Dashuria për kosovarët më lindi në fillim të viteve tridhjetë. Njoha më parë Asim Vokshin, që ishte nëntoger i xhandarmërisë në rrethin e Gjirokastrës, kur unë isha mësues në Dhuvjan të Dropullit, më 1932. Më vonë, nëpërmjet Asimit, në Tiranë njoha Bedri Pejanin, Ali Kelmendin. Dhe në Spanjë njoha shokët e paharruar: Xhemal Kada, Justina Shkupi, Shaban Basha e të tjerë, për të cilët kam folur në shënimet për Spanjën. Në Tiranë, pas Çlirimit, njoha Xhafer Vokshin, vëllanë e Asimit, ardhur nga Kosova, partizan gazetar. U lidhëm me miqësi, por lidhjet me të u ndërprenë, kur ai u internua familjarisht. Nuk i zinin këmbët dhé. Ka vuajtur shumë me gjithë familjen me shumë fëmijë. E kam mik dhe shpesh vjen më takon. Djalit të tij të madh ia kam vënë unë emrin Ebro, për kujtim të betejave në Spanjë.
Gjatë viteve ’70 më erdhën në shtëpi Esat Mekuli, Hasan Mekuli, Rexhep Qosja Ali Aliu, i cili vendosi që të bënte një biografi për mua. Ai shkroi librin “Krijuesi dhe koha” për jetën e veprimtarinë time letrare dhe me atë punë mbrojti doktoratën.
Kam marrë shumë letra nga lexues të thjeshtë, nga studentë, nga njerëz të artit e të kulturës dhe nga familjarët e heronjve dhe luftëtarëve të Spanjës. Tek unë në Shqipëri erdhën të më takonin: Mahiri, i vëllai i Xhemal Kadës, Luljeta, e bija e Emrush Myftarit, një djalë i mrekullueshëm kosovar, i cili u kthye gjallë nga lufta e Spanjës dhe e gjeti vdekjen në Kosovë nga dora e serbit Milladin. Mahir Kada më telefonoi e më njoftoi se kishte dalë në treg seria e plotë e veprave të mia në Kosovë dhe se duhej të shkoja atje për të marrë shpërblimin që më takonte si shkrimtar, kurse unë në telefon iu përgjigja: “Asnjë shpërblim nuk pranoj, por ato që më takojnë do t’i vini në shërbim të ndërtimit të Shtëpisë së Kulturës me emrin e Asim Vokshit që po ndërtoni.”
Ëndrra ime për të vajtur qoftë edhe një herë të vetme në Kosovë, ku më respektojnë si shkrimtar e si luftëtar dhe më quanin vëlla, nuk u realizua kurrë deri më sot. Mbeti një ëndërr. Këtë dëshirë e kam shfaqur me të gjithë kosovarët. Për çudi, për mua kufiri ishte i papërcaktueshëm. Edhe kjo është një nga dhimbjet e mia. E dua Kosovën gjer në dhimbje, se është Shqipëri!
Përkthimi librit shqip në gjuhë e kultura të tjera vijon të jetë një ndër prioritetet e Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit.
Falë programit të përkthimit të krijmtarisë shqipe në gjuhë të huaja, çdo vit 6 vepra të letërsisë shqipe janë përkthyer në gjuhë të tjera.
Sot botuesi i “Besa”, Livio Muci dorëzoi pranë QKLL-së botimin në italisht të romanit “Qyteti i fundit” të Petro Markos, nën mbështetjen e Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit, në kuadër dhe të Vitit Petro Marko.
Libri është përkthyer nga Jolanda Guazzoni Kodra dhe Valentina Notaro.
Përmes programit “Fondi i Përkthimit në gjuhë të huaj”, përgjatë 3 viteve, janë mbështetur nga Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit përkthimi i 25 autorëve shqiptarë si: Visar Zhiti, Romeo Çollaku, Fatos Lubonja, Zija Çela, Tom Kuka, Mira Meksi, Natasha Lako, Artan Fuga, Ylljet Aliçka etj. Përkthimet janë kryer në gjuhë të ndryshme si frëngjisht, greqisht, turqisht, serbisht, italisht, etj. Gjuha italiane është gjuha ku libri shqip është përkthyer më së shumti këto vite./ atsh / KultPlus.com
Një ndër autorët shqiptarë, i cili për fat të keq nuk vlerësohet aq sa duhet, është Petro Marko i cili një herë e një kohë, takohej me laureatin e çmimit Nobel për Letërsi, shkrimtarin e madh Ernest Hemingway.
Në artikullin “Shkrimtari, që do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…”, marrë nga parathënia e librit “Për kë bie këmbana”, botim i shtëpisë botuese “Ombra GVG”, Petro Marko shkruan:
“…U njoha me Heminguejin në Valencia, në Kongresin e Shkrimtarëve më të shquar të botës, si: Pablo Neruda, Nikolas Giljen, Andre Marlo, Nekse, Ana Serges, Luvdig Ren, Aleksej Tolstoj, Rafael Alberti, Atonia Maçado e të tjerë. Ky dukej më i gjalli. Unë për herë të parë i shikoja dhe u dëgjoja emrin këtyre kolosëve të letërsisë bashkëkohore, të cilët, me mendimet dhe shkrimet e tyre, i dhanë një hapësirë më humane, më internacionale dhe socialiste letërsisë dhe artit botëror.
Isha kureshtar për këtë njeri, trupmadh dhe të ngarkuar me kamera (se xhironte filma për zhurnalet e kinemave të botës dhe i shiste për t’i ardhur në ndihmë Republikës), të ngarkuar me bomba, me dylbi, me pistoleta, aq sa një shkrimtar tjetër i njohur i tha:
– Si shumë t’i rëndojnë supet hekurat që mban!
– Më shumë mi rëndojnë mendimet se hekurat, – iu përgjigj Ernest Heminguej.
Kur lexova romanin e tij u mahnita, prandaj nisa dhe unë të shkruaja romanin ‘Hasta la vista’. Kur u botua, i dërgova edhe atij një kopje, ku i shkruajta: ‘I frymëzuar thellë dhe i nxitur nga romani juaj ‘Për kë bie këmbana’, kushtuar vullnetarëve amerikanë, që ranë në Spanjë, unë shkrova këtë roman modest, kushtuar shqiptarëve që ranë në Spanjë’.
Pas dy a tre muajsh, mora një kartë postale. E hapa dhe lexova këto fjalë të Heminguejit, shkruar në gjuhën spanjolle: ‘I dashur Pedro, mora romanin tuaj dhe ju falenderoj. Mjerisht, unë nuk e lexoj dot, se nuk e di gjuhën tuaj. Vetëm për një gjë jam i sigurt: shkrimtari, që e do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…’”. /KultPlus.com
Më duket se motori e rralloi forcën, – më thoshte Iloja.
U ngritëm të tërë më këmbë. Shikonim të gjithë lart, nga bukaporta e mbyllur. -Sa natë e gjatë! – tha mbase kot, siç fliste kot Taqi. Me duar të varura e të rënduara rrinim si ata besimtarët fanatikë që shikojnë ndaj qiellit. Lart dëgjoheshin zëra. Lart kishte jetë. Lart kishte erë dhe horizont. Kishte të qeshura dhe shakara. Sa ndenjëm ashtu, s’dihet. Vetëm kur Iloia tha: “Pse s’ulemi?”, atëherë shikuam të gjithë nga ai dhe lëvizëm. Qeshnim. E pse të mos qeshnim? Ishim akoma gjallë. E kaluam Adriatikun. E kaluam vdekjen… – Zoti e di se ku jemi! – Unë them të shtrohemi e të hamë… Të hamë sa jemi këtu e sa i kemi këto ushqime… Më mirë t’i kemi në bark sesa… Asnjë nuk e kundërshtoi këtë mendim. Mistoja çeli valixhen. Vuri përpara ushqimet. Cilido me mundime afrohej, merrte ç’i pëlqente… Edhe unë mora bukë e kaçkavall. Më pëlqente shumë kaçkavalli. Është si ullinjtë. Po të hash bukë e ullinj, s’ngopesh së ngrëni. Ashtu edhe me kaçkavallin… Po ujë? Ku ka ujë? Ç’bëra që hëngra kaq shumë. Dhe pasi u paqosëm mirë, sikur të mos na kishte ngjarë natën asgjë, secili nisi të tregonte ato që kishte menduar gjatë natës. Mistoja tha: – Isha i sigurt qind për qind se do të mbyteshím… Vrisja mendjen… dhe gjithnjë mallkoja veten që nuk sulmuam qysh në korridorin e burgut. Ose do të ishim vrarë, ose do të kishim shpëtuar… po do të linim nam. Iloja tha: – As për një çast nuk e mendova vdekjen. – Kadriu – unë kam frikë nga deti. Mirë që nuk e shihja. Kam udhëtuar natën me vapor. S’ka tmerr më të madh. Alqi – Mua më ishte ngulitur në tru se si do të vinte siluri, si do të fundoseshim… si do të shuhej drita e nuk do të shikonim më njeri-tietrin. Pastaj Mahmuti – Unë e ndieja veten mirë se isha në mes dhe falenderoja ata që na lidhën. Se, duke qenë të lidhur, më dukej vetja dhjetë herë më guximtar. Tahiri – Që kur më zunë, e mora parasysh vdekjen… Prandaj gjithë natën s’më ra ndër mend mortja… Bexhetit, kur i erdhi radha të thoshte edhe ai se ç’kishte menduar gjatë natës, duke qeshur, foli: – ja, i thatë ju të gjitha. Kurse Taqi e tha që në fillim: -Unë flija. Të gjithë kishin kaluar nga biruca nr. 8 Kishin biseduar ca minuta. Pastaj ishin caktuar në kaushet dhe qelitë e ndryshme. Përves Ilos dhe Kadriut, që ishin komunistë, ne të tjerët ishim si gjithë të burgosurit. Tani që na lidhte një zinxhir, tani që rrugën e kishim të përbashkët, do të njiheshim më shumë. Nata që kaluam sikur na afroi. Morëm frymë nga njëri-tjetri; u përgatitëm të vdisnim bashkë. Tani duhej të jetonim bashkë. Bukaporta u hap. Ne u ngritëm më këmbë, kthyem kokat lart e pamë qiellin plot dritë. Pamë shumë ushtarakë e marinarë që na dukeshin… – si dukeshin ashtu? Këmbë të mëdha e kokë të vogla… sikur ishin gati për të na shtypur… Pamë litarë dhe direkun… Po ç’thoshin? Qeshnin me ne që u dukeshim si miza? Pritëm e pritëm. Heshtjen tonë e prishi Iloja: – Këtu kushedi se ku jemi e kushedi ku do të na shpien… Lart kokën, si shqiptarë që jemi… Vinçi me magjen e madhe në formë vagoni minierash u fut në bukaportë, u ul poshtë gjer në dyshemenë e hambarit tonë. Ne bëmë mënjanë. Zbritën me të shpejtë nga shkalla disa karabinierë. Na urdhëruan të futeshim në atë magje. Ne ngurruam. Po ara na kërcënuan e na thanë se ashtu do të dilnim më kollaj. Me një mijë mundime u futëm, gati njëri mbi tjetrin. Ata lart vazhdonin të qeshnin. Vinçi ngrihej. Ne tundeshim në erë. Iu afruam bukaportës. Pastaj na kthyen nga bankina. E, kur ishim mbi bankinën, na lanë aty në erë. Përposh nesh britma. Hodha sytë, e, ç’të shikoje! Mijëra njerëz me grusht na kërcënonin. – Spie! Spie! – (It.: Spiunë! Spiunë!) – A morte le spie che hanno causato miliaia di morti. – (It.: Vdekje spiunëve që kanë shkaktuar me mijëra të vdekur). – Traditori! Spie di un cane! – (It.: Tradhëtarë! Spiunë të qenit!) Po kjo? Ç’është kjo pritje në tokën italiane? Ne vareshim në erë e lëkundeshim si kufoma e Hamidit… Një fishkëllimë e gjatë bilbili… Turma sikur deshi të na hante. Po ja që ne ishim lart. Vareshim e tundeshim në ajër. Pushoni! Pushoni… – Vala zemërake e turmës sikur ra në bunacë. – Pushoni! Këta shqiptarë të mallkuar, këta banditë, këta spiunë na morën në qafë… Morën më qafë mijëra e mijëra bij të Italisë, se kapërcenin vijën e parë e i tregonin grekut pozitat tona… Pastaj na sulmonin nga shpina… – bërtiste me sa kishte në kokë një oficer aty mbi vapor. Turma e ngriti më lart se ne, gjer në qiell, sharjen dhe mallkimin. – Vdekje spiunëve! Vdekje banditëve! U hutova. Nga fundi i detit, tani në qiell. Ç’kishin me ne? ç’kishte me ne ai oficer që lehte si i tërbuar? – Ne nuk jemi banditë! – bërtiti me fuqi dhe me një italishte të bukur Mistoja. – Banditë janë ata që na zunë derën… që na vrasin, që na varin, që na arrestojnë. Iloja, që ishte ngjitur fare me mua e ngriti zërin më lart: – Ja ku janë banditët… ja ku janë kasapët e popullit italian! –dhe me të dyja duart e lidhura tregonte oficerin dhe karabinierët. Ata poshtë, sikur do të na hanin me dhëmbë. Ne lart këndonim. I pari ia nisi Iloja:
Avanti, popolo, alla riscossa bandiera rossa triomfera…
Lëshoje vinçin! Lëshoje shpejt! – urdhëronte oficeri me duar e këmbë… Kënga ngrihej më lart se ne. Përhapej më tej vaporit nga shikonin të shastisur. Turma kishte heshtur e na shikonte gjithashtu e shastisur. Ne tundeshim në erë duke kënduar. / KultPlus.com
Biblioteka Kombëtare e Shqipërisë dhe Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit në 110-vjetorin e lindjes së shkrimtarit Petro Marko çelën të premten, më datë 22 dhjetor, ekspozitën “Petro Marko – 110-vjetori i lindjes”, me pjesëmarrjen e familjarëve të shkrimtarit, studiuesve, shkrimtarëve, përkthyesve, dashamirësve të kulturës etj.
Drejtori i BKSH-së, Piro Misha, dhe drejtorja e Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit, Alda Bardhyli, duke vlerësuar personalitetin e letrave shqipe, vunë theksin në rëndësinë e veprimtarive të tilla si “forma më e mirë për të kujtuar dhe përcjellë te brezat e rinj gjurmën dhe trashëgiminë e personaliteteve që përbëjnë panteonin e kulturës shqiptare”.
Veprimtarinë e përshëndetën edhe shkrimtarja Diana Çuli, studiuesi Behar Gjoka, si dhe vajza shkrimtarit Arianita Marko, të cilët ndanë me të pranishmit vlerësimet dhe kujtimet për shkrimtarin.
Petro Marko konsiderohet së një nga shkrimtarët më të rëndësishëm të letrave shqipe, i cili ka lënë një trashëgimi të pasur në botime me poezi, tregime, romane, drama, publicistikë, kujtime etj.
Botimet e para të krijimtarisë së tij nisim me gazetat dhe revistat e viteve ’30, si: “Illyria”, “Demokratia”, “ABC”, “Bota e re” apo “Shqipëri e re”, për të vijuar më pas në botimet e veprave të tij. / KultPlus.com
Në skenën e teatrit “Petro Marko” të Vlorës, mbrëmjen e së shtunës u nderuan emra të njohur të kinematografisë shqiptare.
Regjisori ,mjeshtri i kamerës dhe penës, Dhimitër Anagnosti ka qenë protagonisti i parë i ciklit të eventeve kulturore “Mirënjohje për artistët e kinematografisë shqiptare” organizuar në Vlorë.
Pjesëmarrës në këtë event emra të mëdhenj të filmit shqiptar,Roza Anagnosti,Timo Flloko,Rajmonda Bulku,Ndriçim Xhepa dhe Kristaq Skrami, ideator i aktivitetit. Në skenë u ndërthurën montazhe të filmave më të njohur të mjeshtrit Anagnosti, interpretime skenike të aktorëve dhe ekzekutimi i kolonave muzikore të filmave nga orkestra e drejtuar nga dirigjenti Oleg Arapi.
Kryebashkiaku Dredha vlerëson eventin dhe konfirmon vijimësinë aktiviteteve të tilla kulturore në Vlorë.
Pritet që ky cikël nderimi të vijojë edhe me të tjera figura të shquara të kinematografisë shqiptare./KultPlus.com
Ëndrra ime për të vajtur qoftë edhe një herë të vetme në Kosovë, ku më respektojnë si shkrimtar e si luftëtar dhe më quanin vëlla, nuk u realizua kurrë.
Kjo dashuri për kosovarët më lindi në fillim të viteve tridhjetë.
Njoha më parë Asim Vokshin, që ishte nëntoger i xhandarmërisë në rrethin e Gjirokastrës, kur unë isha mësues në Dhuvjan të Dropullit, më 1932.
Më vonë, nëpërmjet Asimit, në Tiranë njoha Bedri Pejanin, Ali Kelmendin. Dhe në Spanjë njoha shokët e paharruar: Xhemal Kada, Justina Shkupi, Shaban Basha e të tjerë, për të cilët kam folur në shënimet për Spanjën.
Në Tiranë, pas Çlirimit, njoha Xhafer Vokshin, vëllanë e Asimit, ardhur nga Kosova, partizan gazetar. U lidhëm me miqësi, por lidhjet me të u ndërprenë, kur ai u internua familjarisht. Nuk i zinin këmbët dhé. Ka vuajtur shumë me gjithë familjen me shumë fëmijë. E kam mik dhe shpesh vjen më takon. Djalit të tij të madh ia kam vënë unë emrin Ebro, për kujtim të betejave në Spanjë.
* * *
Po gjatë viteve ’70 më erdhën në shtëpi Esat Mekuli, Hasan Mekuli, pastaj Ali Aliu, me të cilin shkova edhe në fshat, Rexhep Qosja e të tjerë. Kur ishte këtu Esat Mekuli dhe të tjerët, flisnim për kulturën tonë dhe ata më pyetën nëse unë kisha ndonjë mendim për zhvillimin e kulturës në Kosovë. Folëm e folëm, pastaj unë shfaqa mendimin se edhe gjuha letrare e Kosovës duhet të unifikohet me gjuhën tonë letrare. Më vonë erdhi këtu Ali Aliu dhe vendosi që të bënte një biografi për mua. E shpura në fshat, te shtëpia ime. Ai u mahnit me bukuritë e natyrës bregdetare dhe më tha: “Tani e kuptoj pse shkruan në mënyrë çapkëne poetike plot ngjyra dhe me një horizont të gjerë.” Ai shkroi librin “Krijuesi dhe koha” për jetën e veprimtarinë time letrare dhe me atë punë mbrojti doktoratën.
* * *
Në Kosovë, nën redaktimin e Ali Aliut, u botuan nëntë vepra të miat, në një kohë kur këtu në Shqipëri as që përmendje gjëkundi emri im si krijues. Në Kosovë jam më i njohur se këtu, falë punës së madhe që ka bërë shtypi dhe kritika. Edhe “La Rousse” i Francës (më 1969) më kishte vënë si shkrimtar shqiptar, që kam shkruar “Hasta la vista” e vepra të tjera, kurse këtu as që guxonin të vinin emrin tim në ndonjë botim shkollor. Urdhri që të mos përmendej emri im si shkrimtar në asnjë gazetë, revistë ose mbledhje të Lidhjes së Shkrimtarëve, kishte ardhur nga lart. Unë isha një shkrimtar i mallkuar në vendin tim, ku me sa munda luftova, punova dhe shkrova si gazetar, si poet, si shkrimtar, si përkthyes i një pjese të mirë të poetëve latino-amerikanë. Kurse në Kosovë janë ribotuar veprat, si: “Hasta la vista” (botimi i katërt), që ka një parathënie të mrekullueshme të Rexhep Qoses, “Shpella e piratëve” për lexime letrare në shkollë.
* * *
Për mua në Kosovë krijimtaria artistike është shumë më përpara se krijimtaria jonë e realizmit socialist. Me gjithë shtypjen serbe dhe masat e rrepta që janë marrë e merren kundër njerëzve të artit në Kosovë, aty arti i çdo gjinie, mund ta them me plot gojën, është më i pasur se arti ynë i persekutuar dhe i kanalizuar.
Nuk më harrohet një episod: Ishte muaji i letërsisë që bëhej në çdo tetor (se në tetor ka lindur Enver Hoxha) dhe unë u caktova me dy shokë të shkonim në Berat. Aty, në mbrëmjen letrare që u bë në kombinatin e tekstileve, bënin shumë pyetje, midis të cilave dhe këtë: “Cili është shkrimtari më i mirë i Shqipërisë?” Dhe një shok nga të kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve që ishte me ne, iu përgjigj: “Shkrimtari më i madh i Shqipërisë është Enver Hoxha.”
* * *
Unë mendoja dikur se veprat më të mira të letërsisë shqiptare janë shkruar në të gjitha kohët jashtë Shqipërisë: Noli, Konica, Çajupi, Naimi, Asdreni, Lasgushi, si dhe gjithë kosovarët e shquar krijimet e tyre më të mira i kanë bërë larg Atdheut! Është e vërtetë se Fishta, Mjeda, Ali Asllani, Migjeni e të tjerë kanë krijuar këtu, po kishin qenë shumë herë jashtë Atdheut nëpër Europë ose për studime, ose për të punuar… Kjo ishte një dukuri që shumë herë diskutohej nga Branko Merxhani me Odhise Paskalin, me Tajar Zavalanin e letrarë të tjerë. Shumica e veprave që janë themeli i kulturës sonë, janë shkruar jashtë Shqipërisë.
Po të kishin lindur e jetuar këtu Rexhep Qosja, Ali Podrimja, Bekim Fehmiu e të tjerë, talenti i tyre do të ishte vrarë, ashtu siç u vra talenti dhe jeta e shumë e shumë bijve të talentuar të kësaj Shqipërie, që mbijetoi në këto vite në dallgët e historisë…
* * *
Shikoj Safon time, artiste, për mua jashtëzakonisht e talentuar, e cila ka punuar e punon akoma për të mbajtur shtëpinë. Dhe kujtoj ëndrrat e saj për udhëtime, për tablotë, për ngjyrat, për idetë, për ekspozitat. Nuk u realizua kurrë ëndrra e saj për të vizituar Luvrin, galerinë e famshme të artit në Firence, që ishin aq afër dhe që ia kisha premtuar kur u njohëm! Shikoj të dy fëmijët e mi, të dy artistë. Dhe mendoj: Si iku kjo jetë kështu?!
* * *
Kam marrë shumë letra nga lexues të thjeshtë, nga studentë, nga njerëz të artit e të kulturës dhe nga familjarët e heronjve dhe luftëtarëve të Spanjës. Tek unë në Shqipëri erdhën të më takonin: Mahiri, i vëllai i Xhemal Kadës, Luljeta, e bija e Emrush Myftarit, një djalë i mrekullueshëm kosovar, i cili u kthye gjallë nga lufta e Spanjës dhe e gjeti vdekjen në Kosovë nga dora e serbit Milladin. Mahir Kada më telefonoi e më njoftoi se kishte dalë në treg seria e plotë e veprave të mia në Kosovë dhe se duhej të shkoja atje për të marrë shpërblimin që më takonte si shkrimtar, kurse unë në telefon iu përgjigja: “Asnjë shpërblim nuk pranoj, por ato që më takojnë do t’i vini në shërbim të ndërtimit të Shtëpisë së Kulturës me emrin e Asim Vokshit që po ndërtoni.”
Kjo dashuri vëllazërore e lindur ngaqë ne ishim shqiptarë, megjithëse na ndante një kufi i egër, ishte lidhja e gjakut tonë të hershëm dhe i atij që u derdh në Luftën Antifashiste të Spanjës.
* * *
Ëndrra ime për të vajtur qoftë edhe një herë të vetme në Kosovë, ku më respektojnë si shkrimtar e si luftëtar dhe më quanin vëlla, nuk u realizua kurrë deri më sot. Mbeti një ëndërr. Këtë dëshirë e kam shfaqur me të gjithë kosovarët. Për çudi, për mua kufiri ishte i papërcaktueshëm. Edhe kjo është një nga dhimbjet e mia.
E dua Kosovën gjer në dhimbje, se është Shqipëri! /KultPlus.com
Dashuria për kosovarët më lindi në fillim të viteve tridhjetë. Njoha më parë Asim Vokshin, që ishte nëntoger i xhandarmërisë në rrethin e Gjirokastrës, kur unë isha mësues në Dhuvjan të Dropullit, më 1932. Më vonë, nëpërmjet Asimit, në Tiranë njoha Bedri Pejanin, Ali Kelmendin. Dhe në Spanjë njoha shokët e paharruar: Xhemal Kada, Justina Shkupi, Shaban Basha e të tjerë, për të cilët kam folur në shënimet për Spanjën.
Në Tiranë, pas Çlirimit, njoha Xhafer Vokshin, vëllanë e Asimit, ardhur nga Kosova, partizan gazetar. U lidhëm me miqësi, por lidhjet me të u ndërprenë, kur ai u internua familjarisht. Nuk i zinin këmbët dhé. Ka vuajtur shumë me gjithë familjen me shumë fëmijë. E kam mik dhe shpesh vjen më takon. Djalit të tij të madh ia kam vënë unë emrin Ebro, për kujtim të betejave në Spanjë. /KultPlus.com
Një ndër autorët shqiptarë, i cili për fat të keq nuk vlerësohet aq sa duhet, është Petro Marko i cili një herë e një kohë, takohej me laureatin e çmimit Nobel për Letërsi, shkrimtarin e madh Ernest Hemingway.
Në artikullin “Shkrimtari, që do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…”, marrë nga parathënia e librit “Për kë bie këmbana”, botim i shtëpisë botuese “Ombra GVG”, Petro Marko shkruan:
“…U njoha me Heminguejin në Valencia, në Kongresin e Shkrimtarëve më të shquar të botës, si: Pablo Neruda, Nikolas Giljen, Andre Marlo, Nekse, Ana Serges, Luvdig Ren, Aleksej Tolstoj, Rafael Alberti, Atonia Maçado e të tjerë. Ky dukej më i gjalli. Unë për herë të parë i shikoja dhe u dëgjoja emrin këtyre kolosëve të letërsisë bashkëkohore, të cilët, me mendimet dhe shkrimet e tyre, i dhanë një hapësirë më humane, më internacionale dhe socialiste letërsisë dhe artit botëror.
Isha kureshtar për këtë njeri, trupmadh dhe të ngarkuar me kamera (se xhironte filma për zhurnalet e kinemave të botës dhe i shiste për t’i ardhur në ndihmë Republikës), të ngarkuar me bomba, me dylbi, me pistoleta, aq sa një shkrimtar tjetër i njohur i tha:
– Si shumë t’i rëndojnë supet hekurat që mban!
– Më shumë mi rëndojnë mendimet se hekurat, – iu përgjigj Ernest Heminguej.
Kur lexova romanin e tij u mahnita, prandaj nisa dhe unë të shkruaja romanin ‘Hasta la vista’. Kur u botua, i dërgova edhe atij një kopje, ku i shkruajta: ‘I frymëzuar thellë dhe i nxitur nga romani juaj ‘Për kë bie këmbana’, kushtuar vullnetarëve amerikanë, që ranë në Spanjë, unë shkrova këtë roman modest, kushtuar shqiptarëve që ranë në Spanjë’.
Pas dy a tre muajsh, mora një kartë postale. E hapa dhe lexova këto fjalë të Heminguejit, shkruar në gjuhën spanjolle: ‘I dashur Pedro, mora romanin tuaj dhe ju falenderoj. Mjerisht, unë nuk e lexoj dot, se nuk e di gjuhën tuaj. Vetëm për një gjë jam i sigurt: shkrimtari, që e do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…’”. /KultPlus.com
Dashuria për kosovarët më lindi në fillim të viteve tridhjetë. Njoha më parë Asim Vokshin, që ishte nëntoger i xhandarmërisë në rrethin e Gjirokastrës, kur unë isha mësues në Dhuvjan të Dropullit, më 1932. Më vonë, nëpërmjet Asimit, në Tiranë njoha Bedri Pejanin, Ali Kelmendin. Dhe në Spanjë njoha shokët e paharruar: Xhemal Kada, Justina Shkupi, Shaban Basha e të tjerë, për të cilët kam folur në shënimet për Spanjën.
Në Tiranë, pas Çlirimit, njoha Xhafer Vokshin, vëllanë e Asimit, ardhur nga Kosova, partizan gazetar. U lidhëm me miqësi, por lidhjet me të u ndërprenë, kur ai u internua familjarisht. Nuk i zinin këmbët dhé. Ka vuajtur shumë me gjithë familjen me shumë fëmijë. E kam mik dhe shpesh vjen më takon. Djalit të tij të madh ia kam vënë unë emrin Ebro, për kujtim të betejave në Spanjë. /KultPlus.com
Ky vit shënon 110-vjetorin e lindjes së shkrimtarit Petro Marko, një figurë shumëdimensionale, që spikati që në fillimet e viteve ’30 të shekullit XX si poet, prozator e publicist.
“Petro Marko u përball me stuhitë e kohës, duke mbetur përherë rebeli dhe një zë i veçantë në letrat shqipe”, shkruan sot ministrja e Kulturës, Elva Margariti në rrjetet sociale.
Ndërkohë Qendra Kombëtare e Librit dhe Leximit e ka shpallur këtë vit, “Viti i Petro Markos” dhe do të shenjohet nga aktivitete për nder të tij.
Petro Marko lindi më 25 nëntor të vitit 1913, në fshatin Dhërmi të Himarës. Kreu Shkollën Tregtare të Vlorës. Më 1 mars 1936 botoi numrin e parë të së përdyjavshmes letrare “ABC”. Po atë vit mori pjesë në Luftën Civile të Spanjës me një grup prej dyzetë shqiptarësh dhe hyri në repartin Garibaldi të Brigadave Ndërkombëtare.
Në Madrid, së bashku me Skënder Luarasin, filloi botimin e një reviste njëzetfaqëshe në gjuhën shqipe me titullin “Vullnetari i Lirisë”, që doli vetëm dy numra. Më 1940 u detyrua të kthehej në atdhe nga mërgimi në Francë. Një vit më vonë u arrestua nga italianët dhe u internua bashkë me gjashtëqind të burgosur të tjerë nga vendet ballkanike në ishullin Ustika, në detin Tirren.
Në tetor 1944 u kthye në Shqipëri si partizan. Pas disa vitesh si kryeredaktor i gazetës “Bashkimi” më 1947 u arrestua nga komunistët dhe u burgos në Tiranë.
Pas rënies së Koçi Xoxes, u lirua dhe u lejua të punonte si mësues në Tiranë. Pas botimit të romanit “Një emër në katër rrugë” (Tiranë,1973), iu ndalua botimi për një periudhë prej tetë vitesh. Ai vdiq në Tiranë, më 27 dhjetor 1991.
Ndër veprat e tij mund të përmendim: “Hasta la vista”, 1958; “Qyteti i fundit”, 1960; Rrugë pa rrugë, 1964; Nata e Ustikës, 1989 etj./ atsh / KultPlus.com
Ëndrra ime për të vajtur qoftë edhe një herë të vetme në Kosovë, ku më respektojnë si shkrimtar e si luftëtar dhe më quanin vëlla, nuk u realizua kurrë.
Kjo dashuri për kosovarët më lindi në fillim të viteve tridhjetë.
Njoha më parë Asim Vokshin, që ishte nëntoger i xhandarmërisë në rrethin e Gjirokastrës, kur unë isha mësues në Dhuvjan të Dropullit, më 1932.
Më vonë, nëpërmjet Asimit, në Tiranë njoha Bedri Pejanin, Ali Kelmendin. Dhe në Spanjë njoha shokët e paharruar: Xhemal Kada, Justina Shkupi, Shaban Basha e të tjerë, për të cilët kam folur në shënimet për Spanjën.
Në Tiranë, pas Çlirimit, njoha Xhafer Vokshin, vëllanë e Asimit, ardhur nga Kosova, partizan gazetar. U lidhëm me miqësi, por lidhjet me të u ndërprenë, kur ai u internua familjarisht. Nuk i zinin këmbët dhé. Ka vuajtur shumë me gjithë familjen me shumë fëmijë. E kam mik dhe shpesh vjen më takon. Djalit të tij të madh ia kam vënë unë emrin Ebro, për kujtim të betejave në Spanjë.
* * *
Po gjatë viteve ’70 më erdhën në shtëpi Esat Mekuli, Hasan Mekuli, pastaj Ali Aliu, me të cilin shkova edhe në fshat, Rexhep Qosja e të tjerë. Kur ishte këtu Esat Mekuli dhe të tjerët, flisnim për kulturën tonë dhe ata më pyetën nëse unë kisha ndonjë mendim për zhvillimin e kulturës në Kosovë. Folëm e folëm, pastaj unë shfaqa mendimin se edhe gjuha letrare e Kosovës duhet të unifikohet me gjuhën tonë letrare. Më vonë erdhi këtu Ali Aliu dhe vendosi që të bënte një biografi për mua. E shpura në fshat, te shtëpia ime. Ai u mahnit me bukuritë e natyrës bregdetare dhe më tha: “Tani e kuptoj pse shkruan në mënyrë çapkëne poetike plot ngjyra dhe me një horizont të gjerë.” Ai shkroi librin “Krijuesi dhe koha” për jetën e veprimtarinë time letrare dhe me atë punë mbrojti doktoratën.
* * *
Në Kosovë, nën redaktimin e Ali Aliut, u botuan nëntë vepra të miat, në një kohë kur këtu në Shqipëri as që përmendje gjëkundi emri im si krijues. Në Kosovë jam më i njohur se këtu, falë punës së madhe që ka bërë shtypi dhe kritika. Edhe “La Rousse” i Francës (më 1969) më kishte vënë si shkrimtar shqiptar, që kam shkruar “Hasta la vista” e vepra të tjera, kurse këtu as që guxonin të vinin emrin tim në ndonjë botim shkollor. Urdhri që të mos përmendej emri im si shkrimtar në asnjë gazetë, revistë ose mbledhje të Lidhjes së Shkrimtarëve, kishte ardhur nga lart. Unë isha një shkrimtar i mallkuar në vendin tim, ku me sa munda luftova, punova dhe shkrova si gazetar, si poet, si shkrimtar, si përkthyes i një pjese të mirë të poetëve latino-amerikanë. Kurse në Kosovë janë ribotuar veprat, si: “Hasta la vista” (botimi i katërt), që ka një parathënie të mrekullueshme të Rexhep Qoses, “Shpella e piratëve” për lexime letrare në shkollë.
* * *
Për mua në Kosovë krijimtaria artistike është shumë më përpara se krijimtaria jonë e realizmit socialist. Me gjithë shtypjen serbe dhe masat e rrepta që janë marrë e merren kundër njerëzve të artit në Kosovë, aty arti i çdo gjinie, mund ta them me plot gojën, është më i pasur se arti ynë i persekutuar dhe i kanalizuar.
Nuk më harrohet një episod: Ishte muaji i letërsisë që bëhej në çdo tetor (se në tetor ka lindur Enver Hoxha) dhe unë u caktova me dy shokë të shkonim në Berat. Aty, në mbrëmjen letrare që u bë në kombinatin e tekstileve, bënin shumë pyetje, midis të cilave dhe këtë: “Cili është shkrimtari më i mirë i Shqipërisë?” Dhe një shok nga të kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve që ishte me ne, iu përgjigj: “Shkrimtari më i madh i Shqipërisë është Enver Hoxha.”
* * *
Unë mendoja dikur se veprat më të mira të letërsisë shqiptare janë shkruar në të gjitha kohët jashtë Shqipërisë: Noli, Konica, Çajupi, Naimi, Asdreni, Lasgushi, si dhe gjithë kosovarët e shquar krijimet e tyre më të mira i kanë bërë larg Atdheut! Është e vërtetë se Fishta, Mjeda, Ali Asllani, Migjeni e të tjerë kanë krijuar këtu, po kishin qenë shumë herë jashtë Atdheut nëpër Europë ose për studime, ose për të punuar… Kjo ishte një dukuri që shumë herë diskutohej nga Branko Merxhani me Odhise Paskalin, me Tajar Zavalanin e letrarë të tjerë. Shumica e veprave që janë themeli i kulturës sonë, janë shkruar jashtë Shqipërisë.
Po të kishin lindur e jetuar këtu Rexhep Qosja, Ali Podrimja, Bekim Fehmiu e të tjerë, talenti i tyre do të ishte vrarë, ashtu siç u vra talenti dhe jeta e shumë e shumë bijve të talentuar të kësaj Shqipërie, që mbijetoi në këto vite në dallgët e historisë…
* * *
Shikoj Safon time, artiste, për mua jashtëzakonisht e talentuar, e cila ka punuar e punon akoma për të mbajtur shtëpinë. Dhe kujtoj ëndrrat e saj për udhëtime, për tablotë, për ngjyrat, për idetë, për ekspozitat. Nuk u realizua kurrë ëndrra e saj për të vizituar Luvrin, galerinë e famshme të artit në Firence, që ishin aq afër dhe që ia kisha premtuar kur u njohëm! Shikoj të dy fëmijët e mi, të dy artistë. Dhe mendoj: Si iku kjo jetë kështu?!
* * *
Kam marrë shumë letra nga lexues të thjeshtë, nga studentë, nga njerëz të artit e të kulturës dhe nga familjarët e heronjve dhe luftëtarëve të Spanjës. Tek unë në Shqipëri erdhën të më takonin: Mahiri, i vëllai i Xhemal Kadës, Luljeta, e bija e Emrush Myftarit, një djalë i mrekullueshëm kosovar, i cili u kthye gjallë nga lufta e Spanjës dhe e gjeti vdekjen në Kosovë nga dora e serbit Milladin. Mahir Kada më telefonoi e më njoftoi se kishte dalë në treg seria e plotë e veprave të mia në Kosovë dhe se duhej të shkoja atje për të marrë shpërblimin që më takonte si shkrimtar, kurse unë në telefon iu përgjigja: “Asnjë shpërblim nuk pranoj, por ato që më takojnë do t’i vini në shërbim të ndërtimit të Shtëpisë së Kulturës me emrin e Asim Vokshit që po ndërtoni.”
Kjo dashuri vëllazërore e lindur ngaqë ne ishim shqiptarë, megjithëse na ndante një kufi i egër, ishte lidhja e gjakut tonë të hershëm dhe i atij që u derdh në Luftën Antifashiste të Spanjës.
* * *
Ëndrra ime për të vajtur qoftë edhe një herë të vetme në Kosovë, ku më respektojnë si shkrimtar e si luftëtar dhe më quanin vëlla, nuk u realizua kurrë deri më sot. Mbeti një ëndërr. Këtë dëshirë e kam shfaqur me të gjithë kosovarët. Për çudi, për mua kufiri ishte i papërcaktueshëm. Edhe kjo është një nga dhimbjet e mia.
Dashuria për kosovarët më lindi në fillim të viteve tridhjetë. Njoha më parë Asim Vokshin, që ishte nëntoger i xhandarmërisë në rrethin e Gjirokastrës, kur unë isha mësues në Dhuvjan të Dropullit, më 1932. Më vonë, nëpërmjet Asimit, në Tiranë njoha Bedri Pejanin, Ali Kelmendin. Dhe në Spanjë njoha shokët e paharruar: Xhemal Kada, Justina Shkupi, Shaban Basha e të tjerë, për të cilët kam folur në shënimet për Spanjën.
Në Tiranë, pas Çlirimit, njoha Xhafer Vokshin, vëllanë e Asimit, ardhur nga Kosova, partizan gazetar. U lidhëm me miqësi, por lidhjet me të u ndërprenë, kur ai u internua familjarisht. Nuk i zinin këmbët dhé. Ka vuajtur shumë me gjithë familjen me shumë fëmijë. E kam mik dhe shpesh vjen më takon. Djalit të tij të madh ia kam vënë unë emrin Ebro, për kujtim të betejave në Spanjë. /KultPlus.com
Petro Marko ishte arsimtar, publicist, gazetar, interbrigadist e shkrimtar shqiptar. Ai ka lindur në Dhërmi më 25 nëntor 1913 dhe ka vdekur në Tiranë më 27 dhjetor 1991, ku edhe është varrosur sipas amanetit pa ceremoni.
Marko ka lindur në fshatin Dhërmi të Bregut nga prindërit Marko e Zoica, u rrit nga gjyshja Mama Mille. I ati ishte pasuruar nëpërmjet tregtisë së qitros. Por e la të vogël sepse u sëmur gjatë internimit në ishujt e Tirrenit nga italianët.
Me të kryer filloren në fshatin e lindje më 1924, shkoi nxënës në Shkollën Tregtare në Vlorë të cilën e mbaroi më 1932. Në atë shkollë pati, ndër të tjerë, si drejtor arsimtarin e studiuesin Kolë Kamsi dhe si mësues Ernest Koliqin; shkollë në të cilën jepnin mësim dhe shumë mësues italianë, njëri prej të cilëve i prezantoi me “Manifestin” e Marksit.
Pasi kreu shkollën i takon të sillet gjatë nëpër Tiranën e asaj kohe në kërkim të ndonjë pune, derisa takon një ditë Hilë Mosin, asokohe Ministër Arsimi, i cili e caktoi mësues në Dhërmi. Më pas transferohet për në Dhuvjan të Dropullit. Qëndron në kontakt të vazhdueshëm me s htypin e majtë, nëpërmjet gazetave greke, të cilat ia jipte Asim Vokshi. Nga një ngatërresë që pati, u gjet preteksti se Petrua i jepte nxënësve literaturë komuniste (akuzë e pavërtetë).
U detyrua të largohej për herë të parë në Greqi. Qëndron në Korfuz, ku bie në kontakt me emigrantët politik të atjeshëm me në krye dr. Omer Nishanin. Pastaj niset për n’Athinë, ku kishte të vëllan Dhimitrin (Mimon), që ishte larguar që fëmijë nga Bregu. Atje hyn në fakultetin e letërsisë, ku i takoi të kishte fërkime me rektorin, i cili ia njehte për turp që Petroja si himarjot të ishte mësues i shqipes. Gjë për të cilën Petroja ia ktheu “turp për ju që ende jetoni në kohë të Bizantit!…”, replikë që i shkaktoi përjashtimin, transmeton kp. Nëpërmjet punëdhënësit të të vëllas krijohet mundësia të hyjë në një shkollë joshtetërore, në fakultetin ekonomiko-politik. Shqyrton mundësinë të shkojë në Bashkimin Sovjetik, ku në atë kohë i shte dhe Sejfulla Maleshova, Ali Kelmendi e Tajar Zavalani, por bie poshtë si mundësi.
Kthehet pas vendosjes të qeverisë liberale të Mehdi beut – verë 1935. Planifikohet Kryengritja e Fieri, e cila dështon që në zanafillë e Riza Cerova vritet nga trupat e Hamit Matjanit, dhe ata që ngelën ikën nga Vlora për në Korfuz. Kthehet në nëntor pasi Branko Merxhani e Ismet Toto e thërrasin me rastin e hapjes së një gazete (“Koha e Re”) si organ i qeverisë. Gazeta mbyllet pas një artikulli bombastik mbi punëtorët e Kuçovës; që Ethem Toto, asokohe ministër i brendshëm e pau si reaksionar e komunist. Shëtiti nga një gazetë në tjetrën (“Illyria”, etj.), dhe më 1936 boton revistën “ABC” bashkë me Branko Merxhanin, Dhimitër Godellin, Zavalanin, Migjenin, e cila u mbyll pas numrit të 2-të; e internojnë në Porto Palermo (2 javë) e pastaj në Llogara, lirohet me interesimin te Merxhanit e I. Totos. Bashkëpunon në “Përpjekja shqiptare” e B. Merxhanit, të cilën Brankoja kishte me nijet t’ia vinte për antipod “Hyllit të Dritës”. Por largohet pasi Merxhani shkroi artikullin Pse nuk jam marksist i detyruar nga censura e kohës. Pasi në një gazetë tjetër del haptas me idetë e tij pro proletariatit, i hyn si halë në sy Musa Jukës, i cili për ta pajtuar i propozon postin e zv/prefektit në Himarë. Petro i jep fjalën se do e pranojë pasi të shkojë në Athinë e të japë ca provime, duke tejparë pas këtij propozimi. / KultPlus.com
Më duket se motori e rralloi forcën, – më thoshte Iloja. U ngritëm të tërë më këmbë. Shikonim të gjithë lart, nga bukaporta e mbyllur. -Sa natë e gjatë! – tha mbase kot, siç fliste kot Taqi. Me duar të varura e të rënduara rrinim si ata besimtarët fanatikë që shikojnë ndaj qiellit. Lart dëgjoheshin zëra. Lart kishte jetë. Lart kishte erë dhe horizont. Kishte të qeshura dhe shakara. Sa ndenjëm ashtu, s’dihet. Vetëm kur Iloia tha: “Pse s’ulemi?”, atëherë shikuam të gjithë nga ai dhe lëvizëm. Qeshnim. E pse të mos qeshnim? Ishim akoma gjallë. E kaluam Adriatikun. E kaluam vdekjen… – Zoti e di se ku jemi! – Unë them të shtrohemi e të hamë… Të hamë sa jemi këtu e sa i kemi këto ushqime… Më mirë t’i kemi në bark sesa… Asnjë nuk e kundërshtoi këtë mendim. Mistoja çeli valixhen. Vuri përpara ushqimet. Cilido me mundime afrohej, merrte ç’i pëlqente… Edhe unë mora bukë e kaçkavall. Më pëlqente shumë kaçkavalli. Është si ullinjtë. Po të hash bukë e ullinj, s’ngopesh së ngrëni. Ashtu edhe me kaçkavallin… Po ujë? Ku ka ujë? Ç’bëra që hëngra kaq shumë. Dhe pasi u paqosëm mirë, sikur të mos na kishte ngjarë natën asgjë, secili nisi të tregonte ato që kishte menduar gjatë natës. Mistoja tha: – Isha i sigurt qind për qind se do të mbyteshím… Vrisja mendjen… dhe gjithnjë mallkoja veten që nuk sulmuam qysh në korridorin e burgut. Ose do të ishim vrarë, ose do të kishim shpëtuar… po do të linim nam. Iloja tha: – As për një çast nuk e mendova vdekjen. – Kadriu – unë kam frikë nga deti. Mirë që nuk e shihja. Kam udhëtuar natën me vapor. S’ka tmerr më të madh. Alqi – Mua më ishte ngulitur në tru se si do të vinte siluri, si do të fundoseshim… si do të shuhej drita e nuk do të shikonim më njeri-tietrin. Pastaj Mahmuti – Unë e ndieja veten mirë se isha në mes dhe falenderoja ata që na lidhën. Se, duke qenë të lidhur, më dukej vetja dhjetë herë më guximtar. Tahiri – Që kur më zunë, e mora parasysh vdekjen… Prandaj gjithë natën s’më ra ndër mend mortja… Bexhetit, kur i erdhi radha të thoshte edhe ai se ç’kishte menduar gjatë natës, duke qeshur, foli: – ja, i thatë ju të gjitha. Kurse Taqi e tha që në fillim: -Unë flija. Të gjithë kishin kaluar nga biruca nr. 8 Kishin biseduar ca minuta. Pastaj ishin caktuar në kaushet dhe qelitë e ndryshme. Përves Ilos dhe Kadriut, që ishin komunistë, ne të tjerët ishim si gjithë të burgosurit. Tani që na lidhte një zinxhir, tani që rrugën e kishim të përbashkët, do të njiheshim më shumë. Nata që kaluam sikur na afroi. Morëm frymë nga njëri-tjetri; u përgatitëm të vdisnim bashkë. Tani duhej të jetonim bashkë. Bukaporta u hap. Ne u ngritëm më këmbë, kthyem kokat lart e pamë qiellin plot dritë. Pamë shumë ushtarakë e marinarë që na dukeshin… – si dukeshin ashtu? Këmbë të mëdha e kokë të vogla… sikur ishin gati për të na shtypur… Pamë litarë dhe direkun… Po ç’thoshin? Qeshnin me ne që u dukeshim si miza? Pritëm e pritëm. Heshtjen tonë e prishi Iloja: – Këtu kushedi se ku jemi e kushedi ku do të na shpien… Lart kokën, si shqiptarë që jemi… Vinçi me magjen e madhe në formë vagoni minierash u fut në bukaportë, u ul poshtë gjer në dyshemenë e hambarit tonë. Ne bëmë mënjanë. Zbritën me të shpejtë nga shkalla disa karabinierë. Na urdhëruan të futeshim në atë magje. Ne ngurruam. Po ara na kërcënuan e na thanë se ashtu do të dilnim më kollaj. Me një mijë mundime u futëm, gati njëri mbi tjetrin. Ata lart vazhdonin të qeshnin. Vinçi ngrihej. Ne tundeshim në erë. Iu afruam bukaportës. Pastaj na kthyen nga bankina. E, kur ishim mbi bankinën, na lanë aty në erë. Përposh nesh britma. Hodha sytë, e, ç’të shikoje! Mijëra njerëz me grusht na kërcënonin. – Spie! Spie! – (It.: Spiunë! Spiunë!) – A morte le spie che hanno causato miliaia di morti. – (It.: Vdekje spiunëve që kanë shkaktuar me mijëra të vdekur). – Traditori! Spie di un cane! – (It.: Tradhëtarë! Spiunë të qenit!) Po kjo? Ç’është kjo pritje në tokën italiane? Ne vareshim në erë e lëkundeshim si kufoma e Hamidit… Një fishkëllimë e gjatë bilbili… Turma sikur deshi të na hante. Po ja që ne ishim lart. Vareshim e tundeshim në ajër. Pushoni! Pushoni… – Vala zemërake e turmës sikur ra në bunacë. – Pushoni! Këta shqiptarë të mallkuar, këta banditë, këta spiunë na morën në qafë… Morën më qafë mijëra e mijëra bij të Italisë, se kapërcenin vijën e parë e i tregonin grekut pozitat tona… Pastaj na sulmonin nga shpina… – bërtiste me sa kishte në kokë një oficer aty mbi vapor. Turma e ngriti më lart se ne, gjer në qiell, sharjen dhe mallkimin. – Vdekje spiunëve! Vdekje banditëve! U hutova. Nga fundi i detit, tani në qiell. Ç’kishin me ne? ç’kishte me ne ai oficer që lehte si i tërbuar? – Ne nuk jemi banditë! – bërtiti me fuqi dhe me një italishte të bukur Mistoja. – Banditë janë ata që na zunë derën… që na vrasin, që na varin, që na arrestojnë. Iloja, që ishte ngjitur fare me mua e ngriti zërin më lart: – Ja ku janë banditët… ja ku janë kasapët e popullit italian! –dhe me të dyja duart e lidhura tregonte oficerin dhe karabinierët. Ata poshtë, sikur do të na hanin me dhëmbë. Ne lart këndonim. I pari ia nisi Iloja:
Avanti, popolo, alla riscossa bandiera rossa triomfera…
Lëshoje vinçin! Lëshoje shpejt! – urdhëronte oficeri me duar e këmbë… Kënga ngrihej më lart se ne. Përhapej më tej vaporit nga shikonin të shastisur. Turma kishte heshtur e na shikonte gjithashtu e shastisur. Ne tundeshim në erë duke kënduar. / KultPlus.com
Petro Marko, njëri nga shkrimtarët që pati ndikim të madh në letërsinë shqipe, ishte publicist, arsimtar e gazetar, shkruan KultPlus.
Ai ka lindur në Dhërmi më 25 nëntor 1913. Me të kryer filloren në fshatin e lindjes më 1924, shkoi nxënës në Shkollën Tregtare në Vlorë të cilën e mbaroi më 1932.
Sonte, KultPlus në 29 vjetorin e vdekjes së Petro Markos, ju sjell një nga thëniet e njohura të këtij autori që la gjurmë të pashlyeshme në letërsinë shqipe.
“Gruaja shqiptare sa eshte e re ka frikë nga babai; kur martohet ka frikë nga burri; e kur plaket ka frikë nga djali”/ KultPlus.com
Petro Marko ishte arsimtar, publicist, gazetar, interbrigadist e shkrimtar shqiptar. Ai ka lindur në Dhërmi më 25 nëntor 1913 dhe ka vdekur në Tiranë më 27 dhjetor 1991, ku edhe është varrosur sipas amanetit pa ceremoni.
Marko ka lindur në fshatin Dhërmi të Bregut nga prindërit Marko e Zoica, u rrit nga gjyshja Mama Mille. I ati ishte pasuruar nëpërmjet tregtisë së qitros. Por e la të vogël sepse u sëmur gjatë internimit në ishujt e Tirrenit nga italianët.
Me të kryer filloren në fshatin e lindje më 1924, shkoi nxënës në Shkollën Tregtare në Vlorë të cilën e mbaroi më 1932. Në atë shkollë pati, ndër të tjerë, si drejtor arsimtarin e studiuesin Kolë Kamsi dhe si mësues Ernest Koliqin; shkollë në të cilën jepnin mësim dhe shumë mësues italianë, njëri prej të cilëve i prezantoi me “Manifestin” e Marksit.
Pasi kreu shkollën i takon të sillet gjatë nëpër Tiranën e asaj kohe në kërkim të ndonjë pune, derisa takon një ditë Hilë Mosin, asokohe Ministër Arsimi, i cili e caktoi mësues në Dhërmi. Më pas transferohet për në Dhuvjan të Dropullit. Qëndron në kontakt të vazhdueshëm me s htypin e majtë, nëpërmjet gazetave greke, të cilat ia jipte Asim Vokshi. Nga një ngatërresë që pati, u gjet preteksti se Petrua i jepte nxënësve literaturë komuniste (akuzë e pavërtetë).
U detyrua të largohej për herë të parë në Greqi. Qëndron në Korfuz, ku bie në kontakt me emigrantët politik të atjeshëm me në krye dr. Omer Nishanin. Pastaj niset për n’Athinë, ku kishte të vëllan Dhimitrin (Mimon), që ishte larguar që fëmijë nga Bregu. Atje hyn në fakultetin e letërsisë, ku i takoi të kishte fërkime me rektorin, i cili ia njehte për turp që Petroja si himarjot të ishte mësues i shqipes. Gjë për të cilën Petroja ia ktheu “turp për ju që ende jetoni në kohë të Bizantit!…”, replikë që i shkaktoi përjashtimin, transmeton kp. Nëpërmjet punëdhënësit të të vëllas krijohet mundësia të hyjë në një shkollë joshtetërore, në fakultetin ekonomiko-politik. Shqyrton mundësinë të shkojë në Bashkimin Sovjetik, ku në atë kohë i shte dhe Sejfulla Maleshova, Ali Kelmendi e Tajar Zavalani, por bie poshtë si mundësi.
Kthehet pas vendosjes të qeverisë liberale të Mehdi beut – verë 1935. Planifikohet Kryengritja e Fieri, e cila dështon që në zanafillë e Riza Cerova vritet nga trupat e Hamit Matjanit, dhe ata që ngelën ikën nga Vlora për në Korfuz. Kthehet në nëntor pasi Branko Merxhani e Ismet Toto e thërrasin me rastin e hapjes së një gazete (“Koha e Re”) si organ i qeverisë. Gazeta mbyllet pas një artikulli bombastik mbi punëtorët e Kuçovës; që Ethem Toto, asokohe ministër i brendshëm e pau si reaksionar e komunist. Shëtiti nga një gazetë në tjetrën (“Illyria”, etj.), dhe më 1936 boton revistën “ABC” bashkë me Branko Merxhanin, Dhimitër Godellin, Zavalanin, Migjenin, e cila u mbyll pas numrit të 2-të; e internojnë në Porto Palermo (2 javë) e pastaj në Llogara, lirohet me interesimin te Merxhanit e I. Totos. Bashkëpunon në “Përpjekja shqiptare” e B. Merxhanit, të cilën Brankoja kishte me nijet t’ia vinte për antipod “Hyllit të Dritës”. Por largohet pasi Merxhani shkroi artikullin Pse nuk jam marksist i detyruar nga censura e kohës. Pasi në një gazetë tjetër del haptas me idetë e tij pro proletariatit, i hyn si halë në sy Musa Jukës, i cili për ta pajtuar i propozon postin e zv/prefektit në Himarë. Petro i jep fjalën se do e pranojë pasi të shkojë në Athinë e të japë ca provime, duke tejparë pas këtij propozimi.
Takohet me Migjenin para se të niset (1937), dhe me të mbërrirë në Athinë merr anijen për në Marsejë; anija i ra përreth Mesdheut (Izmir, Xhafa, Aleksandri, Tripoli). Mbërrin në Marsejë, dhe gjen në Paris Llazar Fundon e Ali Kelmendin. Merr direktivat nga një “shok” serb që mbante si nofkë “Robert”. Dhe caktohet kryetari i grupit prej 113 vetësh që u nis për në Albacete ku ishte qendra e Brigada ve Internacionale. Bashkohet me vullnetarët e brigadës “Garibaldi” në Spanjë, shkon për në Kuintanar de la Republica. Merr pjesë në Mbledhjen e Shkrimtarëve Antifashistë në Valencia, ku ishin dhe Ernest Hemingëay, Pablo Neruda, etj. Lëviz nga Estremadura, Aragona, Gondez e mandej prapë në Francë, ku herë në Paris e herë në Grenoble i financuar nga Ndihma e Kuqe Internacionale i veshur me petkun dhe karizmën e interbrigadistit u ngarkua me agjitacionin në rininë universitare të Grenoble.
Hyn në Itali nga fundi i ’39. Pas 1 mijë e ca ditësh kthehet në atdhe sepse Kominterni kishte porositë t’i çonte legalisht ose jo, të gjithë komunistët në vendet e tyre. Kthehet në Dhërmi dhe mendon pajtimin hasmërive me fshatrat e Dukatit. Në Vlorë nis e harton trakte, shqip e italisht, kundra fashizmit. E burgosin në Vlorë, në Tiranë (maj 1940)… mbas marsit 1942 e nisin për Itali, Palermo e Ustikë. Pas çlirimit te jugut t’Italisë nga fo rcat aleate anglo-amerikane çan burgun së bashku me të burgosur të tjerë dhe kalon në zonat e çliruara Italiane. Më 1944 arrestohet nga gjermanët nga të cilët shpëton në sajë të mësuesit të gjimnazit, E. Koliqit. dhe po atë vit kthehet në Shqipëri.
Në përfundim të Luftës Antifashiste në vitin ’44 kthehet ne Shqipëri duke organizuar edhe ardhjen e gati 300 Shqiptarëve tjerë në kohen kur shqiptarët kishin mbetur pa kurrfarë organizimi. Gjendet në Shkodër në shtëpinë e Nush Topallit, kur Shkodra bastiset nga trupat serbe. Tek “Retë dhe gurët” citon N.Spirun që i thoshte se Shqipëria kishte material të mjaftueshëm jo vetëm për të dhe për kushedi sa vjet,- bollëk ky që bënë të mundur tregtarët shqiptarë nën okupacionin italian e pastaj gjerman, ngaqë pushtuesit kishin nevojë për material. Kur kthehet në Shqipërinë e çliruar, ftohet që të qëndrojë në krye të gazetës “Bashkimi” në Tiranë nga 1945-1947, nga një kontroll i befasishëm i gjejnë shkrime jashtë vijës së partisë, (shkruan se Hysni Kapo e shpëton nga pushkatimi) lirohet më 15 maj 1950. 1957 mësues në teknikumin “8 Nëntori”. 1973 i hiqet e drejta për botim. Më 1975 i fusin në burg të birin, Jamarbërin. Romani “Çuka e shtegtarit” – 1980 si direktivë për autokritikë nga Partia; por s’ia pranuan e nuk u botua. Kjo për të vetmin shkak se nuk mund të pajtohej që në ditët e para të pushtetit me fillimin e diktaturës, e sidomos kur provoi t’i rezistojë diktatit që i vinte Shqipërisë asokohe nga jashtë, kryesisht nga Beogradi. 27 dhjetor 1991 vdes dhe varroset sipas amanetit pa ceremoni. Presidenti i Shqipërisë, Alfred Moisiu, në vitin 2003 dekoroi Petro Markon me Urdhrin “Nderi i Kombit”.
Vepra
Filloi të shkruajë poezi dhe proza të shkurtra qysh në kohët e shkollës në Vlorë. Ministri i Arsimit Mosi do i thoshte Të shkruesh vjersha. Vjersha asht shprehja ma njerëzore e mendimit dhe e zemrës. Shkruan “Një natë e dy agime”, poemat “Nase labi”, “Horizonti në kuletë”, “Parada e të uriturve”, romanet “Kodashi”, “Rrugëve të luftës”; “Nisja pa mbarim”, “Bija e kapitenit”… gjatë kohës kur ishte në Itali. Në kulturën dhe letërsinë kombëtare Petro Marko është personalitet i përmasave të mëdha me shpirt e mendje të paluhatur para çdo stuhie. Ata që kanë njohur nga afër Petro Markon, kanë ndjerë se brenda tij rrezatonte një besim madhor ndaj njeriut dhe mirësisë. Vetëm një lartësi shpirti e tillë mund ta përballonte ndeshjen sy më sy me vdekjen, që ai përjetoi aq shumë herë gjatë jetës së tij. Dhe sa herë ngrihej në këmbë ai do ta niste nga e para luftën ndaj së keqes po me atë forcë besimi, po me atë rrezatim mirësie. Të tillë e ndjen lexuesi Petron në romanet “Hasta la vista” (1959) dhe “Qyteti i fundit” (1960), ku rrug a e tij jetësore e asimiluar artistikisht, është aq e pranishme. Në vitet ’70 ai do të shkruajë romanin “Një emër në katër rrugë”, ndërsa periudhën e vështirë të jetës së tij në ishullin e Ustikës do ta përjetësojë në romanin e tij të rëndësishëm “Nata e Ustikës”. Paraqitja e shkrimtarit Petro Marko me dy romanet e tij të parë “Hasta la vista” dhe “Qyteti i fundit” në vitet ’60 është një kthesë e vërtetë në historikun e shkurtër të romanit shqiptar. Dhe nuk është fjala për rrumbullakësimin e një përvoje krijuese por përkundrazi, për ndërprerje dhe dalje nga një përvojë e shartuar jonatyrshëm në rrjedhat e letrare shqiptare, ishte një synim që rrëfimi romanor, pjesërisht në vitet ’40, ’50, do të çlirohej dhe të hapej si vizion, univers krijues dhe si spektër tematik.
Krahas kësaj prirjeje të brendshme që kanë të dy romanet e përmendur përballë veprave të të njëjtit zhanër të deriatëhershëm, këto vepr a qëndronin superiore edhe si artikulim artistik. Dhe pikërisht për natyrën e risive, për natyrën që pretendon ndryshime të vërteta të vlerave letrare. të gjitha veprat e Petro Markos u pëlqyen dhe u kërkuan nga lexuesi.
Faqet më të fuqishme të prozës së Petro Markos reflektojnë triumfin e dashurisë dhe të humanizmit njerëzor. Pas tërë atij ferri nëpër të cilin kalon njeriu në rrëfimin e Petro Markos, ai arrin të mbetet i pamposhtur nga mizoritë e botës. Këtë bërthamë të brendshme e rrezatojnë personazhet nga romanet e tij, këtë shkëlqim biblik reflekton Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar në tërë veprat e tij. Nuk ka shembull në letërsinë shqiptare, ku të jetë gërshetuar dhe njehsuar aq shumë mes vetes njeriu dhe krijuesi – Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar. Me romanet e tij Petro Marko hyri në personalitetet më të shquara të kulturës shqiptare që sollën risi të vërteta në traditën letrare shqiptare. Tek vepra e tij rrezaton bindja dhe besimi i lindur për dashurinë dhe humanizmin njerëzor, ndonëse sa rrojti ishte ndër personalitetet më të persekutuara dhe më të munduara. Në vitin 2000, e shoqja Safo me të bijën Amantia, botojnë “Retë dhe gurët – Intervistë me vetveten”, autobiografik ku Petro Marko plak merr në pyetje një version më të ri të vetvetes; libër ky që i kishte mbetur dorëshkrim dhe e kishte dëshirë ta botonte. / KultPlus.com
Një ndër autorët shqiptarë, i cili për fat të keq nuk vlerësohet aq sa duhet, është Petro Marko i cili një herë e një kohë, takohej me laureatin e çmimit Nobel për Letërsi, shkrimtarin e madh Ernest Hemingway.
Në artikullin “Shkrimtari, që do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…”, marrë nga parathënia e librit “Për kë bie këmbana”, botim i shtëpisë botuese “Ombra GVG”, Petro Marko shkruan:
“…U njoha me Heminguejin në Valencia, në Kongresin e Shkrimtarëve më të shquar të botës, si: Pablo Neruda, Nikolas Giljen, Andre Marlo, Nekse, Ana Serges, Luvdig Ren, Aleksej Tolstoj, Rafael Alberti, Atonia Maçado e të tjerë. Ky dukej më i gjalli. Unë për herë të parë i shikoja dhe u dëgjoja emrin këtyre kolosëve të letërsisë bashkëkohore, të cilët, me mendimet dhe shkrimet e tyre, i dhanë një hapësirë më humane, më internacionale dhe socialiste letërsisë dhe artit botëror.
Isha kureshtar për këtë njeri, trupmadh dhe të ngarkuar me kamera (se xhironte filma për zhurnalet e kinemave të botës dhe i shiste për t’i ardhur në ndihmë Republikës), të ngarkuar me bomba, me dylbi, me pistoleta, aq sa një shkrimtar tjetër i njohur i tha:
– Si shumë t’i rëndojnë supet hekurat që mban!
– Më shumë mi rëndojnë mendimet se hekurat, – iu përgjigj Ernest Heminguej.
Kur lexova romanin e tij u mahnita, prandaj nisa dhe unë të shkruaja romanin ‘Hasta la vista’. Kur u botua, i dërgova edhe atij një kopje, ku i shkruajta: ‘I frymëzuar thellë dhe i nxitur nga romani juaj ‘Për kë bie këmbana’, kushtuar vullnetarëve amerikanë, që ranë në Spanjë, unë shkrova këtë roman modest, kushtuar shqiptarëve që ranë në Spanjë’.
Pas dy a tre muajsh, mora një kartë postale. E hapa dhe lexova këto fjalë të Heminguejit, shkruar në gjuhën spanjolle: ‘I dashur Pedro, mora romanin tuaj dhe ju falenderoj. Mjerisht, unë nuk e lexoj dot, se nuk e di gjuhën tuaj. Vetëm për një gjë jam i sigurt: shkrimtari, që e do njeriun dhe vdes për të, shkruan mirë…’”./KultPlus.com
Në fund të dhjetorit 1973, një stuhi kritikash do të zbrazeshin mbi krijimtarinë e Petro Markos, për disa “gabime të rënda” që kishin ndodhur në botimin e disa artikujve në revistën “Nëntori”. Për Komitetin Qendror, Xhemal Dini harton një relacion për mbledhjet e organizatës bazë të Partisë, ku ishin trajtuar pikërisht këto “çështje”: romani i Petro Markos “Një emër në katër rrugë”, një dramë e tij botuar në revistën “Nëntori” me titull “Niku i Martin Gjinit” dhe disa artikuj të botuar po në “Nëntori” ku dukej – sipas hartuesit të relacionit – se nuk është reflektuar pas mbajtjes së Plenumit të IV-të dhe nuk goditet “veprimtaria armiqësore e rrufjanëve politikë F. Paçrami dhe T. Lubonja…”
Në relacionin e tij, Xhemal Dini informon se përgjegjësit për këto gabime në revistën “Nëntori” janë: Fatmir Gjata, kryeredaktori i revistës, Andon Kuqali, sekretar i kolegjiumit të revistës dhe redaktori Gjergj Zheji. Pak më poshtë ai komunikon vendimin për ti larguar nga detyra Gjatën, Kuqalin e Zhejin.
Më tej ai shkruan për mbledhjen e datës 18 dhjetorit 1973 ku u diskutua mbi romanin “Një emër në katër rrugë” të Markos dhe përgjegjësinë që mban për botimin e tij anëtari i organizatës bazë shoku Llazar Siliqi, si redaktor i librit. Mes 13 pikave ku evidentohen “pikat e dobëta dhe të gabuara” në këtë vepër letrare, bie në sy pika e pestë ku shkruhet: “Figura e Profesorit (shoku Enver Hoxha) në roman del mjaft e dobët, e zbehtë, ashtu siç nuk duhej të jepej figura e udhëheqësit tonë. Një trajtim i tillë është krejtësisht i patolerueshëm”, shkruan Xhemal Dini në këtë relacion. Dokumenti i plotë botohet për herë të parë për lexuesit e Shqiptarja.com dhe ruhet në fondin 14 në AQSH.
***
Shokut Jakup Mato, Komiteti Qendror i PPSh-së Relacion
Në disa mbledhje të fundit të organizatës bazë të Partisë si dhe në mbledhjen e organizatës profesionale, u mor në analizë gjendja në revistën “Nëntori” dhe masat për rregullimin e gjendjes. Gjithashtu, në mbledhjen e fundit të organizatës bazë të partisë u diskutua rreth romanit të Petro Markos “Një emër në katër rrugë” dhe mbi përgjegjësinë që mban për botimin e këtij romani, anëtari i organizatës sonë shoku Llazar Siliqi, i cili ka qenë redaktor i librit.
Për sa i përket gjendjes në revistën “Nëntori”, ku në disa numra janë botuar artikuj që kanë të meta e dobësi të karakterit ideor si dhe drama e gabuar ideologjikisht “Niku i Martin Gjinit” e Petro Markos, organizata bazë e partisë, pas një diskutimi të gjerë vuri në dukje se:
1. Artikulli i Arsen Mustaqit, botuar në numrin 10 të revistës, mbi pasqyrimin e luftës kundër revizionizmit në poezinë popullore, megjithëse është botuar pas punimeve të Plenumit IV të KQ të PPSH, nuk lidhet me idetë e plenumit dhe nuk godet veprimtarinë armiqësore të rrufjanëve politikë F. Paçrami dhe T. Lubonja, të cilët e përbuznin këtë traditë. Nga të meta të tilla vuajnë edhe artikulli i V. Qurkut mbi dekadentizmin dhe artikulli i N. Z. Tomës mbi disa probleme të traditës në tregimin tonë, botuar po në këtë numër.
2. Drama e Petros Markos është krejtësisht e gabuar nga ana ideore. Ajo ka këto të meta kryesore:
a) Ngatërrohet dhe vulgarizohet principi i historizmit në letërsi. Në vend që të interpretohen ngjarjet dhe fenomenet e epokës së Skënderbeut sipas botëkuptimit tonë, aktualiteti ynë vishet me një petk historik dhe realitet ynë transplantohet mekanikisht në shekullin XV.
b) Në qendër të veprës vendoset një hero i sëmurë, i lëkundur, që është gati të dezertojë e të tradhtojë, pra kemi tendencë të deheroizmit.
c) Veprën e përshkon një frymë patologjizmi, sensualizmi. Personazhet pozitivë janë skematikë e pa botë të brendshme.
d) Vepra ka dobësi të theksuara artistike, një gjuhë e stil arkaik e klasikegjant.
Për të gjitha këto u ngarkuan me përgjegjësi shokët drejtues të revistës “Nëntori” dhe redaktorët përkatës.
Organizata bazë e partisë vuri në dukje se shoku Fatmir Gjata në punën e tij si kryeredaktor i revistës ka pasur të meta. Këto qëndrojnë në mungesën e organizimit të mirë të punës në revistë, në mungesën e vigjilencës revolucionare dhe mprehtësisë së punonjësit të shtypit të partisë, në nënvleftësimin e detyrës, ka lejuar të botohen në revistë materiale të gabuara.
Shoku Andon Kuqali, si sekretar i kolegjiumit të revistës, nuk e ka kryer mirë detyrën e tij, nuk e ka organizuar mirë punën, nuk u ka kërkuar llogari redaktorëve dhe i ka munguar vigjilenca revolucionare e mprehtësia politike, ka bërë teorizime të gabuara në artikujt e tij.
Përgjegjësi për këto gabime të revistës ka gjithashtu redaktori Gjergj Zheji, si redaktor i sektorit të kritikës, të cilit gjithashtu i ka munguar vigjilenca revolucionare dhe mprehtësia politike e punonjësit të shtypit. Në artikujt e tij ai ka bërë teorizime të gabuara.
Për të gjitha këto organizata bazë e partisë vendosi se është e nevojshme të merren masa për rifreskimin e kuadrit të redaksisë:
1) Të largohet nga detyra e tij si kryeredaktor shoku Fatmir Gjata.
2) Të largohet nga detyra e tij si sekretar kolegjiumi shoku Andon Kuqali.
3) Të largohet nga detyra e tij si redaktor shoku Gjergj Zheji.
4) Të diskutohet në mënyrë të veçantë me qëllim që edhe të ndihmohet konkretisht redaktori i revistës Faik Ballanca, i cili krahas të metave si redaktor, si interesimi i pakët për problemet e revistës, ka dërguar për botim një roman të cilin Shtëpia Botuese ia ka kthyer si libër me të meta ideore.
Shokët F. Gjata dhe A. Kuqali i pranuan vërejtjet e organizatës bazë dhe u solidarizuan me vendimet e saj.
Të gjitha këto probleme, një komision i përbërë nga shokët Th. Frashëri, K. Buza, F. Kongoli dhe V. Koreshi, pasi studioi gjendjen në revistën “Nëntori” i shtroi në mbledhjen e organizatës profesionale. I tërë kolektivi diskutoi gjerësisht dhe aprovoi vendimet e mësipërme.
Në mbledhjen e organizatës bazë të partisë dhe në organizatën profesionale shokët drejtues të Lidhjes, D. Agolli, Xh. Dini, A. Kondo, bënë autokritikë për një drejtim e kontroll më të afërt dhe shtruan detyra për të ardhmen si për sekretariatin, ashtu edhe për kryesinë e Lidhjes që duhet të merren më tepër me këto probleme dhe të forcojnë në mënyrë të veçantë kontrollin paraprak.
Më datë 18.12.1973 u mblodh organizata bazë e partisë për të diskutuar mbi romanin “Një emër në katër rrugë” të P. Markos dhe përgjegjësinë që mban për botimin e tij anëtari i organizatës bazë shoku Llazar Siliqi, si redaktor i librit.
Organizata bazë vuri në dukje se romani vuan nga të meta të theksuara ideore:
1) Në roman mungon një analizë marksiste e fenomeneve dhe problemeve shoqërore, politike, ekonomike të kohës për të cilën bën fjalë autori.
2) Regjimi shtypës i Zogut paraqitet vetëm në anën e tij morale të degjeneruar, por nuk del e nuk jepet në radhë të parë se Zogu dhe aparati i tij, regjimi i tij, ishin miq të egër të popullit, shtypës të tij, përfaqësonin interesat e feudo-borgjezisë, përfaqësonin një pushtet politik thellësisht reaksionar e të urryer.
3) Jepet me fjalë të përgjithshme varfëria e masave, por nuk jepet revolta e tyre kundër sistemit. Nuk jepet në mënyrë të drejtë lufta klasore.
4) Nuk del gjendja e mjeruar e fshatarësisë dhe e klasës punëtore në regjimin zogolljan.
5) Figura e Profesorit (shoku Enver Hoxha) në roman del mjaft e dobët, e zbehtë, ashtu siç nuk duhej të jepej figura e udhëheqësit tonë. Një trajtim i tillë është krejtësisht i patolerueshëm.
6) Aktiviteti i grupit komunist dhe komunistët dalin të zbehtë e skematikë. Veç kësaj del ideja sikur komunizmi tek ne është importuar nga jashtë.
7) Romanin e përshkon një frymë aventurizmi, sensualizmi. Ka tendenca natyralizmi, frojdizmi dhe ekzistencializmi. Ana biologjike sundon mbi anën sociale.
8) Femra shqiptare nuk del si forcë sociale, por si një faktor që shpërdorohet, bile edhe si e keqe e shoqërisë.
9) Libri ka tendenca përçarjesh krahinore.
10) Në roman idealizohet jeta e fshatit Dhrimarë.
11) Disa figura reale si Demiri nga Peqini e ndonjë tjetër i ka trajtuar nga pozita subjektiviste.
12) Emigracioni nuk trajtohet si një plagë e rëndë ekonomiko-shoqërore e asaj kohe, por jepet me ngjyra ekzotike, turistike.
13) Romani është pa vlerë edhe nga ana artistike, ka kompozicion të dobët, i mungon dramaciteti, karakteret janë të patipizuar, është i mbushur me retorizëm, deklaratizëm, emfazë etj.
Organizata bazë e partisë kritikoi shokun Llazar Siliqi si redaktor i këtij libri për konceptim jo të drejtë e jo të shëndoshë ideologjik mbi parimet e pasqyrimit të realizmit socialist në një vepër, për sentimentalizëm dhe familjaritet ndaj autorit, për mungesë vigjilence revolucionare.
Shoku Llazar pranoi gabimin jo plotësisht, nuk reagoi plotësisht ndaj vërejtjeve që iu bënë dhe organizata bazë i la kohë të reflektojë e të thellohet më tej në autokritikën e tij.
Përballë të gjithë këtyre gjërave organizata bazë e partisë vendosi të merren këto masa:
1) Të luftojmë konceptin se ndikimet e huaja janë kapërcyer, se s’kemi më për të bërë në këtë drejtim.
2) Të ngremë nivelin tonë ideo-politik.
3) Të forcojmë më tej kontrollin në procesin krijues.
4) Të forcojmë kontrollin punëtor në krijimtarinë letrare dhe artistike.
5) Të shkruhen në shtypin tonë disa artikuj mbi problemet që dalin nga drama, nga romani dhe të trajtohen ato.
6) Të bëhet një mbledhje e gjerë me shkrimtarë e artistë ku të shtrohen këto probleme.
7) Të forcohet praktika e filluar mbi diskutimin paraprak të veprave në procesin krijues. (sic.)
Sekretari i organizatës bazë Xhemal Dini / KultPlus.com
105 vjetori i Lindjes së shkrimtarit Petro Marko pati bërë bashkë në një foto fëmijët e shkrimtarëve të njohur shqiptarë.
Një foto ku shfaqet edhe poeti Xhevahir Spahiu, bashkë me të birin, tregon dhe mirënjohjen e brezave ndaj njëri-tjetrit.
Nga e djathta në të majtë janë: Xhevair Spahiu, Arianita Petro Marko, Orges Xhevair Spahiu, Marie Lasgush Poradeci, Mirvjen Vedat Kokona, Atalanta Dhimiter Pasko (Mitrush Kuteli) dhe Petro Skender Luarasi./ KultPlus.com
Autori dhe publicisti i mirënjohur shqiptar Petro Marko do të bëhet simbol i kujtesës personale në romanin “Retë dhe gurët” – intervistë me vetveten, përmes të cilës ai do të kumunikojë me lexuesin që veçse e njihte përmes krijimtarisë së pasur letrare, në formën të një rrëfimi që buron nga shpirti i krijuesit e mbi të gjitha i njeriut që ka kaluar në një kalvar të mundimshëm jetësor.
Mbi intervistën
Intervista me vetveten, kalon suazat e intervistës, për t’u bërë komunikim me kujtesën dhe jetën, komunikim që do të paraqitet në formë të një vetë-rrëfimi mbi atë që autori e quan odiseada ime. Intervista do të zhvillohet në dy plane në kohë të ndryshme por mbi të njejtën lëndë – jetën e jetuar, do të jetë Petro Marko plak ai që do të intervistojë veten në dy mosha të ndryshme, Petron e ri dhe atë të vjetër/plak, por që përkundër moshës, nuk vërehet asnjë ndryshim në personalitetin e tij sidomos për nga optimizmi dhe entuziazmi që ka për jetën, ndonëse në intervistën e dytë ai do të jetë duke lënguar nga sëmundja. Përgjatë intervistës do njihemi jo vetëm me përjetimet e autorit, me veprimtarinë e tij si poet e gazetar por edhe me qëndrimet dhe me botëkuptimin e tij në raport me jetën dhe njeriun shqiptar. Toponimet si Tirana, Himara, Greqia, Parisi, Spanja, Grënobëli, Ustika, Italia do të shërbejnë si pika referimi për rrëfimin e ngjarjeve që i kanë ndodhur poetit në kohë të ndryshme, ato hapësira që do të mund të specifikohen si kombëtare dhe internacionale, përkatësisht brenda dhe jashtë Shqipërisë do të lidhen me gëzimin, vuajtjen, mundimin e përpjekjen e vazhdueshme të autorit për të një jetë të lirë e mbi të gjitha të drejtë. Në përgjigjet e autorit do të shohim luftën e tij përballë padrejtësive të kohës, regjimit dhe njerëzve përfitues. Në luftën e tij për liri shpesh autori do ta pyesë veten: Ku kam gabuar?, gjë që lidhet me faktin se veprimet e tij gjithmonë kanë si ideal vetëm të mirën e përbashkët dhe asnjëherë atë personale që do të cenonte tjetrin ose atdheun sepse shpesh pasojat do të jenë negative për jetën e autorit.
Ndonëse intervistohet nga vetja, Marko në këtë vepër postmortum, ka arritur të krijojë njëfarë objektiviteti në procesin e parashtrimit të pyetjeve. Petro Marko plak i vetëdijshëm për tanësinë e realitetit, për jetën e jetuar bën pyetje nga një distancë objektive mbi ngjarje, personalitete të caktuara, raporte me individ të caktuar, ndjesi dhe përjetime gjatë fëmijërisë, udhëtimeve, luftës, arrestimeve e burgosjes. Ndonjëherë pyetjes iu shtohet edhe sugjerimi i autorit mbi rrëfimin e një ngjarje ose edhe mbi klasifikimin e ngjarjeve. Pyetjet shpesh do të shërbejnë si drejtuese të rrëfimit, përmes tyre ndërprehet ndonjë ngjarje e caktuar për të filluar një tjetër. Interesimi për ndonjë informacion të caktuar, ngjarje, apo personalitet, e shkëputë përgjigjen, rrëfimin e ngjarjes që rrëfehet, për të filluar më pas një ngjarje tjetër apo një përshtypje. Në pyetjet e parashtruara shpesh do përdoren fraza si a ke mundësi, më fal por, a mund të na flasësh, ato realizohen shumë natyrshëm, sikur të jenë të ngulitura në nënvetëdijën e individit që ka nevojë të rrëfehet. Procesi i përgjigjes nënkupton procesin e rrëfimit i cili krijohet përmes analepsave dhe prolepsave të shumta të cilat kanë mundësuar që historia e Petro Markos të rrëfehet në tanësi përkrah asaj të Shqipërisë dhe të botës që nga regjimi zogist e deri tek ai komunist. Ai shpesh iu kthehet ngjarjeve i përplotëson me informacione, krijon paranteza, shënime sqaruese jep fakte të reja, e disa çështje vetëm i përmendë në mënyrë që lexuesi të krijojë njëfarë imazhi për ngjarjet që do rrëfehen më vonë. Ai do të rrëfejë ngjarjet në tërësinë e tyre, pa fshehur asnjë detaj, ndonëse me një vetëkontrollë si pasojë e regjimit (Arianita Marko, në parathënie), këtë ia ka mundësuar modeli i intervistës me vetveten, ku autori shpalosë shpirtin e tij dhe përjetimet pa konsensus gjë që do të ishte e pamundur në intervistën tipike, qoftë si pasojë e kohës apo edhe e rezervave në të shprehur.
E gjithë kjo teknikë e krijimit të narracionit e afron këtë tekst jetëshkrues me romanin që Petro e kishte ëndërruar që në momentin kur gjyshja Mille do t’i rrëfente për të vdekurit brenda atdheut, gurët dhe për ata jashtë atdheut, retë.
Petro Marko: mes reve dhe gurëve
Karshi parabolës së nënës Mille për retë dhe gurët (rrëfimit simbolik), ku Petro Marko me jetën dhe këmbënguljen e tij me dashurinë dhe shërbimin ndaj atdheut do të identifikohej me gurët, nga kjo vepër e shohim një Petro Marko që jeton, vepron dhe pëson midis qiellit dhe tokës, shumë më afër kësaj të dytës. Ai vetëm gjatë shkollimit të Ujët e ftoftë, do të jetë afër parajsës qiellore, në të gjitha rastet e tjera do të zvarritet për të mbijetuar. Fëmijëria e Petros mbetet e pazhvilluar si pasojë e vdekjes së prindërve, e të atit të internuar nga pushteti dhe e të ëmës si pasojë e sëmundjes. Nga ai moment Petro zgjedhë të shndërrohet në një misionar për një jetë më të mirë, kontakti i parë me literaturën e ndaluar në shkollë në njerën anë dhe gjendja tmerruese si pasojë e regjimit në anën tjetër do ta afrojë atë me ideologjinë e vllazërimit, me atë komuniste, që do të sjellë më pas jetën plot mundime, arratisje, dështime e në fund edhe zhgënjimin. Si pasojë e regjimit zogist vjen ndarja së pari politike më pas fetare e deri te ndarja atdhetare. Petro, nuk do të gjejë vend për veten as gjatë kohës së regjimit zogist e as më pas gjatë atij komunist, gjithmonë do të jenë të tjerët që vendosin fatin e tij, mospranimi në punë përkundër aftësisë profesionale, mosdhënia e pagës përkundër punës, arrestimet e vazhdueshme si pasojë e shprehjes së revoltës kundër pushtetit do të jenë vetëm disa nga vështirësitë në jetën plotë mundime të Petro Markos. Në Shqipëri gjatë gjithë jetës së autorit ishte i pranishëm rendi shtypës – i shtypur, ky ishte gjithmonë në pozitën e të shtypurit nga autoritetet së bashku më të gjithë miqtë e tij që kishin ide të përafërta mbi të ardhmen. Përballë pushtetit dhe strategjive të regjimit grupi i idealistave ashtu siç quheshin nga pushteti duhet të ishin gjithmonë në pozicion mbrojtje, prandaj autori rrëfen edhe vështirësitë e organizimit të veprimeve përparimtare. Përkundër përcaktimit dhe kontrollit total që kushtëzohej nga regjimi në atdheun e tij, ai kurrë nuk do frikësohet t’i shfaqë mendimet dhe qëndrimet e veta në raport me pushtetin prandaj në shumë raste pëson, në fillim me heqjen e lejes së botimit (kushtëzimit nga fjala e lirë), e më pas me internim sidomos kur publikon artikuj në gazeta kundër regjimit si në raste kur përballet dhe i kundërshton autoritetet e caktuara, në raste të rralla në jetën e mundimshme të tij guximi i ka vlejtur për shpëtim të përkohshëm si në rastin kur përballë Hilë Mosit (ministrit të arsimit në atë kohë), shfaqë indinjatën për mospranimin në punë me ç’rast emërohet nga ai si mësues në Himarë dhe në rastin tjetër në të gjitha përballjet me Musa Jukën ku del gjithmonë i fituar Marko si në rastin kur e thoshte të vërtetën (rasti i ndërhyrjes në artikull nga ana e korrektuesit zogist) ashtu edhe në rastin kur gënjen (rasti i marrjes së pasaportës për të shkuar në Spanjë.) Fati tragjik i Petros vazhdon edhe pas luftës në Spanjë, këtu si pasojë e tradhtisë së Francës fronti i tij i luftës shkatërrohet dhe për Markon fillon jeta në arrati, më pas vuajtjet në Francën që nuk pranonte komunistët e as nuk njihte luftëtarët e lirisë, kthimi në Shqipërinë fashiste, arrestimi i sërishëm, burgosja, kërcënimet, rrugëtimi si i prangosur, vuajtja shpirtërore si pasojë e internimit në Ustikë (vendi ku ishte internuar i ati shumë kohë më parë), shëtitja nëpër Itali, kidnapimi nga gjermanët, rreziku për jetën, izolimi shpirtëror në Shqipërinë komuniste, vrasja e shokëve nga ana e pushtetit të Enver Hoxhës, cenzurimi i veprave letrare, arrestimi absurd dhe shpallja si “armik i popullit” që pason me ndalimin si autor e në fund fatkeqësia familjare arrestimi i të birit që shkatërron shpirtërisht autorin, të gjitha këto e shndërrojnë jetën e Petro Markos në një zingjir fatkeqësie. Ky fat tragjik do të pasqyrohet edhe në krijimtarinë artistike, autori në vepër inkuadron disa vargje ku shprehet vetëdija mbi gjendjen e tmerrshme që kishte shkaktuar regjimi ideologjik, gjendje kjo që ndikon në fatin personal të autorit:
“Ditën që linda unë,
planeti ish në furtunë!
Ditën që rrojta unë,
planeti ish në furtunë!
Ditën që vdiqa unë,
planetin e lashë në furtunë!”
Paralel me gjendjen e autorit del të jetë edhe gjendja e Shqipërisë dhe shqiptarëve, sidomos e atyre që kundërshtonin pushtetin, pushteti merr vendime për masën duke iu mohuar atyre lirinë e tregtisë dhe të fjalës së lirë. Pushtetin e Zogut autori e konsideron si pushtet të autoritetit, autoriteti kishte të gjithë fuqinë për të sunduar mbi masën dhe për të jetuar jetën luksoze. Ai shqiptarët i paraqet totalisht të nënshtruar ndaj pushtetit të tij: e deshëm Zogun, pa ditur se ç’ishte ai. Ai për ne ishte Shqipëria. Nënshtrimin e plotë të masës e paraqet edhe në rastin tjetër: Ne more vëlla, rroftë mbreti jemi mësuar të themi gjithë jetën (në momentin kur tentohet të kundërshtohet regjimi zogist). Ai flet edhe për hipokrizinë e pushtetit, mashtrimet, ambalazhin e pushtetit para shteteve të botës, sidomos për manipulimin e ngjarjeve dhe të fakteve duke paraqitur para shtypit një gjendje perfekte të burgjeve në Shqipëri e që në të vërtetë realitetit është tërësisht e kundërta sepse të burgosurit politik përveq se iu mungon procesi i rregullt i ushqyerjes torturohen me mënyrat më të tmerrshme të dhunës. Në kohën e mbretit Zog pushtetarët nuk interesohen për jetesën e popullit sidomos nëse nuk kishe miq në pushtet, ata madje dalin si zhvatës të popullit, janë italianët ata që ndihmojë shqiptarët e robëruar nga pushteti-ironia e shqiptarëve, të njëjtën gjendje madje më të rëndë e shohim në kohën kur bie Muso lini, me ç’rast pushteti pasfashist shqiptar do të vjedhë rezervat e vendit të vet madje edhe ndihmat e Amerikës duke i përvetësuar për t’i shitur me çmime të larta ndër popull apo edhe për t’i transportuar në Bashkimin Sovjetik.
Autori do të shprehë vetëdijen mbi gjendjen e tmerrshme të atdheut:
“Një gjëmë e madhe kishte pllakosur Shqipërinë -frika, padrejtësia, shtypja, mosbesimi, lufta e klasave izolimi, që ishte vdekja, regresi”.
Përshkruan vazhdimisht rënien e tërësishme të Shqipërisë si në aspektin politik, social e ekonomik që e dërgon shtetin drejt shpërbërjes nacionale.
Raporti i misionarit me femrat
Petro Marko jetën e sheh me syrin e misionarit të idesë për një të ardhme të ndritur, ide që fillimisht e gjen në ideologjinë komuniste. Misioni për të del mbi të gjitha madje edhe mbi relacionet e mundshme të dashurisë. Ai refuzon ofertat për një jetë të qetë si njeri e si shkrimtar. Misioni i tij ideologjik kapërcen kufinjt e ideologjisë për tu lidhur me shërbimin ndaj atdheut. Këtë e shohim në pjesën Dy propozime në distancë kohe, ku autori refuzon ofertën e gazetarit anglez për të punuar në Angli e më pas refuzon jetën e qetë e pa halle me gruan në Greqi:
“Unë kam hequr të zitë e ullirit për këtë vend…Por une kam ardhur në vendin tim dhe këtu do vdes. (përgjigjja e Markos)”
Të gjitha femrat me të cilat takohet Petro Marko sidomos jashtë Shqipërisë shprehin një interes jashtëzakonisht të madh për të madje disa edhe i propozojnë martesë, por ky asnjëherë nuk përfshihet shpirtërisht me to për shkak të idealeve të veta.
Madje ai pranon edhe bastin që krijohet mes meshkujve, student në Grënobël për joshjen e femrës më të bukur në universitet, vetëm që parat e fituara nga basti t’ia dërgonte shokëve në Spanjë. Ndonëse për qëndrimin larg femrave e kishin porositur edhe shokët, sepse sipas tyre fashistët përdornin ato për t’i devijuar revolucionarët nga ideali dhe për zbulimin e sekreteve të partisë, shohim se Petro është aq i fokusuar në misionin si apostull i revolucionizmit sa nuk kishte synime për relacione të tilla e as nuk linte hapësirë që të krijoheshin, madje nervozohej nga biseda mbi dashurinë që zhvillohej mes femrave ne kohën kur në Spanjë luftohej me vdekjen. Këmbëngulja në misionin e tij do ta largojë autorin tërësisht nga femrat, përkatësisht nga dashuria shpirtërore apo nga kënaqësia trupore. Këtë qëndim e bën të qartë vet autori, i cili në një moment të caktuar do shprehet: “Nuk me dukej vajzë e keqe. Por gjendja ime, qëllimi im, rruga ime nuk më lejonin”.
Krijimtaria letrare paralel me jetën personale
Nga leximi i këtij teksti shohim që ekziston një ndërlidhje shumë e ngushtë mes ngjarjeve që i kanë ndodhur autorit dhe veprave fiksionale që ai krijon. Kjo paralele vërehet sidomos në personazhet fiksionale të cilat i krijon autori në krijimtarinë prozaike. Personazhet fiksionale përcjellin fatin e Petros dhe karakterizohen me po të njejtin qëndrim, me po të njejtat vuajtje e me po të njejtat përjetime. Autori rrëfen se masën më të madhe të episodeve në romanin Hasta la vista i ka perjetuar në luftën në Spanjë, sesi lindi titulli i veprës nga përshëndetja plot respekt e popullit spanjoll, i cili respektonte me përultësi ushtarët internacional. I njejti optimizëm që i karakterizon personazhet në këtë vepër e karakterizon poetin përgjatë gjithë luftës dhe jetës së tij. Edhe në romanin tjetër Një natë me dy agime që pasi të botohet del me titullin Nata e Ustikës autori do të ndikohet nga përjetimet në burgjet e Italisë, personazhi Andrea protagonist i veprës përveç që mban emrin e xhaxhait të vrarë të Petros, bëhet alterego e autorit, të gjitha ndjesitë dhe përjetimet përveç linjës së dashurisë me Sonjën i kanë ndodhur në realitet atij, udhëtimi për në burg është po ai, transferimet e shpeshta, përjetimet në burgun e Tiranës, takimi me arbëreshin në Itali, qëndrimet e popullit Italian karshi të internuarve komunist, takimi me doktorin i cili i shpëton jetën, e deri tek personazhet që kanë pothuajse emrat e njejtë me të internuarit në realitet, shokët e Petros, i ngjashëm është edhe episodi kur ai viziton qelinë ku ka qëndruar i ati, e identik ai i vrasjes së qenit profetizues. Ustika si në realitet përfaqëson vuajtjen e madhe të poetit i cili e ka fiksuar si pasojë e tramuës së humbjes të të atit prandaj edhe personazhi reagon njejtë sikurse poeti.
Autori në vepër na jep listën e detajizuar të krijimeve që kishte botuar në gazetat e revistat shqiptare, ai flet mbi dorëshkrimet që i kishin humbur gjatë jetës dhe për veprat e cunguara nga pushteti. Ai shprehë vështirësinë e krijimit të veprave nën ndikimin e diktaturës, del se izolimi e ka izoluar edhe shprehjen artistike të poetit, cenzura ka sakrifikuar pjesët më artistike të veprës duke i quajtur natyraliste (në romanin Hasta la vista, pjesët e luftës). Në rastet kur vepra botohej fillonte ‘gjyqi i autorit’ mbi krijimin e personazheve, të ngjarjeve dhe mbi gjendjen që përshkruhet në tekst. Madje arrijnë deri në atë pikë që kërkojnë nga Petro Marko shkrimin e një romani autokritik mbi qëndrimet e tij.
Arti i tij brenda veprës do të vlerësohet nga shkrimtari i mirënjohur shqiptar Migjeni, i cili e kritikon duke i bërë të qartë dallimin midis artit dhe publicistikës. Në një takim tjetër ai do ti thotë: “Ti ke shkruar vargje të mira dhe të dobëta, ke shkruar shumë, po nisja jote për në Spanjë është poema më e bukur që po shkruen”.
Një ngjarje intersante është edhe pjesëmarrja në Konferencën e Shkrimtarëve Antifashistë ku autori do të recitojë prologun e një poeme të tij, por që kritikohet nga shkrimtarët e tjerë për mungesën e frymës së shqiptarisë.
E vërteta mbi komunizmin
Petro Marko është përkrahës i të majtës dhe ideologjisë komuniste, ideologjia për autorin del si mundësi për të arritur idealet personale në një anë dhe del si pengesë në jetën personale në anën tjetër. Idealet e tij do ta kushtëzojnë atë nga krijimi i një jete intime deri në momentin kur do të mbizotërojë një qetësi e përkohshme para diktaturës. Ai vlerëson komunistët e vërtetë ata që kishte njohur gjatë udhëtimeve nëpër botë, ata që luftonin për demokraci, barazi, mirëqenien popullore dhe përgatitjen intelektuale.
Dyshimet e para mbi komunizmin si ideologji në tekst pasqyrohen tek personalitetet shqiptare të cilat ishin shkolluar në Bashkimin Sovjetik (Tajar Zavalani, Reshat Këlliçi, Ali Kelmendi e të tjerë), refuzimi dhe shmangia e rrëfimit mbi mënyrën e jetesës në vatrën e komunizmit, e më pas përmes figurës së Mithat Frashërit i cili refuzon të jetë pjesë e ideologjisë si pasojë e përjashtimit të Kosovës nga themeluesit e Partisë në Shqipëri që ai këmbëngulë se janë sllavë. Pjesëtarët e partisë komuniste, sidomos ata që vepronin në mënyrë aktive për të ardhmen e partisë nuk ishin në dijeni për kryesinë e partisë dhe as për marrëveshjen e fshehtë mes Enver Hoxhës (emërimi i të cilit erdhi nga qielli, pasi që nuk njihej për ndonjë veprim në të mirën e partisë) dhe Titos. Perdja e fshehtësisë ngrihet në momentin kur Partia me të gjithë organet përkatëse fillon të veprojë në Shqipëri, kemi një përsëritje të realitetit fashist, teknikat e kontrollit, mënyrat e qeverisjes dhe fshehtësia karakterizuese është po ajo. Fillojnë dënimet me vdekje, akuzat dhe dëshmitë absurde, madje shumëfish më të rënda sesa në kohën e pushtetit zogist dhe atë fashist sidomos ndaj intelektualëve të dijës. Nën diktaturën komuniste Petro Marko vuan dënimin e dyfishtë: burgosjen e torturën e vet, i lidhur me zingjirë duke duruar lajmet mbi vrasjet dhe internimet e shokëve pa arsye dhe burgosjen e djalit Jamarbër, që akuzohet nga Partia për agjitacion e propagandë. Petro Marko pëson nga ideali pas të cilit vrapoi gjithë jetën dhe pikërisht në vendin për të cilin dhurojë gjithçka.
Refleksione
Shohim se Petro Marko është i lidhur ngushtë me fëmijërinë, me kafshët që nënkuptonin mbijetesën familjare si dhe me njerëzit që ka takuar gjatë gjithë jetës së tij. Shumë personalitete, që nga fëmijëria e më pas edhe në ngjarjet e jetuara, sidomos ato të Luftës së Spanjës kanë krijuar bazën e personalitetit të tij, që përcjellet në vargjet e këtij teksti me një gjuhë që rrjedh nga shpirti. Raportin autor-vepër ai do ta shkrijë në një raport të përbashkët ku vepra njësohet me autorin, e identifikon atë dhe përjetimet e tij. Nuk dihet qartë kufiri midis fiksionit dhe realitetit, ai e lidhë origjinën me dinastinë e Gjin Bua Shpatës, duke vendosur familjen e tij përkrah Buave si krijues të fshatit, përshkruan ditën e parë të shkollës në një shpellë që do të vlejë si fillim i fillimit të gjithçkaje në jetën e tij, inkuadron vargje të poezive popullore dhe rrëfen ngjarje mitike që lidhen me origjinën e hershme të popullit tonë. Në mënyrë të vazhdueshme paraqet raportin e ngushtë me gjyshen Mille e cila përfaqëson figurën e nënës në jetën e autorit dhe burimin e frymëzimit në jetë e në art, krijon situatat tipike dhe jep raportet e veçanta me shokët e ideologjisë më të cilët ndan varfërinë, dështimin, zhgënjimin dhe vuajtjen, të cilat ndikojnë në botëperceptimin dhe mënyrën e jetesës së autorit. Rrëfen ngjarje mbi persona të caktuar, inkuadron biseda dhe letërkëmbime me individë të pushtetit, miq dhe anëtarë të partisë të cilat vlejnë si detaje (qofshin reale apo të hamendësuara) që japin një pasqyrë të jetës së tij, të cilën autori ka zgjedhur t’ia rrëfejë historisë përkatësisht lexuesit.
Ai do të zgjedhë ngjarje që e kanë krijuar atë si poet e si njeri, ndjesi të veçanta në momentet kur ndjen dashurinë dhe respektin e të tjerëve veçon këtu spanjollët dhe kosovarët, si dhe përmend të gjitha dëshirat që donte t’i realizonte në pamundësi.
Mes vargjesh njihemi me autorin që lufton për lirinë në kuptimin universal, për dashurinë dhe harmoninë e plotë. Këto elemente do të bëhen simbole të artit të tij human, që kapërcen çdo hapësirë përcaktuese për tu bërë shprehje e shpirtit që mbi të gjitha e do jetën.
Shënim: Punimi është paraqitur në lëndën “Publicistikë letrare”, që ligjërohet nga Prof. Dr. Sali Bashota, në studimet e nivelit master, dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë.
Dashuria për kosovarët më lindi në fillim të viteve tridhjetë. Njoha më parë Asim Vokshin, që ishte nëntoger i xhandarmërisë në rrethin e Gjirokastrës, kur unë isha mësues në Dhuvjan të Dropullit, më 1932. Më vonë, nëpërmjet Asimit, në Tiranë njoha Bedri Pejanin, Ali Kelmendin. Dhe në Spanjë njoha shokët e paharruar: Xhemal Kada, Justina Shkupi, Shaban Basha e të tjerë, për të cilët kam folur në shënimet për Spanjën.
Në Tiranë, pas Çlirimit, njoha Xhafer Vokshin, vëllanë e Asimit, ardhur nga Kosova, partizan gazetar. U lidhëm me miqësi, por lidhjet me të u ndërprenë, kur ai u internua familjarisht. Nuk i zinin këmbët dhé. Ka vuajtur shumë me gjithë familjen me shumë fëmijë. E kam mik dhe shpesh vjen më takon. Djalit të tij të madh ia kam vënë unë emrin Ebro, për kujtim të betejave në Spanjë. /KultPlus.com
Nga t’ia mbajmë? Kudo dyert janë të mbyllura! Vetëm një është shtegu… T’i derdhemi që të gjithë kërmës së arkës së shtetit! Që të gjithë t’i vërsulemi kolltukut? Të bëhet çdo njeri që di shkrim e këndim nëpunës? Me pak fjalë, deri kur do të vazhdojmë rrugën që na shpie drejt rrënimit të plotë jetik? Nuk sheh një të ri, një të moçëm, katundar a qytetar, që të mos i jetë ngulur në shpirt e në zemër ideali i kolltukut, dëshira e zjarrtë për nëpunësi!
Domethënë vetëm atë shteg shohim për të rrojtur mirë e për të kënaqur të gjitha dëshirat tona. Këtë e bëjmë se aq na e pret mendja, të tillë lindëm, atë rrugë na treguan edhe gjurmat e rrojtjes në kurrizin e popullit, e po e vazhdojmë si trashëgim. S’ka prind, s’ka njeri që nuk përpiqet të gjejë ndonjë kolltuk.
Kështu rron mirë për vete e kështu do të na ndihmojë edhe neve! S’ka shqiptar që nuk e mendon këtë. Dhe ka të drejtë se, e përsërisim, që vetëm ai shteg ka mbetur i hapët. Shtigjet e tjera, përveç mërgimit, që u mbyll edhe ai, nuk janë hapur fare dhe siç duket kurrë s’kanë për tu hapur, se jemi mësuar të rrojmë si shushunjat në kurrizin epopullit, jemi mësuar ta shkojmë jetën të përulur tek njëri e tek tjetri, të shesim ç’ka kemi e nuk kemi, të bëhemi skll, evërit e të fuqishmëve, të bëhemi servila, deri sa të marrim një nëpunësi.
E pastaj? Pastaj t’i shtrohemi çdo përuljeje e çdo mënxyre, dredhie, në daç spiunazhit, në daç shpifjeve e të tjera poshtërsive, vetëm e vetëm për ta mbajtur atë të shkretë nëpunësi, atë kolltuk të qetë që na verbon e na bën të humbasim çdo ndjenjë e mbi të gjitha të humbasim karakterin tonë. Dhe kështu ne shpëtuam. Ne shpëtuam! Do të rrojmë mirë, do të mundohemi të ngrehim pallate dhe salltanete si patronët tanë e më së fundi do të arrijmë të bëhemi ar, miqtë e popullit. Se kështu është…
