Shkruan: Rrona Jaka
“Gosti në natën e parë të vjeshtës” është një roman i cili i fton në një gosti të gjitha personazhet nga Klubi i të shëmtuarve, por këtë herë duke e vënë theksin te kriza e marrëdhënies mes Krijimit dhe Krijuesit, personazhit dhe narratorit apo veprës dhe autorit të saj. Romani përqeshë dhe ironizon jetën publike karikatureske të vendit, me personazhe dhe përshkrime që duken të ekzagjeruar, por që dalin të vërteta me disa hetime të vogla. Romani fillon me një fjali të shkapërderdhur në të gjithë faqen: Jeta është rrëfim … i shkatërruar … bërë copë-copë … brutalisht … Nuk mund të jetë ndryshe! Një fjali e cila tregon atmosferën që do të mbretërojë gjatë gjithë librit.
E gjithë vepra zhvillohet rreth asaj se si Cen Berisha planifikon të heqë dorë nga letërsia dhe ta shkatërroj një herë e mirë dorëshkrimin që veç zë pluhur mbi tavolinën te studioja e punës. Kurse gostia apo gostarët janë veç një tjetër përkujtim se pse ai kishte vendosur të hiqte dorë nga gjithë kjo katrahurë. Gjatë gostisë, në të cilën detyrohet të marrë pjesë për shkak të grua, ai trajton tema të ndryshme me të ftuar të ndryshëm. Tema si: korrupsioni, dashuria, martesa, komplekset rreth seksit, përvetsimi i artit deri në pikën ku arti është bërë sinonim i jovlerës, heronjtë e rremë, heronjtë e sforcuar të bëhen heronj, e ndërtojnë atë marrëzinë që është bërë sistem.
Në këtë libër nuk kursehet askush: edhe shprehjet që përdoren për të treguar respekt dhe mirënjohje si “profesori i nderuar”, “shkrimtar brilant” apo “atdheu ynë i dashur” bëhen pjesë e ironisë së lojës brenda një shoqërie tërësisht snobiste.
I rrëfyer mes ëndrrës dhe zhgjëndrrës, ky roman na bënë shumë të vështirë t’i përgjigjemi pyetjes se kush është narratori i kësaj historie. Vepra është e shkruar në vetën e tretë dhe shumë shpesh duket që kemi një narrator të gjithëdijshëm i cili rrëfen pa përfshirje emocionale brenda ngjarjes, por ndonjëherë kjo ndryshon komplet.
Në më shumë se dy raste narratori personifikohet me personazhin kryesor të veprës dhe flet si ai ose si prodhim i tij. Fillimisht kemi rastin e tualetit: në këtë skenë gostia ka filluar, miqtë kanë ardhur dhe për një çast Ceni kërkon leje dhe shkon në tualet, është tamam kjo pjesa kur ai fillon t’i drejtohet narraterit në veten e parë.
Pak më vonë ndryshon raporti mes personazhit dhe narratorit ku rrëfimtari i drejtohet Cenit me “Krijuesi im”. Narratori shprehet kështu për Cenin: …ka mundësi që inteligjenca ime prej rrëfimtari të papunë të jetë si pasojë e traumave të krijuesit tim.
E njëjta ndodh gjatë përshkrimit të të ftuarve ku narratori shprehet kështu: …mendimet për ta, që po vazhdoja t’i nxirrja nga depot e mëdha të kujtesës së Krijuesit tim (pra Cenit) i ndërpreu gjëmimi i një melodie tekno.
Dhe krejt në fund shohim një zhvillim të ri të marrëdhënies krijim-krijues. Krejt në fund narratori, ose ai të cilin po e quaj “fantazma e librit që do të digjej”, miklohet më shumë me Cenin dhe e quan “babi”. Narratori shprehet kështu: Babai nuk e kishte pëlqyer vetëbesimin dhe vendosmërinë e saj.
Rolet ndërrohen aq shpesh sa në fund narratori heq dorë dhe e lë fatin e rrëfimit në duart e Cenit duke thënë: Për dorëshkrimin ai ishte zot. Prandaj edhe Zoti bën ç’të dojë me këtë gjithësi tutkune.
Gjithsesi, pavarësisht se kush është narratori, kjo lojë metafiktive bëhet fillimisht për ta arritur efektin e ironisë dhe për ta futur në lojë edhe lexuesin.
Ky roman me anë të temës e tërheq lexuesin semantik kurse me anë të stilit e tërheq lexuesin semiotik. Romani sintetizon temën e dashurisë dhe të luftës me anë të donkishotizmit ironik që huazohet nga jeta reale.
Historia zhvillohet mes dashuriçkave të Cenit, herë me Jetën, herë me Letën e herë me Anitën, duke treguar detajet të shumta për to dhe karakteret e tyre. Ndonëse shihet qartë që të tria janë personazhe të ndryshme, të gjitha e tërheqin Cenin me të njëjtat stile duke na dhënë tiparet pas të cilave joshet Ceni. Të tria gratë janë të bukura, të çmendura pas artit në mënyrën e tyre dhe ambicioze për të arritur më shumë nga sa ua lejon mendësia ku jetojnë.
Ndërkohë as Cen Berisha nga ana tjetër, në rolin e personazhit kryesor, nuk e fiton asnjëherë simpatinë e lexuesit. Ndjenja e superioritetit dhe e përçmimit që ka ndaj të gjitha personazheve të tjera, nuk e bënë atë më të mirë se ata, veç tregon mendje ngushtësinë dhe problemet që ka me vetveten. Ai portretizon intelektualin të cilin dija dhe leximet s’e kanë ndihmuar që të bëhet më mendje hapur, veç ja kanë krijuar deluzionin e të qenit “një ujk i vetmuar” në një betejë donkishotiste kundër personazheve që nga këndvështrimi i tyre janë tamam si ai. Edhe ata, tamam si Ceni janë të shtyrë nga kompleksi i viktimës që i bën të alienizohen nga secili. Për këtë arsye Ceni është personazhi perfekt për të parodizuar një shoqërie snobiste ku në të vërtetë të gjithë janë “të shëmtuar” por kjo s’i ndalon t’i sulmojnë “të shëmtuarit” e tjerë. Në fakt një pjesë nga ky libër tregon shumë mirë atë se si qëndrojnë personazhet mes vete: Na ishte një herë një Mut i madh, në një Kongres të Madh Patriotizmi, që doli në foltore dhe iu drejtua një muti tjetër duke i thënë: Ti je mut i madh!.
Personazhe të tjera si: Muja, Muharremi, Dalip Thtr., Arsimi, Shendi, Xhaviti, Armendi, etj janë personazhe të tipit që dinë pak e shesin mend shumë, të paktën kështu portretizohen nga personazhi kryesor. E vërteta është se libri na e imponon mendimin për ta ngaqë jepet veç një dimension i tyre dhe jo dhe aq histori për ta (background story) sa të mund t’i lihet lexuesit të vlerësojë se kush shtiret (kush është fake) e kush jo. Në këtë pikë kemi një narrator që s’mund t’i zihet besë (unreliable narrator) dhe nuk jemi të detyruar t’i marrim si të mirëqenë vlerësimet një-dimensionale për personazhet e tjera.
Ky libër është, po ashtu, edhe një kritikë për vet fondacionin e artit. Kemi të bëjmë me personazhe që pajtohen që arti është subjektiv, por prapë insistojë që subjektiviteti i tyre është më i vërteti. Sulmohet edhe kritiku për të cilin gjithçka lidhet me seksin edhe pse përballja me tekstin nuk të çon çdo herë te ai interpretim.
Kritikohet edhe skenaristi e dramaturgu për të cilët arti është veç mjet për të arritur te paraja.
Ndërsa pjesët filmike dhe teatrore, që janë episode nga koha e para dhe pas luftës, shërbejnë veçanërisht për ta kompletuar ngjarjen dhe për të ngritur paralele mes të tashmes dhe të shkuarës.
Gjithsesi, në fund të fundit dorëshkrimi nuk shkatërrohet. Këtë mund ta marrim si kodifikim të asaj që arti do të mbetet “historiani” më i mirë për t’u treguar të rinjve se çfarë ka ndodhur në të vërtetë.
Rënkimi i dorëshkrimit që duhej të digjej është më e fort, ai i reziston zjarrit dhe në vend të saj digjet gjithçka tjetër përreth
Si përfundim mund të themi që ky është një roman ngacmues ku ridikulohen skajshmërisht të metat qenësore të karakterin njerëzor duke e nxjerrë atë si jo perfekt.
Romani është ndërtuar me teknika postmoderniste të rrëfimit dhe i kërkon lexuesit të rrijë i vëmendshëm gjatë gjithë kohës pasi ëndrra dhe e realiteti e zëvendësojnë njëra-tjetrën në punë sekondash.
(Gosti në natën e parë të vjeshtës, Gëzim Aliu, Shtëpia Botuese PARNAS, Prishtinë, 2017)
