Kritikë për shfaqjen e Xhevat Limanit
Taine Hyppolite, në “Filozofinë e artit”, thotë: “Arti është pikërisht imitim, por i kuptuar jo si riprodhim i thjeshtë i natyrës, por si një shprehje e natyrës së kundruar në këndvështrimin e dëshirave më të larta të shpirtit”.
Në skenën e Teatrit të Gjakovës pata rastin të shoh një shfaqje dramatike (poemë dramatike) të Teatrit Shqiptar në Amerikë, me aktorët Era Hoxha në rolin e Donikës dhe Xhevat Limani në rolin e Skënderbeut, aktor dhe krijues me përvojë (mbi 100 role dhe 30 vite punë artistike). Kjo shfaqje është prezantuar në USA, Zagreb, Vjenë, Luzern, Gjenevë, Paris, Munchen, Londër, Prishtinë etj. dhe është vlerësuar nga 28 artistë vendorë dhe të huaj në nivelin më të lartë të mundshëm.
Deni Didro thotë: “Turma e budallenjve gjithmonë ka mundur të besoj atë që numri i vogël i njerëzve të arsyeshëm nuk dëgjonte të pranojë; dhe dëgjueshmëria marroçe e disave nuk e ka dobësuar kurrë të dëshmuarit e dijshëm të të tjerëve”.
Kur hyn publiku në sallën e teatrit, së pari ballafaqohet me skenën e hapur dhe me skenografinë e përbërë nga flamuj të principatave arbërore dhe me një fron mbretëror, me përkrenaren e Skënderbeut. Një skenografi statike dhe jofunksionale. Pastaj, aktivizohet ndriçimi me ngjyrë të kuqe që për fillimin e shfaqjes ishte i mrekullueshëm. Por, e gjitha mbeti aty, sepse ndriçimi dhe magjia që krijon ai ishin shfrytëzuar në minimum. Pastaj futet Skënderbeu i cili, përveç përkrenares, shpatës dhe pelerinës, ia kishte huqur fare me të tjera: me një përparëse rreth qafës, me një jakë të gjerë dhe të vijëzuar në vend të parzmores, më shumë dukej si një dekor kishtar që përdorej nga klerikët e shekujve të kaluar se një veshje e Skënderbeut. I veshur me pantallona te kohës së LDB-së së nazizmit, të ngushta nga gjuri e poshtë dhe të fryra lartë, këpucët ishin çizme (alpine) të ushtrisë amerikane të blera më 2018, me logo ngjyrë portokalli.
Në pozicion më të qëlluar ishte aktorja ose sopranoja që i sillte ëmbëlsi dhe freski shfaqjes. Zërimi dhe efektet muzikore ishin qesharake dhe të mërzitshme deri në bezdi.
Mizanskena.
Lëvizjet skenike ishin shpërfillur dhe nëpërkëmbeshin si mos më keq. Aktorët, gjatë tërë shfaqjes, silleshin dhe pështilleshin, futeshin e dilnin nga njëri xhep i perdeve të skenës, në të majtë të saj. Një gjëegjëzë e popullit tonë thotë: “Shka është një send: Sillet e sillet e hyn në birë të minit?! Përgjigjen e dimë të gjithë: d.m.th. është Hoxha”. Nga sot e tutje, nga shfaqja e sotme ka ndryshuar kjo përgjigje. “Shka është një send: Sillet e sillet e hyn në birë të minit?! Përgjigjja është: SKËNDERBEU i Xhevat Limanit!”
Sa do të doja, që së paku një herë të vetme të habiteshin aktorët dhe të dilnin apo të futeshin nga ndonjëra prej hyrjeve të shumta që të ofron skena e madhe e Teatrit të Gjakovës. Por, jo. Kjo nuk ndodhi!
Sir Ken Robinson bën shaka kur thotë se për shumë profesorë, trupi është mjeti për të transportuar kokën nga një takim në tjetrin. Duket sikur trupi e ka çuar kokën deri në skenë dhe, më pas, nuk dihet se çfarë do të bëhet me të. Interpretimi i Skënderbeut ishte ca si shumë i sforcuar: mekanik, i karikuar, i ngurtë me shpërthime deri në çjerrje; me lëvizje shumë të kontraktuara (tendosje e trupit), të ngurta që të krijon përshtypjen se aktori sapo ka dalë nga patericat. Më kujtonte Biomekaniken e Meyerholdit.
Skënderbeu i mbrëmshëm, për mua, ishte një mburravec, agresiv, me lëvizje të çrregullta dhe me tendencë ka jonormalja dhe të afërt me personazhet e “Pavijonit nr. 6” të Çehovit!
Edhe pse Xhevati ka një diksion të mirë dhe artikulimi i fjalës së tij është i pastër, përsëri aktrimi i tij është shumë i sforcuar dhe patetik, deri në dhembshuri. Edhe pse në të shumtën e kohës nuk kishte dialogje, prapë monologu i Skënderbeut, edhe pse i shprehur me anë të fjalëve drejtuar të tjerëve, nuk përcillej me besnikëri nga monologu i brendshëm, si proces i të vepruarit m’vete. Mjeshtëria e aktorit duhet të merret me ligjet e artit aktorial, teknikës aktoriale, figurës artistike. Figura, mund të themi, është e realizuar kur aktori mishërohet me rolin dhe e bie para publikut jetën e një njeriu tjetër, jo vetveten – aktorin.
Atëherë, sonte kemi parë gjithçka përveç Skënderbeut!
Stela Adler thotë: “Aktori ka trupin, zërin, duart. Ai përdor çdo pjesë të trupit të tij. Aktori duhet të punojë me zërin, por më e rëndësishmja është qe ai të punojë me mendjen e tij”.
Në këtë shfaqje nuk pati konflikt dramatik, e, si rrjedhojë, as kthesë dramatike. Nuk pati ngjarje kulminante që e rrit në maksimum tensionin dramatik të konfliktit skenik. Unë mendoj se tempo – ritmi është i varur nga ngjarja dhe rrethanat skenike të cilat nuk ishin aq të artikuluara dhe të prezantuara mirë. Gjithashtu, mendoj se, imagjinata krijuese e Xhevatit është prodhuese dhe ka tentuar ta bie e ta realizoj figurën e Skënderbeut në mënyrën që e ka perceptuar ai vet, ose krijimin e figurës se re (që nuk është prekur nga të tjerë) apo që nuk është parë ndonjëherë, por që fatkeqësisht është larg figurës mitike, legjendare të kalitur në vetëdijen kombëtare si Skënderbeu – Hero i pavdekshëm i shqiptarëve.
Taine Hyppolite, thotë: “Në veçanti, veprat klasifikohen duke u nisur nga shkalla e përputhjes së efekteve: te një prodhimi artistik çfarëdo, te një pikturë, një statujë, një poemë, një ndërtesë, apo një simfoni, të gjitha efektet duhet të përputhen dhe pikërisht kjo përputhje përcakton vendin hierarkik të veprës.
Thuhet se: “Aktori, s’është autor i tekstit të shkruar, por është autor i fjalës së folur, dhe i jep jetë asaj. Por, në rastin e tonë AKTORI YNË është edhe autori i tekstit, i fjalës, regjisë, muzikës, skenografisë, kostumografisë, ndriçimit etj. Prandaj, populli thotë: “Mjeshtri i gjithçkafit, është mjeshtër i kurshkafit!”.
Deni Didro, thotë: “T’ua prezantosh të vërtetën disa njerëzve, donë të thotë të fusësh një rreze drite në një strofull hutash; ajo vetëm u lëndon sytë dhe nxit klithmat e tyre.
Autori i kritikes, Behar ZENELAJ, regjisor & aktor
