri ka vargje të botuara edhe të pabotuara. Titulli është zgjedh nga vet ai, kur u mendua që të bëhej në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”. Nga ‘Poemi Kosovar’, deri tek “Ankthe dhe vegime”, e “Vargje të pambaruara”, thotë vajza e Kutelit, Pasko. Studiuesi Kristaq Jorgo ngre pyetjen që Kuteli ka shtruar në të gjallë të tij, Kuteli: A do të më kuptoi njeri pas vdekjes?
“A do të më kuptoj njeri pas vdekjes? Le të përqendrohemi në këtë pyetje dramatike? Nuk thotë: A më kanë kuptuar? Por a më kanë kuptuar? Nuk thotë a do të më kujtojnë menjëherë? Por ndonjëherë? Nuk thotë në jetë, a do të më kuptojnë, por pas vdekjes njeri? Ky dyshim dramatik, për të mos thënë tragjik, mund të shpjegohet, ose ajo ccka bërë ai është shumë e rëndë për t’u kuptuar apo pranuar, apo ka një mungesë të rëndë në rrethin që e ka bërë atë. Ose që të dyja këto mundësi janë të vërteta”, shprehet studiuesi Kristaq Jorgo.
Studiuesi edhe autorë i dy teksteve për Kutelin, Behar Gjoka, shprehet se dhunimi i këtij prozatori ka vijuar edhe pas viteve ’90.
“Ai nuk është thjesht Kuteli i teksteve në poezi edhe prozë, por është dhe marrëdhënia jonë. Unë konstatoj, se njohësit e tij, deri tani janë rrekur të zbulojnë shumëçka tek Kuteli, sepse ai ka shumë shtresa gjuhësore, letrare edhe filozofike. S’mjafton didaktika në shkollë, por sa kam kuptuar dhe parë, është ajo që ka ndodh me të edhe në këto vite, se si vazhdoi dhunimi. Kutelin së gjalli se lanë gjallë, edhe së vdekmi se lanë gjallë”, thotë Behar Gjoka. /shqiptarja/ KultPlus.com
Poezi e shkruar nga Mitrush Kuteli
Bie shi,
Adrianë,
bie shi i qetë mbi qytet,
shi që më bluan e më vret,
dhe s’di ku të shkoj
nëpër Tiranë.
Të kërkoj,
Adrianë,
me ankth nëpër qytetn’ e shkretë,
ku shtrydhen retë
dhe diell s’lind e s’perëndon
përmbi Tiranë.
O sa çudi,
Adrianë,
të duash të mos jesh njeri,
dhe gurëve t’u kesh zili,
-se gurët s’vuajnë kur bje shi
përmbi Tiranë!/ KultPlus.com
Del dosja e shkrimtarit ‘të arrestohet e të çohet te burgu i Armiqvet të Popullit” – Letra për të shoqen: E shoh vdekjen si lirim nga dhembjet, shoh vdekjen si një lirim nga dhembjet.
Autoriteti i Dosjeve ka publikuar pjesë nga dosja e shkrimtarit Dhimitër Pasko, i njohur ndryshe me pseudonimin letrar Mitrush Kuteli. Pos shkrimtar, ai qe përkthyes dhe ekonomist i njohur shqiptar. Lindi në 1907 në Pogradec, në një familje e shtresës së mesme qytetare. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, ndërsa më vonë u transferua në Selanik, për të vazhduar shkollën e mesme tregtare. Studimet e larta i kreu në Universitetin e Bukureshtit, Rumani, ku në 1934 mbrojti doktoratën për shkenca ekonomike.
Përgjatë qëndrimit në Rumani punoi për njëfarë kohe fillimisht në një depo verërash, por më vonë dhe në gazetën “Shqipëria e Re” me seli në Kostancë, ku botoi artikuj të ndryshëm në lidhje me Shqipërinë. U kthye në Shqipëri në 1942 dhe u emërua drejtor administrator në S.A.S.T.E.B, ku punoi për 5 muaj. Më pas në Bankën Kombëtare, ku punoi deri në gusht 1946 dhe më vonë, deri në ditën e arrestimit, në Institutin e Studimeve (informacion në dosjen nr. 3450/A të Dhimitër Paskos).
Dhimitër Pasko u arrestua më 15 mars 1947. Në aktakuzën ndaj tij të datës 2 prill 1948, thuhej se: “Ka qenë anëtar i partisë fashiste Roja e Hekurt në Rumani, dhe më 1941 ka marrë pjesë vullnetarisht në luftë kundra Ushtrisë së Kuqe. Në vitin 1942 vjen në Shqipëri dhe ka bashkëpunuar me fashistët, si Dhimitër Berati e tjerë, kundra lëvizjes N.Ç. Në kohën e t’okupacionit Nazist, me artikuj ne fletoren “Bashkimi Kombit” ka shfryrë urrejtjen kundra N.Ç. Me çlirimin e Shqipërisë, duke mos u shkëputur fare nga e kaluemja në shoqëni me Kostë Boshnjakun, Kolë Kuqalin, bashkëvepron kundra Pushtetit Popullor, aktivitet që e kryen me anë të propagandës e agjitacionit ndër elementë anti-Pushtet”.
Për këto akuza, prokurori kërkonte që Dhimitër Pasko të shpallej fajtor dhe të vendosej dënimi i tij me 7 vjet privim lirie, konfiskimin e pasurisë dhe humbjen e të drejtave politike dhe civile për 5 vjet.
Gjatë marrjes në pyetje në hetuesi, në 28 shkurt 1948, ai nuk e pranoi se kishte qenë anëtar i Rojes së Hekurt, por thjesht simpatizant i saj, për një kohë të shkurtër, për shkak të parullave të saj socialiste, që më vonë, sipas tij, ai e kishte kuptuar që i kishin përvetësuar nga komunistët. Pasko nuk e pranoi as akuzën se ishte fashist, por një socialist i turbullt dhe se dëshira e tij kishte qenë gjetja e një rruge për drejtësi shoqërore. Nëse kishte qenë vullnetar në luftën kundër Bashkimit Sovjetik, ai do të përgjigjej se “jo, nuk kam qenë, dhe as që mendonja, por më muerën disa muaj ushtar me forcë dhe prita rastin e parë që të largohem, mbasi ndjenja se lufta që bëja ishte e pa drejtë, agresive.
Pjesë të akuzave ndaj tij ishte edhe qëndrimi kundër lëvizjes NÇ gjatë luftës dhe se pas çlirimit kishte bashkëpunuar me Kostë Boshnjakun, Kolë Kuqalin, kundër regjimit komunist, me anë të propagandës dhe agjitacionit. Dhimitër Pasko do ta mohonte se kishte qenë në shërbim të okupatorit. Ai do të shprehej se: “Unë kam menduar si kundra okupatorit, për mos me u dhënë mjete financiare për të larguar ose ngadalësuar ato qi jepte qeverija, për të siguruar rezervën e artë për të mos ementuar monedhë të re”. Në lidhje me shkrimet e tij në kohën e okupacionit gjerman ai do të deklaronte se: “Kam shkruar artikuj ekonomik dhe letrar në gazetën “Bashkimi i Kombit”, kjo ishte e qeverisë, por artikujt e mi ishin kritikë kundra qeverisë për çështje financiare dhe ekonomike”.
Akuza e fundit ishte ajo e bashkëveprimit me Kostë Boshnjakun dhe Kolë Kuqalin kundra regjimit komunist. Dhimitër Pasko do të sqaronte përpara hetuesisë se marrëdhënia e tij me Kolë Kuqalin ishte vetëm marrëdhënie pune që rridhte prej detyrës së tij si sekretar administrativ në bankë. Gjithashtu, ai do të mohonte zhvillimin e ndonjë bisede me Kolë Kuqalin kundër pushtetit komunist. Ndërsa në lidhje me Kostë Boshnjakun, ai do të shprehej se ishte njohur në 1931-1932 në Rumani, ku shkruanin për gazetën “Shqipëria e Re” në Kostancë. Më vonë ishin takuar disa herë në Shqipëri dhe takimi i fundit midis tyre kishte qenë pranë Librarisë Argus, ku kishin biseduar për një artikull të Revistës “Krediti”. Së fundmi, ai do ta mbyllte dëshminë e tij me mohimin kategorik të çdo bisede dhe bashkëpunimi me Kostë Boshnjakun dhe Kolë Kuqalin për të rrëzuar pushtetin komunist.
Gjyqi ndaj tij do të zhvillohej më 3 prill 1948. Përgjithësisht, dëshmia e tij ishte si ajo e deklaruar përpara hetuesisë më 28 shkurt. Ai do të hidhte poshtë akuzat dhe do të deklaronte në gjyq se: “Unë me personat që më akuzojnë nuk kam bërë kurrë një bisedë politike dhe as që e kam ditur një gjë të tillë se ata ishin armiq të Pushtetit Popullor, se po ta dija, menjëher’e denoncojsha. Nga Banga kam ikur në gusht dhe jam arrestuar në maj të 1947, ndërsa nga banga në vjetin 1946. Unë kam vajtur ke Kolë Kuqali për të marrë disa libra për të shikuar biblotekën e sejcilit. Çështje politike unë nuk kam biseduarë me të dhe kan’ gënjyerë, me ta s’kam biseduar kurrë”.
Vendimi përfundimtar mbi Dhimitër Paskon do të jepej nga Këshilli i Gjykatës së Lartë Ushtarake, më 20 maj 1948, që do të aprovonte vendimin e datës 7 prill 1948, të Gjykatës Ushtarake të Tiranës, 5 vjet privim lirie dhe punë të detyruar.
***
I mirënjohuri Mitrush Kuteli i “Tregimeve të moçme shqiptare”, “Netëve Shqiptare”, “Poemit kosovar” e shumë veprave të tjera që humbën apo u dëmtuan pas arrestimit, e kreu dënimin në kampin e Vloçishtit, në tharjen e kënetës së Maliqit, mes mijëra të burgosurve të tjerë politikë, shumë prej të cilëve intelektualë, si Arshi Pipa, Vexhi Buharaja, Halit Selfo e të tjerë.
Sipas Visar Zhitit, në “Kënetën e vdekjes” të Makensen Bungos, bashkëvuajtës në Maliq, ”polici i burgut i ra me lopatë kokës Mitrush Kutelit pse ishte shkrimtar, se “libra bën vetëm Lenini”….
Pasi doli nga burgu dhe iu bashkua familjes në internim, Kuteli kaloi shumë vështirësi, deri në rifillimin e punës si përkthyes (shpeshherë pa ia shënuar emrin dhe njohur vlerat e pronësisë intelektuale).
Mitrush Kuteli mbylli sytë në maj të 1967. Familja botoi një pjesë të dorëshkrimeve të tij pas vdekjes, mes të cilave kryeveprën “E madhe është gjëma e mëkatit”, e shkruar tre muaj para se të arrestohej.
Në letrën e fundit drejtuar së shoqes, Kuteli shprehej ”Tani e shoh vdekjen si një lirim nga dhembjet. Nuk e dua, po nuk e largoj dot. E shoh se afrohet, më çik. Më vjen keq se do t’i le fëmijët të vegjël, pa krah, mbase në vobekësi të madhe, në pamundësi për t’u arritur synimeve. Pensioni im nuk do të mjaftojë. S’kam “vjete shërbimi”. Domosdo, 22 vjet jashtë. Edhe atje kam punuar sa jam shuar, por këta vjet pune nuk peshojnë për efekt pensioni. Fati im i keq, fati i tyre i keq.
Ndofta, pas vdekjes, kur të pushojnë pasionet dhe urrejtjet, shteti ynë mund t’ju ndihmojë për hir të punës sime së kaluar: në gazetari dhe letërsi, që në moshë të njomë, dhe sidomos në fushën ekonomike. Një pjesë të shkrimeve të mija – shqip dhe rumanisht – janë aty, në Bibliotekën Kombëtare.
Disa njerëz i dinë përpjekjet e mija kundër kapitalit italian, kundër grabitjeve gjermane. Kam punuar pa interes vetjak, bile kundër interesit vetjak. Nuk kam ndjekur kurrë pasurimin tim, sepse ky pasurim mund të bëhej vetëm me dy mjete: me vjedhje (ka njëmijë e një mënyra vjedhjeje dhe unë s’kam përdorur asnjërën) dhe me tradhti, duke u shërbyer të huajve për të grabitur vendin dhe duke marrë para për këtë shërbim. Zgjodha rrugën e kundërt: luftën kundër atyre që donin të grabisnin, atyre që grabisnin. Nuk i ndala dot të tëra, jo se s’desha, jo se kisha interes, po se s’munda. Kaq munda, kaq bëra. Kundër grabitjeve italiane, kundër grabitjeve gjermane, kundër grabitjeve jugosllave. Nuk zgjodha kurrë udhën e rehatit vetjak, udhën e “urtë e butë e lugën plot”.
Kam punuar shumë, kam dashur shumë, kam gabuar shumë. Tani jeta shkoi, nuk kthehet dot, nuk ndreqet dot. Të kam treguar se gjermanët do të më varnin përpara bashkisë, kur mori vesh se kisha sabotuar nxjerrjen e monedhës së re që donin të bënin. Më shpëtoi fati. Nuk do të skuqem kurrë nga turpi, as me veprimin tim në ditët e para të çlirimit. Punova si i marrë, luftova kundër grabitjeve jugosllave. Aq më fort nuk mund të skuqem nga turpi për veprimtarinë time praktike-në fushën ekonomike-në Rumani. Edhe atje kundër gjermanëve.
Unë kam pasur gjithnjë, si bir i një populli të vogël, një urrejtje të madhe kundër idesë së zezë “popuj mbi popuj” ose “të mëdhenj mbi të vegjël”, por “popuj përkrah popujsh”. Ky parim ka ushqyer në mënyrë të vetëdijshme dhe të pavetëdijshme, automatikisht, veprimtarinë time. Kam qenë kundër rusëve sepse ata mbajnë nënvete dhe shkombëtarizojnë popuj të tjerë; kundër gjermanëve sepse kanë shfrytëzuar dhe zhdukur popuj të tjerë, kundër anglezëve për të njëjtën arsye. Biri i një populli të vogël nuk mund të bënte ndryshe. Në Rumani kam luftuar, aq sa mund të luftojë një njeri i vogël, kundër shfrytëzimit të kapitalit vëndas dhe të huaj…..
….Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje. Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë, as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile atëhere kur të vret.”
Familja është njohur tashmë me dosjen e Dhimitër Paskos/Gazeta Shqiptare/ KultPlus.com
Poezi nga Mitrush Kuteli
Kënga e parë: Qëndrimi
Jam kosovar
pra jam shqiptar:
Zot e krenar,
– Zot e bujar
mbi këtë Dhe
q’e e kam si fe;
E kam Vatan!
e kam Atdhe!
Që gjysh stërgjysh,
që brez pas brezi,
që gjithëmon!
Ti shkja thërret,
ti shkja bërtet,-
gjer lart në retë;
se jam barbar.
Jo, s’jam!
si bërtet ti,
si buçet ti,
ti Mal i Zi.
Po Vendin tim e dua,
lirinë e dua,-
e s’dua
zot
mbi mua.
Se jam këtu kur s’kish njeri,
kur s’kish kufi
as fqinjëri,
as shkja të zi.
Se jam këtu kur Mal i Zi
ish Iliri;
Kur nga një det në tjatrin det
Isha zot vet!
Unë jam këtu nga moti
kur vetë Zoti
e bëri fushën fushë
e malin mal.
Unë jam këtu e do të jem
-dem baba dem-
sa mali të bëhet hi
e hiri mal përsëri!
Tregim nga Mitrush Kuteli
I
Të vërtetën e së vërtetës, as unë s’di t’ju them sa breza kanë shkuar që kur u prish e u shkretua Katjeli i Mokrës.
Mbaj mënt vetëm se kam dëgjuar nga pleqtë e lashtë, e këta nga pleqtë e tyre, se ky Katjeli i Mokrës paska patur qënë dikur – ndofta pesë-a-gjashtë breza përpara nesh – një fshat i math e i begaçmë fort. Vëndësit e tija paskëshin qënë trima të ndjerë e paskëshin lëftuar me të vërtet si burra në ballën e burrave për të mbruar vendin e nderë nga turku.
Nga ky shkak turqit kur e muarr e paskan shkretuar që nga themeli.
Sot, në gjithë grykën ku pat qënë njëherë katundi janë përhapur pyje gështenjash, driza e dëllinja. Viset sheshe të pllajavet janë bërë luadhe e ara ku thekri na rritet dy bojë njeriu. Në vise-vise duken edhe sot, afron një me dhenë, themelet e murevet të vjetër, si krëhërë të dalë nga lëndina. Në vjeshtë a në prenverë kur damalugu hap brazdat e dheut që dërmohet si bukëvale, andej-këndej dalin copa plloça të gëdhendura me dorë e tulla të kuqe mun si flaka e zjarrit. Në dimbër zbresin gjer këtu poshtë bishat e malit.
Vetëm kjo kodra e Shën e Djelës ku pat qënë dikur kisha e fshatit, ka mbetur edhe sot e pacënosur prej dorës së njeriut. Vendi i saj as lërohet, as mbillet, as korret. Këtu njihen edhe sot murishtat e vjetra të kishës e rrasat e rënda të themelit të pa blojtura prej kohës. Rreth-e-rrotull, nëpër plisa e fjer, duken gurë varresh me çipe të mbuluar me myshk. Në mes të Kishës së Shën e Djelës që i përngjan njëj anije së fundosur nër ujra, dheu është pak si i batisur dhe çapet e njeriut godasin më bosh.
Një pëlhurë fshehtësije, që të bën të bjesh në mendime, mbulon të gjitha këto vise e gërmadhat e lashta. Fshatarët që ngjiten të korrin thekrat a të mbledhin gështenjat edhe barinjtë e bagëtive rrëfejnë se shumë herë, e më fort në netët me hënë, dalin e shëtisën nëpër murishta e lëndina njerës të mbëdhenj të veshur me mëngore e fustane të bardha, edhe treten pastaj, rishtas, më të thyerët të natës.
Vraga që nis nga an’ e djathtë e Shën e Djelës zbret në fshat buzë-liqerit, kur se ajo që nis nga an’ e mëngjër, ndrethon nëpër pyllin e dendur të gështenjave duke ngjitur e dyke zbritur kurrizet e çukave, e del mi Gurin e Kol Branës, një rrasë e lartër dy-tre hostene që qëndron vëngër mi greminat e bregut.
Rrëfejnë gojë-pas-goje pleqët e lashtë se këtu pat qënë në kohërat e vjetra, një qytezë e vogël, qyteza e Zotit Kol Branë Katjelit.
Edhe thonë se këtij Kolë Branës i paskan humbur në luftërat e përgjakëshme të asaj kohe, kur hyri turku në Shqipëri, të pesë djemtë e gjithë nipërija. Edhe si u sosnë këta të gjithë edhe turqit iu afruan Katjelit, Kol Brana ngjiti shkallët e gurta të qytezës, mbylli dyerët edhe priti të afrohet rrebeshi. E atëhere kur ardhi armiku as dora as këmba nuk iu droth nga pleqërija. Shumë kohë gryka buçiti si buçet kur lëftojnë trimat e ballit. Lëftonte Zoti Kol Brana vetë…
Më von, kur kështjella ra, nuk u gjend brenda përveç se një plak i thinjur me gjoksin e mbushur plot plagë. Zoti Kol Brana i Katjelit të Mokrës nuk ishte mê në jetë.
Që asaj kohe muret e kështjellës u gremisnë e mbretërija e dëllinjave i mori vëndin. Vetëm guri i Kol Branës, si i thonë edhe sot, ka mbetur i patundur prej valëvet të kohës e prej valëvet të turkut.
II
Vëndin ku pat qënë dikur Katjeli i Mokrës edhe kisha e Shën e Djelës e kam shkelur dendur vetë me këmbët e mija.
Në vogëli ne djemuria e fshatit ngjiteshim gjer atje për të mbledhur, si pas zakonit të vjetër, poleska e manushaqe për llazoret e vashave. Kjo ngjante në Mars a në Prill kur gjelbëronin pllajat e korijevet e kur të velte era e luleve. Vinim pastaj më von për të marrë shëndet, kur lulëzonin gështenjat dyke u ngarkuar me xhigerë të bardhë e të verdhë. Kur sbriste tatëpjetë era e malit, sillte gjer brenda në fshat fije nga lulet e tyre.
Shëmbitrit e Listopathit, gjer sa afroheshe dëbora, ngjiteshim dendur për të mbledhur ndonjë gështenjë nga drutë e Gjergollinjve.
Po e vërteta është se në atë kohë vinja në Katjel ditën e këthehesha më të ngrysur. Rasti për të ndenjur një natë të tërë m’utfaq më von, sot e disa vjet.
E ja se qysh:
Atij moti kisha ardhur së largu, nga vënd’ i huaj, për të shkuar pushimet e verës. Kisha dëgjuar se dy miq të mirë të derës s’onë, e mbase far’ e fis, mirreshin me kërkimin e haznave nëpër male. E prandaj, sa mbante vera e gjer afrohej Shëmbitri, shëtisnin viset e Mokrës mal-më-mal e breg-më-breg të tërhequr prej ndriçimit magjistar të florinjve që i thërrisnin ndënëdhe.
E drejta është se bota e fshatit qeshnin me ‘ta po kjo nuku i ndalonte asfare të shëkojnë punën si u thesh shpirti.
Një natë njërit prej tyre iu paskej fanitur në ëndër një vashë e re, e veshur në të bardha, si vishen grarija e Mokrës, edhe i paskej thënë:
-Jam ne Shën e Djela e Katjelit, njëzet e pesë pash nga kisha, andej nga e djathta, as eja e më nxir.
Kjo i paskej ngjarë më dy javë të Gushtit, më të gëdhirë të Shëmërisë. Edhe ky si paskej pritur disa ditë gjer të përtëritet hëna, e pastaj në një ndajnatë, me shoknë tjatër e me mua bashkë, ngjiti grykën e Katjelit.
Ishim në Shën e Djelë kur hënëza e re filloj të ngrihet që përtej Malit të Thatë. E kuqe si prushi në fillim, kjo hën’ e Gushtit na u bë më von si e larë me ergjënd. E gjithë malet e gjithë brigjet edhe gjith liqeri u mbuluan me një linjë të bardhë…
Miqtë e mij që s’kishin kohë të vështrojnë as hënë e as çudit e kësaj nate Gushti, nxuar nga torba një litar e disa kazma, shënuan vëndin njëzet e pesë pashe nga an’ e djathtë e mezit të kishës edhe nisnë të rëmojnë. Në fillim rëmuan që të dy e më pastaj, kur gropa u fellua, radhë pas radhe njëri punonte kazmën dhe tjetri lopatën. Toka ish e ngjeshur fort dhe pa e lidhur me fije rënje gështenje.
Puna mbajti afron dy orë, gjer sa hëna u ngjit gjer në mezin e kubes së qellit.
E në qetësinë e fellë të kësaj nate vere goditjet e kazmës sikur ishin rënkime të mbytura që dilnin nga bota tjatër.
Nga do-një shpes pa fole dilte dendur prej pylli e si hithte hijen e vet mi murishtat e Shën e Djelës, humbiste rishtas në pyll.
E kazma rëmonte-rëmonte e rënkimet e botës tjatër madhoheshin-madhoheshin…
Tanithi në gropë na u shfaq një lloj shtrati i hirtë porsi gur shurishte dhe midis tij disa drudheza të bardha që ngjanin me disa iskra eshtrash.
Kazma pushoj.
-Këtu paska qënë një varr, pëshpëriti njëri nga miqtë që ish brenda në gropë.
Tjatri u unj, mori pak dhe në dorë e thërmoj midis gishtërinjvet pa foli pakëz më von:
-Varr paska qënë, vërtet…
Dhe shtoj:
-Jemi në varret e Katjelit të moçmë.
U unja edhe unë pranë gropës së hapur dyke gjunjëzuar në tokën e nxjerë jashtë. Atëhere një dorë u sgjat së brëndëshmi, dora e mikut pa fjalë, e më la në pëllëmbë një aspër të bardhë, – një lloj kostandinari me shkronja të blojtura. Pas pak dora dolli së rish me një kryqëz të artë e me një send të çudiçmë që i përngjante njëj vëthi. Të paktën kësilloj gjykuam e vendosmë ne të tre. Dhe me qënë se vendosmë kësilloj, shokët vëzhguan me vërrejtje të himët të gjejnë edhe tjatrin. Po vëzhgimi na dolli i kotë se vëthi tjatër duket se u pat përzjerë me tokën në rëmitje e sipër dhe në vënd të vëthit gjetmë një lloj rënje që mbante erë temjani.
Ky pat qënë thesari që nxuarmë në Shën e Djelë në atë mesnate Gushti me hënën pesëmbëdhjetë mi krye.
Shokët e mij nuk ishin as fort të gëzuar as fort të dëshpëruar. Si pas gjuhës së tyre në këtë gjah të thesarëve nuk lispet të dëshpërohesh lehtë se vjen nata e lumtur kur njëherë e njëherë… E më fort se këtë radhë kishin gjyrmën e thesarit i cili mundet të gjindej ose pesë pash më lart ose pesë pash më poshtë.
Mua kjo ngjarje më vuri në mendime. E kur miqtë e mij hithnin prapë gropë në dherin e nxjerë që të mos lenë as një gjyrmë, unë rashë të çlodhem nër barishta. Që brenda nga gjiri i pyllit ndjenja tani shkoqitur rëgëtimet e mburimeve. Përtej midis malesh dukej një çip i liqerit i iskrosur prej do-një ere që sbriste nga gryka.
-Vallë ç’mall e ç’dëshirë e pat shtyrë vashën e varrit t’i shtihet në ëndër njëj gjahtori thesarësh? Mos e shrëngonte, vallë, fort ky zëndani i varrit a mos dëshëronte të vështrojë hënën e plotë e të ndjejë erën e lulevet dhe të barit që sbriste nga malet? A mos e kish marrë malli për tingëllimin e zilevet e për rëgëtimën e krojt?
E sikur më vinte keq se nuk u paskesha lindur në një kohë tjatër disa breza përpara.
E kur mendohesha kësilloj gropa u pat mbuluar e sheshuar e mi ‘të ish ndezur tani një zjarr me shkorreta për të humbur gjyrmën e kërkimevet. E mua ky zjarri më dukej sikur ish nuri që digjej mi varrin e një vashe që pat vdekur e re.
Me qënë se kjo natë ish e bukur po si një natë pralle si s’rrëfehet dot me gojë, gjumin e parë vendosmë t’a bëjmë në një padinë të vogël me bar të njomë, përmi krua.
-Nuk është mirë të flemë pranë krojt, foli njëri nga shokët, se natën vozitën hije.
-Ky vënd është i shkelur nga të bardhat, vazhdoi gjith ay me një lloj dridhje të fshehtë në zemër.
Po sepse ne s’i vumë veshin, fjalët e tij i mori era edhe ay ra pas vragës s’onë.
Shtruam disa shtrate fjer në padinë edhe ramë të flemë. Mbulesë kishim qellin e sbardhëllyer prej pahut të hënës. Fjeri e gjethet na mbytnin me erën e tyre. E sa të nëmërosh gjer më pesë, miqtë e mij i zuri gjumi.
Vetëm mua harroj të më zerë. Rinja në shtratin e njomë me duart nënë krye: vështronja qellin e dëgjonja rëgëtimet e krojt dhe rënkimet e mbytura të pyllit. Që të largoj mendimet e pyetjet e vetë-vetes fillova të nëmëroj yjet. E ndava kuben që sipër meje në tri pjesë me vija preçarthe edhe nisa që nga pjesa që mi Rrëzhan. Vura më nj’anë tridhjet e tre yj më të ndriçmë, dyzet e pesë më të shuar dhe nuk di sa yjeze të tretura. Këto të fudnit lëvrinin pa pushuar e dukeshin e çdukeshin rishtas sa që syt e mij nuk kishin se qysh t’u dalin zot. Pastaj, s’di se qysh, vijat e mija u fshinë dhe yjtë u ngatëruan po si mendimi im.
M’u kujtua befas pralla e Bir’ të Mbret, dhe e vashës së kopshtarit që i ngjante nga bukurija së Bukurës së Dheut:
-Vashë, o moj vashë, sa yjez ka qelli?
-O i Bir’ i Mbret, o i Bir’ i Mbret, sa lule ka fusha?
Pa dalngadal-e-dalngadal pyetjet e përgjigjiet ç’u bënë ujem me yjt e Rrëzhanit e me rëgëtimet e mburimit. E m’u duk befas sikur nga hija e gështenjave dolli një linj e bardhë e shkiti si një erë gjer ne padina jonë e nga mezi i saj ç’u fanit një vashë.
– Flenë që të tre? – pyeti një zë i njomë.
– Flenë, iu përgjigj një tjatër. Edhe ndjeva pastaj sikur një dorë e bryllët, pa fjalë dora e vashës linjë-madhe, m’i preku e m’i magjepsi qëpallat…
Atëhere fjeta me të vërtet.
III
…Dalngadal-e-dalngadal sikur prej qënies të sotme filloj të ngrihet një lloj mbulese e himët e hendur prej valëvet të kohës. Kjo na i ngjante një pëlhure të ngjyrë hiri që u hepua, u tret e firos në mugëtirë. Atëhere palët e dheut e të lëndinavet, të derdhura mi mure e gurë, se ç’u tërhoqnë më nj’anë si pas një urdhërate, edhe, sa të mbyllësh e të hapësh sytë, të gjitha ndërtesat e moçme u rritnë sikush në vendin e parë. Tani Katjeli i Mokrës, ky fshat i bukur i Zotit Nikoll Branës, m’u faneps ashtu sikundër se pat qënë katër-a-pesë breza njeriu më parë.
Në fillim thashë se jam në ëndër a më pat magjepsur dora e bryllët e vashës që dolli nga fletët e gështenjavet e prandaj rraha të gjej fillin e vërtetë të qënies së vërtetë. Sepse unë ndjenja në shpirt njëlloj përzjerje midis dy shekuj të ndryshmë. Katjeli ish, pa fjalë, Katjel, me kopshte e shtëpi të gurta sindozot që pat qënë qëmoti, po mëndja ime kish mbetur në një mot tjatër më të ri. Ndjenja sikur gjendesha midis dy botë të ngatëruara njëra me tjatrën: bota sotme dhe bota e perënduar. Disa grima m’u duk edhe sikur gjendesha në dy vise të ndryshme: në gërmadhat afron pa gjyrmë të Katjelit dhe në Katjelin e moçmë të pa cënosur prej tallazevet të kohës.
Po, për fatin t’im, kjo gjendje nuk u sgjat fort sepse mëndja m’u kthjelltësua shpejt e shpejt edhe ja se ç’u gjenda krejt, me trup e shpirt, në Katjelin e Mokrës në kohën e Zotit të Shqipërisë Gjergj Kastrioti.
Shtëpitë e fshatit ishin të gurta e të mbuluara me plloça të gëdhëndura mir e bukur dhe rruga e shtruar me gurë shpinte ne kisha e Zonjës Shën e Djelë.
E ç’u pikasa se unë qënkësha Rodovani, Rodovani i Vllastar Katjelit, djalë i ri i veshur me mëngore liri, me kallca e me fustane kinda-kinda. Pa m’u kujtua se atëhere, në vitin e Tënëzot një mijë e katër qint e gjashtëdhjet e tre, mbretëronte në zemrën t’ime Engjëllina, Engjëllina e motra e Kostandinit. Kjo Engjëllina na ish nga bukurija mi gjithë shoqet e fshatit e ky Kostandini na ish trimthi më i ndjerë e vëllajthi im m’i dhemshur. Edhe sepse më kish marrë malli fort për këtë të fejuarën e spirtit t’im pata sbritur asaj dite ne Kroj ku vinin për ujë vashat e Katjelit. Po se atë ditë ne Kroj nuk u patnë ndodhur përveç se dy vasha të tjera. E njëra prej tyre, që m’a dinte brengën e tetëmbëdhjetë vjeteve, më pat folur kësilloj:
-Rodovan, o Rodovan, Engjëllina vasha jote së bashku me Kostandinin po të pret ne Zonja Shën e Djelë ku do fillojë vallja e Ristozit Tënëzot.
Atëhere m’u kujtua se, me të vërtet, ish dit e tretë e Pashkës së Madhe kur vashat e fshatit heqin vallen e Ristozit ne Sheshi i Shën e Djelës.
Atje ç’e pashë, me të vërtet, Engjëllinën t’ime të bukur si ftoj i bardhë, të bryllët si er’ e malit.
Disa nga vashat e fshatit t’ënë këndonin këngën e Ristozit me një zë që të lavoste shpirtin dhe të tjerat hiqnin vallen dyke dredhur e përdredhur bel e hollë si mënjolla. Engjëllina ime se ç’më ish në kryen e valles dhe gjithë syt e botës se ç’i ndiqnin me çudi mjeshtërinë plot magji të valles. Pa se kur m’a hasi vështrimin fytyra se ç’iu ndes si prushi edhe unji kryet tatëpjetë. Atëhere, që t’iu them të drejtën e Zotit, nga malli e gazi shpirti m’u pat dredhur sindozot se dridhet flet e plepit kur fryn era e ndajnatës.
Po se asohere një grimë vetëm, një grimë të errët, kur i pashë kryqëthin e gushës edhe vëthëzat e veshit m’u pat kujtuar kjo jet’ e sotme, ëndra e mikut t’im me vashën q’e pat thirrur në Shën e Djelë, gropa e hapur në një natë me hënë pikërisht në vëndin ku më buzëqeshte aqe ëmbël Engjëllina ime, dhe jeta e bot’ e tërë m’u patnë dukur të murrme e pa shije si uji pas një lëngate.
Pikërisht atëças ndjeva mi sup dorën e Kostandinit edhe fytyra e tij që më nxirte mallin e Engjëllinës s’ime më solli rishtas në ujrat e para të lume.
-Rodovan, vëllajthi im, përse të shoh të errësuar?
E atëhere pushoj vallja e vashave e Engjëllina na ardhi pranë. E kur më ardhi Engjëllina pranë m’u sikur një djellë m’u pat lindur në shpirt…
U gjenda pastaj në një tjatër shesh, ne sheshi i burravet, ku trimat e fshatit me Kostandinë në krye, tregonin mjeshtërinë e shigjetës e të shpatës. E ish asaj dite në Katjelin e Mokrës një brithmë e një gas si nuk pat qënë asnjëherë.
…Pastaj, s’di se qysh, filli i jetës së parë sikur u këput pre dore njeriu.
Unë Rodovani i Vllastarit sikur isha gjith në Katjelin e Mokrës po se tanithi ky fshati ynë sikur paskëshe humbur brithmën e gazin e parë. Një ushtëtar kaluar paskej sjellë brenda në fshat lajmin e zi se qeni turk po vintej në viset t’ona dyke vrarë e prerë ç’do gjë të gjallë.
Ndjeva asohere se që nga kodra e Shën e Djelës sbriste tatëpjetë tingëllimi i dredhur i kambanës që hepohej e tretej në grykën e lumit sindëkur sbriste në një tjatër botë. Djemt e fshatit me shtijza në dorë e shpata për brezi ngjiteshin në nxitim e sipër në kodrën e kishës ku do mblidhej pleqërija. Pa m’u duk sikur burrat e fshatit t’ënë paskëshin shkuar në luftë e dhogat e zeza që mbyllnin dritaret tregonin se shumë nga shtëpitë e Katjelit kishin mbetur të shkreta e pa zot.
Nxitova çapet që të arrij shokët. U gjendmë befas ne Sheshi i Shën e Djelës ku ish mbledhur gjithë fshati për kuvend e bisedim. Tingëlli i kambanës ish shojtur dhe një pushim i rëndë kish rënë mi gjithë botën.
Që brenda, nga Kisha e Zonjës Shën e Djelë vinin pëshpëritje të mbytura.
Pleqtë e të parët, të gjithë veshur me floke të bardha, nxuar kësulat e hynë dyke u krusur në derën e unjtër të faltores.
Sbrita edhe unë shkallët e gurta edhe u gjenda në Shën e Djelë.
Erë temjani e qirinjsh.
Flagë të arta kandilesh.
Zëri i ngadalshmë i uratës.
-T’i lutemi Tënëzotit…
Pleqtë qëndronin kryeunjur e dëgjonin me bindje të kënduarat e lutjet që vinin nga alltari. Plakat e gratë u luteshin koravet.
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbaj në hijen T’ënde!
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbruaj nga armiku!
-Ynëzot! Ynëzot!… na mbruaj foshnjat e të miturit!
-Ynëzot! Ynëzot! Ynëzot!…
Ç’u gjenda pastaj sërish në Shesh.
Pleqtë kishin ndenjur në lëndinë, pranë varrevet, e bisedonin.
Ne të rinjtë qëndronim më këmbë, pakëz më tej.
Burrat midis moshës s’onë e midis pleqvet ishin të paktë. Këta kishin zënë grykat e viset ku do shkonte qeni turk.
Qetësi e rëndë si plumbi.
Pleqtë e ndjerë mbaruan kuvendin edhe u ngritnë në këmbë. Ne të rinjtë, që ishim si do-nja një qint veta, u afruam. Disa gra të thyera nga mosha e nga brengat bënë dy-tre çape.
Pa midis pleqvet se ç’dolli një plak bujar i lashtë e shpatull-gjërë, si ishin burrat e asaj kohe, e na vështroj me një vështrim shqiponje.
Ky qënke vetë Zoti Nikoll Brana i Katjelit.
Dikush më pëshpëriti:
-Ligjëron ynë-Zot Nikoll Brana.
E me të vërtet pas dy-tri grimave dëgjova kuvëndin e Zotit Nikoll Branë Katjelit.
Na foli mi të këqijat që punonte turku që linte kudo shkelte hi e varre, mi luftat e pareshtura të arbërvet e mi trimëritë e tyre.
Pastaj, e këtu ç’iu paskej errur balli si nata, kuvëndoj mi një armik nga gjaku arbër me emrin Ballaban që vinte në ballën e turkut për të prishur vëllezërit e vendin e tij.
-Mallkuar qoftë për jetën e jetës, foli urata i Shën e Djelës.
-Mallkuar qoftë bres-pas-bresi! Mallkuar qoftë! – folë pleqërija.
-Prej shpate arbëri iu derthtë gjaku, mbylli Zoti Nikoll Brana.
E pastaj ç’u bë disa grime qetësije që të përmbushet mallkimi. Tingëllimi i kambanës, i dalë vet-vetiu, e shpuri përtej, mbase vetë ne Zot i math e i vërtetë.
Ky Zoti Kol Brana ç’na u drejtua pastaj neve të rinjve e na ligjëroj kuvendin që kish dërguar Gjergj Kastrioti, Prengu i Krujës e Kryezoti i arbërit: t’i bjemë befas turkut nga malet e t’i japëm gjëmën e zezë.
Djemtë ngritnë lart shpatat dyke u lidhur për besën e arbërit e për Tënëzotin.
Urata na bekoj, mëmat na pushtuan me lotë nër sy.
Mua më rrihte zemra si zogu në leqe se ndjehesha si i ndarë midis dy botë të ndryshme…
Befas m’u pat fanitur përpara Gjoni i Prendit i veshur me fustane kinda-kinda, me helme në krye, me pafta ergjëndi në gjoks e me shtijëzë në dorë. Ish nga trupi i kalorisë.
-Eja, Rodovan, për Tënëzotin…
Atëhere u ndjeva rishtas i gjith asaj bote dhe hyra midis shokëvet. Zoti Nikoll Brana që ish në kryet t’ënë, nipër e stërnipër, i ngjante njëj Shëndëlliu-plak me shpatë në dorë…
Hodha vështrimin përtej e m’u duk sikur një vashë, që i përngjante kësaj Engjëllinës s’ime, më vështronte me mall e brengë e ndofta dyke lotuar.
Këtu filli i ëndrës së katjelit m’u këput befas.
U zgjova i lodhur.
Era shushëlliste midis fletëvet të gështenjavet. Hije të rënda lëngonin mi murishtat e Katjelit.
Hëna po zhdukej përtej Rrëzhanit të Mokrës edhe liqeri hynte në t’errët. /KultPlus.com
Nga Mitrush Kuteli
Kënga e parë: Qëndrimi
Jam kosovar
pra jam shqiptar:
Zot e krenar,
– Zot e bujar
mbi këtë Dhe
q’e e kam si fe;
E kam Vatan!
e kam Atdhe!
Që gjysh stërgjysh,
që brez pas brezi,
që gjithëmon!
Ti shkja thërret,
ti shkja bërtet,-
gjer lart në retë;
se jam barbar.
Jo, s’jam!
si bërtet ti,
si buçet ti,
ti Mal i Zi.
Po Vendin tim e dua,
lirinë e dua,-
e s’dua
zot
mbi mua.
Se jam këtu kur s’kish njeri,
kur s’kish kufi
as fqinjëri,
as shkja të zi.
Se jam këtu kur Mal i Zi
ish Iliri;
Kur nga një det në tjatrin det
Isha zot vet!
Unë jam këtu nga moti
kur vetë Zoti
e bëri fushën fushë
e malin mal.
Unë jam këtu e do të jem
-dem baba dem-
sa mali të bëhet hi
e hiri mal përsëri!
Kënga e dytë: Durimi
Ma thonë emrin Asim Qerim
mbetur jetim
që vogëli.
Jam si më sheh
e si më njeh;
kësulë-bardh e krye-lidh,
krye-lidh me një shami,
me tri shami;
për trimëri!
Jam eshtër-madh,
i vrazhdë jam
e bojalli-
jam’ plot shkëndi,
si batërdi.
Dhe kam uri
-Si s’ka njeri-
Për drejtësi
e për Liri!
Si gjithë Asimët
e gjith Qerimët
e Vendit tim.
Ma thonë emrin Asim Qerim,
mbetur jetim
që vogëli;
Se babën tim ma vranë
naçallnikët,
podporuçnikët
dhe gllavnikët.
ma vranë,
Se urdhër dha Vojvodi
e Krali- vetë;
Të vritet.
Se ishte Kosovar!
Dhe se ish zot
mbi këtë Dhe!
Dhe tokën që kisha nga Baba
nga Gjyshi
– rrënjë pas rrënje-
prej qindra vjet,
prej mijra vjet!
ma muarr. Ah!
ma muarr Vatanin
q’e desha si xhanin!
Ma muarr
me armë në duar,
– me gjak nëpër duar-
Agrarët!
Xhandarët!
Tyxharët!
Të gjithë tok,
u bënë shokë;
si sorrat!
për kërmë!
Oborrin ma muarr
gjer në shtëpi
dhe ngrehnë për vete shtëpi
në sytë e mi!
Dhe unë,
ja, unë!
që isha zot
që qëmot;
mbeta pa dhe,
– bujk pa dhe,
bari pa kope-
këtu,
në dherin tim.
Dhe plori m’u ndryshk,
Hambari m’u myshk…
……………………………
Po shpresa s’m’u vyshk! Durova,
durova,-
Sa nuk duron njeri,
as perëndi!
Më thanë të shkruhem vojnik
e mynafik
i Kombit tim.
Më dhanë armë të vras
vëllanë
sipas kanunit
të gjakut…,
Po s’desha!
Dhe në e bëra,
ma falni;
Se jam gjaknxehtë.
Më thanë të ngrihem të ik
ku qielli puthet me dhenë;
Stamboll,
Anadoll,
e më tej!
Se vetëm andej
paska për ne
-Popull pa zot-
vend boll…
Po malli i Tokës s’më la,
po malli i Fushës s’më la,
as gjaku i babës s’më la.
Dhe mbeta këtu,
i huaj,
– si qen!-
në vendin tim,
të Babës tim…
Mbeta raja,
ndënë raja
si për hata;
në uri
në qesëndi,
në skllavëri
të shkjaut të zi.
Më thanë të ik n’Allbani,
– Vatan i ri
i Kombit tim-
si shkoi Selmani,
Hasani
e Dani.
Po dot nga toka s’u ndava,
Dhe mbeta të jem,
ku jam
e ku do të jem!
Më thanë të shkoj në sheher
të shkjaut të madh
me sharrën më krah,
me kryet përdhe,
jaban
e beter;
portë më portë
derë më derë
i mjerë
e zemër- sterrë;
për një kotherrë
bukë,
Po malli i Vendit s’më la
e mbeta këtu,
raja
ndënë raja
të ha
një bukë- zeher
lagur me lot,
njomur me vrer
dhe të pres!
një tjatër mëngjes.
E dit për dit,
e net pas net,
e vjet pas vjet
rrojta
e vojta
kaba
ndënë shkjash;
raja
ndënë raja,
si në hata
si tjatër s’ka!
Po prita
dhe prita
të vijë dhe për mua
dita!
Tani,
tani,
Liri!
Kënga e tretë: Sulmi
Ta shemba shkjah kufinë
që ngrite ti
në Vendin tim
e përmbi varr
të Babës tim.
Ta shemba
ta dogja;
me zjarrin e shpirtit
të vojtjes
dhe të urrejtjes.
Me zemërim
me vrull të madh,
e bubullim
që s’ka mbarim.
Se vjete ti më çave
më ndave
më vrave!
armik- lugat!
armik- xhelat!
Ti bëre azape:- s’u tremba,
Ti ngrite kufire me gjemba
fortesa ti ngrite;
t’i shemba!
Tani,
tani!
atje ku ti
o Mal i Zi!
ngrite kufi
që ndanin
e çanin
vëllazëri;
Hej!
sot!
shkon,
e valon
parmenda!
T’i bëra të gjitha rrëmujë
dhe ty
gjurma t’u zhduk
si në ujë.
Ta shemba armik kufinë
-derë burgu-
dhe është tani
si ish!
-si do të jetë;-
përjetë;
Lëndinë!
Kënga e katërt: Ndërtimi
I bje arës mes për mes
e gjer në brez,
e përmbi brez
humbas
me gas
në grurin tim,
të Dheut tim,
të Babës tim,
të Birit tim;
sot e përpjet,
jetë pas jet!
Dhe ndje qysh flet
me zë të qet
im Atë vet
nga balta posht;
Të mbroni Dhenë
ku eshtrat kam,
ku hi e tokë
e pluhur jam…
Të mbroni Dhenë
që e ushqe’
dhe sot si dje;
me kurmin tim…
Ta mbroni Dhenë,
me zjarr ta mbroni,
me gjak ta mbroni.
Të derdhni gjakun
me grushte plot-
po kurrë lot!
as sot, as mot!….
Se loti është robëri,
Gjaku: Liri!
Jam eshtër-madh
e bojalli
e me japi,
si më sheh ti,
si më njeh ti.
Po kam një zemër
në gjoksin tim
që pa pushim
më rreh
si Drim.
Dhe Babën tim kur e kujtoj
Lotoj….
Të pash të vrarë, or Baba,
e pa qefin si për hata,
rreth e përqark me xhandërma.
Desha të qaj e s’qava dot,
e të bërtas, s’bërtita dot.
pa asnjë lot, pa asnjë lot.
Dhe prita sot të derdh një lot.
Kënga e pestë: Qëndrimi
Tani,
tani,
unë jam gati!
të vdes që sot-
se rroj përmot;
mbytyr me gjak
por jo me lot,
për këtë Dhe
që e kam si fe
e përmbi fe.
E kam Vatan!
E kam Atdhe!
Hej!
po buças me zë kaba
sa të dëgjohet në qiell la
sa të dëgjojë fund e krej
kush gjak shqiptari ka në dej.
Shaban- vëlla!
Destan- baba!
Hej!
Komb i lirë kosovar,
ti komb shqiptar,
ti Zot krenar
ti djalëri- ti pleqëri
bëju gati!
Bëhu gati
për vrull të ri;
ta djegësh botën
ta bësh hi;
për Liri!
Për Shqipëri!
Tani
tani!
-O Mal i Zi-
ja un,
ja ti!
Po un- jo ti,
se jam këtu kur s’kish njeri
dhe as kufi
as fqinjëri…
Un jam këtu kur Mal i Zi
Me Shumadi,
Me Dallmati-
Sa mban e gjitha Shqehëri,
Ish Iliri!
Kur nga një det në tjatrin det
isha Zot vet!
Se jam këtu nga moti
kur vetë Zoti
e bëri fushën – fushë
e malin mal.
Un jam këtu
e do të jem
– dem baba dem-
Sa mali të bëhet hi
E hiri mal përsëri!
1943. / KultPlus.com
Poezi nga Mitrush Kuteli
Jam shqiptar
e kosovar;
zot e krenar,
zot e bujar
mbi këtë dhé,
q’e kam si fe,
e përmbi fé:
E kam vatan!
E kam atdhe!
Që gjysh stërgjysh,
që brez pas brez,
që gjithëmonë.
Ti shqa thërret,
ti shqa bërtet,
gjer lartë në retë
se jam barbar.
Jo, s’jam
si bërtet ti,
si buçet ti,
ti, Mal i Zi.
Po vendin tim e dua,
lirinë e dua,
e s’dua
zot
mbi mua.
Se jam këtu
kur s’kish njeri,
kur s’kish kufi
as fqinjëri,
as shqa të zi.
Se jam këtu
kur Mal i Zi
ish Iliri;
kur nga një det
në tjetrin det
isha zot vetë!
Unë jam këtu
nga moti
kur vetë Zoti
e bëri fushën
fushë
e malin
mal.
Unë jam këtu
e do të jem
– dem baba dem –
sa mali të bëhet hi
e hiri mal përsëri. /KultPlus.com
