Novela nga “Queen of Crime”, ”Agatha Christie” janë veprat më të fundit klasike që do të rishikohen për të hequr referencat raciste dhe gjuhë të tjera që konsiderohen fyese për audiencën moderne.
Sipas gazetës britanike The Telegraph, botuesi Harper Collins ka redaktuar disa pasazhe dhe ka hequr tërësisht të tjera nga botimet e reja dixhitale të disa prej mistereve të detektivëve të Christie me Hercule Poirot dhe Miss Marple.
Ndryshimet e librave, të botuara midis viteve 1920 dhe 1976, viti i vdekjes së Christie, përfshijnë ndryshime në monologun e brendshëm të narratorit. Për shembull, përshkrimi i Poirot për një personazh tjetër si “një çifut, sigurisht” në romanin debutues të Christie’s, “Çështja misterioze në Styles”, është hequr nga versioni i ri.
Përgjatë versionit të rishikuar të përmbledhjes së tregimeve të shkurtra “Rastet e fundit të zonjës Marple dhe dy histori të tjera”, fjala “vendase” është zëvendësuar me “lokale”, transmeton The Telegraph.
Një pasazh që përshkruan një shërbëtor si “i zi” dhe “buzëqesh” është rishikuar dhe personazhi tani i referohet thjesht si “pohim me kokë”, pa asnjë referencë për racën e tij. Dhe në romanin e vitit 1937 “Vdekja në Nil”, referencat për “popullin nubian” janë hequr kudo. Telegrafi raporton se HarperCollins publikoi disa nga ribotimet në vitin 2020, me të tjera që do të zbulohen.
CNN ka kontaktuar HarperCollins dhe Agatha Christie Ltd., kompania që merret me të drejtat letrare dhe mediatike të autorit të ndjerë, për koment.
Ndryshimet në materialin burimor vijnë pasi u zbulua muajin e kaluar se librat klasikë për fëmijë të Roald Dahl kishin marrë trajtim të ngjashëm. Ndryshimet në librat e Dahl ndanë fansat e veprave, duke përfshirë “Charlie and the Chocolate Factory” dhe “James and the Giant Peach”, me disa që argumentojnë se rishkrimi i letërsisë klasike është një formë censurimi.
Botuesi Puffin iu përgjigj polemikave duke njoftuar se do të lëshonte dy versione — një të ndryshuar dhe një klasik — për t’u dhënë lexuesve “të zgjedhin se si i përjetojnë historitë magjike dhe të mrekullueshme të Roald Dahl”./cnn/KulPlus.com
Më 3 mars 1952 Ernest Heminguej hodhi në qarkullim për herë të parë romanin “Plaku dhe deti” (i shkruar në vitin 1951), – një nga krijimet më të arrira të autorit, me të cilin mori Çmimin Nobel në letërsi në vitin 1954.
Nga Albert Vataj
“Plaku dhe deti” është një nga novelat më mbresëlënëse të nobelistit amerikan, Ernest Heminguej. “Plaku dhe deti” erdhi për të mbetur në historinë e letërsisë si një narrativ që kumton për forcën dhe dinjitetin e shpirtit njerëzor. Me simbolikën e tij ai trajton pyetjen e madhe, se deri ku duhet të shkojë njeriu, deri ku duhet të guxojë ai për të matur forcat për t’u përballur me fatin dhe natyrën. Për Heminguejin njeriu, edhe kur e di se do ta kapërcejë të zakonshmen, se po shkel përtej saj, në trevën e dyluftimit të pabarabartë, madje të vetë vdekjes, nuk ka përse të tërhiqet pa e provuar.
Më mirë të kthehesh i mundur pasi e ke provuar ndeshjen, pasi e ke treguar se e ke guximin ta bësh, sesa të dështosh pa provuar. Plaku i detit na tregon se e arriti atë që nuk e kishte bërë tjetërkush dhe nuk ka rëndësi se nuk e solli edhe mishin e peshkut për ta ngrënë.
Vepra
Plaku dhe deti (titulli origjinal: The Old Man and the Sea) është një novelë e shkruar nga shkrimtari amerikan Ernest Hemingway në vitin 1951 në Kubë, dhe botuar në vitin 1952. Ishte vepra e fundit madhore fiksion e prodhuar nga Heminguej dhe botuar gjatë gjalljes së tij.
Vepra – një nga më të famshmet e autorit – rrotullohet rreth Santiagos, një peshkatar i moshuar që përpiqet të kapi një peshk marlin në largësi të Rrymës së Golfit. Plaku dhe deti ka fituar çmimin Pulitzer për Fiksion (Pulitzer Prize for Fiction) në vitin 1953 dhe është cituar nga komiteti i Nobelit si një nga veprat që kontribuan në dhënien e Nobelit në Letërsi për Hemingwayn në vitin 1954.
Koncepti
Kemi të bëjmë me dy kundërvënie të ndryshme : Plakun në perëndim të jetës se tij dhe detin e paskajë, ate fuqi te pambarueshme. Personazhi kryesor Santiago është përzierje e vetë ekzistencës njerëzore kundrejt dallgëve të shkumëzuara të jetës me përplot zhgënjim e pabesi. Santiago lufton me tërë fuqinë e tij të mplakur dhe për çudi të fatit ai del fitimtar.
Kjo vepër është grishje e njëmendtë për rrugën e qarte të racës njerëzore : trazimi i përpjekjes për përvijimin e jetës në kushte sado të rënda.
Është një luftë e pabarabartë ndërmjet njeriut dhe natyrës por që gjithsesi i lejon njeriut të masë forcat e veta. Njeriu plaket ndërsa natyra mbetet po e njëjtë, deti mbetet po i pamase dhe i pabesë. Ne qendër te veprës “Plaku dhe Deti” është plaku Santiago, një peshkatar i zoti.
Ka edhe disa personazhe të tjerë por ato vetëm sa skicohen ne vepër sa për sfond. Dy miq-armiq të vjetër luftojnë përballë njëri tjetrit,luftë që jep edhe mesazhin e lartë filozofik se njeriu nuk është krijuar për të pësuar humbje, të asgjësosh njeriun nuk do të thotë qe e ke mposhtur atë. Duke krijuar personazhe të tillë si plaku Santiago, E. Heminguej lartëson figurën e njeriut që tregohet dinjitoz përballë dështimeve dhe sfidave në jetë.
E. Heminguej ka përdorur parimin “ajsberg” d.m.th. flet pak por nënkupton shumë. Personazhet parapëlqejnë më shumë heshtjen, mbylljen në vetvete çka e bën edhe me interesante e tronditëse leximin e veprës. Në pamje të parë ata duken të ftohtë, indiferente por në fakt cilësitë e tyre qëndrojnë në nëntekstet e frazës. Vihet re edhe dialogimi me vetveten që përbën një veçori tjetër të personazheve te këtij romani. Edhe nqs. personazhet ndiejnë frikë, gëzim, etj, ato nuk jepen por nënkuptohen nga situatat e krijuara. Kjo mban gjallë emocionin gjatë leximit të novelës.
Plaku dhe Deti është historia e një beteje epike mes një peshkatari të vjetër, me përvojë dhe një Marline të madhe. Romani hapet me arsyetim se peshkatari, i cili është quajtur Santiago, ka kaluar 84 ditë pa kapjen e një peshku. Ai është aq i pafat sa që nxënësi i tij i ri, Manolin, ka qenë i ndaluar nga prindërit e tij të lundrojë me njeriun e vjetër dhe është urdhëruar të shkojë me peshkatarët më të suksesshëm. Dedikuar njeriut të vjetër, megjithatë, djali vizitonte kasollen e Santiagos çdo natë, transportin mbrapa tij të peshkimit detar, marrjen e tij të ushqimit dhe duke diskutuar për bejsbollin amerikan dhe lojtarin e preferuar të tij Joe Di Maggio. Santiago i tregon Manolinit se në ditën e ardhshme, ai do të udhetoje larg Gjirit të peshkimit,per tu bindur se sezoni i tij i pafat është pranë fundit të tij. Kështu në ditën e 85, Santiago i jep kurajo vetes, duke marrë varkën e lehtë të tij deri në Gjirin Mesdhe.Edhe pse ai është i plagosur nga lufta dhe me dhimbje, Santiago shpreh një vlerësim të dhembshur për kundërshtarin e tij, shpesh duke iu referuar atij si një vëlla. Ai gjithashtu përcakton se për shkak të dinjitetit pjesen me te mire te peshkut eshte idenje ta marri vetem Marlini.
Ndërsa Santiago vazhdon udhëtimin e tij për tu kthyer në breg, peshkaqenët janë të tërhequr në gjurmët e gjakut të lëna nga Marlin në ujë. Ai pa një peshkaqen te madh Mako, dhe Santiago e vret me fuzhnje e tij, duke humbur armen në këtë proces. Ai bën një fuzhnjë te re nga leukoplasti me thikën e tij dhe me fund të rrem për të ndihmuar të shmangien e një linje tjetër peshkaqenësh, në total, janë vrarë pesë peshkaqenë dhe shumë të tjerë janë shtyrë larg. Por peshkaqenët të mbetur vijnë, dhe ne mbrëmje peshkaqenë i gllabërojnë pothuajse tërë trupin e pajetë të Marlin-së, duke lënë një skelet të përbërë kryesisht nga shtylla kurrizore e saj, bishtin e saj dhe kokën e tij. Së fundi duke arritur në breg para agimit në ditën e ardhshme, Santiago lufton në rrugën për në kasollen e tij, duke mbajtur nje shtyllë te rëndë mbi shpatullat e tij. Pastaj, në shtëpi, ai shtrihet mbi shtratin e tij dhe bie në një gjumë të thellë.
Një grup i peshkatarëve mblidhen të nesërmen rreth barkës, ku skeleti i peshkut është bashkangjitur ende, kurioz bëhen edhe turistët te cilët pyetnin se kush e kishte kapur atë peshkun gjigand edhe pse trupi nuk ishte por vetëm skeleti. Një nga peshkatarët mendoi që ajo të jetë 18 pëllëmbë nga hunda deri në bisht. Manolin, të brengosur gjatë përpjekjes plakut,i sjell gazetat dhe kafen. Kur zgjohet njeriu i vjetër, ata premtojnë për të peshkuar së bashku edhe një herë. Pas kthimit të tij nga gjumi, ëndrrat e tij rinore përfundojnë. / KultPlus.com
Me një fjalor të pasur, që është një pasuri për çdo shkrimtar, dukë përfshirë terma interesantë e duke i dhënë vëmendje detajeve, më përkushtim e çiltërsi, shkrimtari Ag Apolloni di të ngacmojë mendjen e lexuesit qysh në titull, shkruan KultPlus.
Askujt nuk i pëlqen të lexojë gjëra klishe dhe si duket Apolloni ka një kujdes të shtuar për këtë pjesë. Këtë e dëshmon edhe me romanin e tij më të ri që po e sjell për lexuesit këtë javë.
I titulluar “Kësulëkuqja, përrallë për të rritur”, Apolloni po i sjell në dorë lexuesit një vepër që sipas tij nuk është një roman dokumentar, por as një përrallë e pastër.
Romani me rreth 200 faqe, do të jetë një version i “Kësulëkuqes”, në të cilin luan rol edhe lufta e Kosovës e përjetuar nga Apolloni, si dhe dhuna ndaj grave gjatë luftës.
Sipas Apollonit, ky roman flet për një Kësulëkuqe koketuese dhe një Ujk të sëmurë. Është një histori dashurie dhe një shëtitje nëpër pyllin magjik të tregimtarisë, ku personazhet futen shtigjeve të mitologjisë, përrallës, religjionit dhe animacionit. Ulërimat dhe psherëtimat, lehjet dhe blegërimat vijnë si një përballje alegorike që zgjon jehun e egërsisë brenda nesh.
Ky është një rrëfim që përdor “cartoon logic” brenda artit kombinatorik, ku ndërfuten elemente teatrore, filmike dhe muzikore; është një prozë që ka poezinë dhe dramën brenda.
I vendosur në një vend të vogël të kontinentit që e ka marrë emrin nga një femër e përdhunuar, ai flet edhe për përdhunimet gjatë luftës në Kosovë, dhe për pasojat e tyre në paqe.
“Romani është ndërtuar si një shëtitje filozofike nëpër një botë sa reale, aq edhe përrallore. Ky nuk është roman dokumentar, as përrallë e pastër”, thotë Apolloni. / KultPlus.com
Kantautori shqiptar që jeton prej vitesh në Itali ka debutuar me romanin “Domani e për sempre” i cili doli në shitje më 19 maj, shkruan KultPlus.
Libri i parë i artistit me origjinë shqiptare, Ermal Meta, sjellë në sytë e italianëve Shqipërinë e viteve 1943 dhe padyshim nuk kishte si të mungonte kjo vepër edhe në gjuhën shqipe.
Ermal Meta sapo na ka njoftuar se libri “Nesër dhe përgjithmonë” tashmë është përkthyer edhe në gjuhën shqipe.
Ky është një emocion i veçantë për Ermalin, pasi libri vjen në gjuhën e nënës.
“Ky eshte nje emocion i pandjere me pare. Nje tjeter kopertine, nje tjeter gjuhe, ajo e nenes, e njejta histori. Neser e pergjithmone fillon nje udhetim tjeter, me te edhe une.
Falenderoj @arlindadudaj per pasionin e saj”, shkruan Meta. / KultPlus.com
Për ata që largohen nga Shqipëria, Atdheu është gjithmonë aty dhe jo vetën në kujtimet e tyre, të cilat shpluhurosen pas çdo vizite. Për artistët është diçka më shumë, një burim krijimtarie unike. I tillë ka qenë edhe për artistin shqiptar Oger Vaso, i cili pak kohë më parë ka nxjerrë nga botimi romanin e tij të parë “Le destin d’une nation”, (Fati i një Kombi). Një roman metaforik ku ai rimerr etapat e historisë së madhe duke përdorur histori të vogla.
“Le destin d’une nation”, rrëfen historinë e Benjaminit, një gjerman i cili bie në dashuri me një të re shqiptare. Ngjarjet ndodhin në mes të një diktature që asgjëson gjithçka që i afrohet, kulturat e ndryshme munde vetëm të prekin njëri-tjetrin me gishtat e tyre. Kronikë të një kohe të vështirë, për dashurinë dhe për pjesën tjetër, e vendosur në një sfond historik të mirëdokumentuar.
Autori kërkon të kuptojë plotësisht origjinën e së keqes që mundon një vend tranzicioni ekonomik dhe social. Fushat etike dhe morale përplasen. I takon personazheve të gjejnë dritën e tyre, të vërtetën e tyre intime përmes një bote që është bërë groteske.
Olger Vaso është artist franko-shqiptar. Me një formim multidisiplinar, me fokus kinemanë ai vjen para lexuesit me një tjetër formë rrëfimi, letërsinë.
“Le destin d’une nation”, botuar nga Editions du Pantheon mund të gjendet në librari si dhe në amazon. /Diaspora Shqiptare /KultPlus.com
Romani “Rrushja” nga autori Jusuf Buxhovi, që doli këto ditë nga shtypi, nesër promovohet në Prishtinë, shkruan KultPlus.
“Rrushja” trajton plagët e luftës së fundit – dhunimet e femrave të kryera nga soldateska jugosllave, si pjesë e një koncepti morbid, që etnocidi ndaj popullatës shqiptare të përcillet edhe me “misionin e shenjtë”, të shpallur nga Kisha Ortodokse Serbe, që femrat e dhunuara shqiptare të lindin bastardët serbë.
Rrushja, është njëra ndër mijëra viktima të këtij “misioni”.
Tragjedia e Rrushës, po edhe të tjerat që e përcollën atë, pasqyrohet nëpërmes rrëfimit të të birit, që si fëmijë përjetoi dramën, ku ai, po ashtu, shfaqet si viktimë e realiteteve të reja të pasluftës nga shkaku se çlirimin nuk e përjeton si liri…
Promovimi mbahet nesër (e enjte) në orën 18:00, në librarinë “Dukagjini” në Prishtinë.
Romani u botua nga “Faik Konica”, Prishtinë dhe “Jalifat Publishing” – Houston, 2022, faqe 173. / KultPlus.com
Romani “Rrushja” nga Jusuf Buxhovi që doli nga shtypi para pak ditësh, nesër promovohet në Gjakovë, në orën 13, në Bibliotekën Komunale “Ibrahim “Rugova”, shkruan KultPlus.
“Rrushja” trajton plagët e luftës së fundit – dhunimet e femrave të kryera nga soldateska jugosllave, si pjesë e një koncepti morbid, që etnocidi ndaj popullatës shqiptare të përcillet edhe me “misionin e shenjtë”, të shpallur nga Kisha Ortodokse Serbe, që femrat e dhunuara shqiptare të lindin bastardët serbë!
‘Rrusha’, është njëra ndër mijëra viktima të këtij “misioni”, por e dhunuar dyfish: nga paramilitarët serbë, e dhe nga bashkëshorti i saj, i cili e vret dhe, mbas luftës, për t’i fshehur gjurmët e krimit, e shpallë “heroinë”!
Tragjedia e Rrushës, po edhe të tjerat që e përcollën atë, pasqyrohet nëpërmes rrëfimit të të birit, që si fëmijë përjetoi dramën, ku ai, po ashtu, shfaqet si viktimë e realiteteve të reja të pasluftës nga shkaku se çlirimi nuk është përkthyer në liri…
Romani u botua nga “Faik Konica”, Prishtinë dhe “Jalifat Publishing” – Houston, 2022, faqe 173. / KultPlus.com
Përmes këngëve të tij, Ermal Meta na ka dëshmuar që është një tekstshkrues i mrekullueshëm. Por për të na forcuar edhe më shumë këtë bindje, Meta po sjell në treg librin e tij të parë të zhanrit roman.
Kantautori shqiptar që jeton prej vitesh në Itali është gati të debutojë me romanin “Domani e për sempre”. Duke nisur nga data 19 Maj, libri do të dalë në shitje jo vetëm nëpër librari por edhe online.
Romani do të tregojë historinë e jashtëzakonshme të Kajanit, një djali që bëhet një talent i padiskutueshëm i pianos falë mësimeve të një mësuesi gjerman, të cilit familja e tij i ofron strehim gjatë Luftës së Dytë Botërore. Kështu nis një sagë familjare e vendosur në Shqipëri.
Edhe pse nuk është një libër autobiografik, muzika nuk mund të mungojë në rrëfimin e Ermal Metës: “Përfaqëson dy vitet e fundit të jetës sime ose ndoshta dyzet e fundit”, shkruan artisti duke bërë të ditur romanin e tij të parë në rrjetet sociale.
“Gjithçka kisha brenda dhe çfarë nuk kisha, e huazova nga e ardhmja. Faleminderit paraprakisht atyre që do ta lexojnë, atyre që do ta bëjnë të tyren, atyre që do ta duan siç e kam dashur unë që në fjalët e para”, ka shkruar këngëtari shqiptar. / KultPlus.com
Njëri nga romanet më të njohur të shkrimtarit shqiptar me famë botërore, Ismail Kadare, është pikërisht romani“Kronikë në gur”, prej të cilit KultPlus iu sjellë një fragment.
“E merrja me mend se si pikat e panumërta rrokulliseshin tani në faqet e pjerrëta të çatisë sonë, duke shpejtuar të binin sa më parë në tokë, që pastaj të avulloheshin dhe të ngjiteshin prapë atje lart, në qiellin e bardhë. Ato nuk e dinin se në strehët e çatisë i priste një grackë e panjohur, qyngji prej llamarine.
Tamam në çastin kur bëheshin gati të kërcenin nga çatia në tokë, pikat e shiut gjendeshin befas në qyngjin e ngushtë, bashkë me mijëra e mijëra shoqe të tjera, që pyesnin të frikësuara: ‘Ku po shkojmë kështu, ku po na çojnë?’ Dhe, pa e mbledhur veten mirë nga ky vrap i çmendur nëpër qyngj, binin papritur në një burg të thellë e të errët, në sternën e madhe të shtëpisë sonë.
Kështu merrte fund jeta e lirë dhe e gëzuar e pikave të shiut. Atje, në sternën e errët e të shurdhër, ato do të kujtonin pastaj me pikëllim hapësirat qiellore, që nuk do t’i shihnin më kurrë, qytetet e habitshme poshtë tyre dhe horizontet plot me vetëtima.
Vetëm unë ndonjëherë, duke luajtur, do t’u dërgoja me anë të pasqyrës një copë qiell të vogël sa një pëllëmbë, që do të lodronte mbi gjirin e ujit, si një kujtim i shkurtër i qiellit të madh.
Ato do të kalonin shumë ditë e muaj të mërzitshëm atje poshtë, derisa nëna ime t’i nxirrte me kovë, pas shumë kohe, të hutuara e të shushatura nga terri, për të larë pastaj me to rrobat tona, shkallët dhe dyshemetë e shtëpisë.
Por tani për tani ato nuk dinin asgjë. Tani ato vraponin tërë gaz e bujë nëpër pllakat e gurta të çatisë dhe, duke dëgjuar zhurmën e tyre, unë u qaja hallin.
Kur shirat vazhdonin tri-katër ditë rresht, babai e shkëpuste qyngjin në një vend, që sterna të mos mbushej më tepër se ç’duhej. Sterna ishte shumë e madhe. Ajo shtrihej pothuaj nën gjithë sipërfaqen që zinte shtëpia jonë dhe në qoftë se shpërthente mund të përmbyste në fillim kubenë dhe pastaj të shkatërronte krejt themelet e shtëpisë, sepse qyteti ynë ishte i pjerrët, dhe në këtë qytet mund të ndodhte çdo gjë.
Ndërsa po vrisja mendjen se cili e kishte më vështirë të duronte burgimin, njeriu apo uji, dëgjova hapat e gjyshes dhe pastaj zërin e saj nga dhoma tjetër:
– ‘Ngrehuni, ngrehuni, kemi harruar të heqim qyngjin’.
Babai dhe nëna u ngritën menjëherë të alarmuar. Babai vrapoi në errësirë nëpër korridor, me mbathjet e gjata të bardha, hapi dritaren e vogël të qoshkut dhe me një shkop të gjatë e mënjanoi qyngjin. U dëgjua zhurma e ujit që filloi të binte në oborr.
Ndërkaq, nëna ndezi llambën me vajguri dhe bashkë me babanë e me gjyshen zbriti shkallët. Unë u afrova te dritarja dhe u mundova të vështroja përjashta. Era e përplaste shiun me furi pas xhamave dhe mazgallat e vjetra të shtëpisë rënkonin.
Nuk m’u durua dhe zbrita shkallët të shikoja se ç’bëhej poshtë. Ata të tre ishin të shqetësuar dhe nuk më vunë re. Kishin hequr kapakun e grykës së sternës dhe po mundoheshin të vështronin ç’ndodhte atje brenda. Nëna mbante llambën dhe babai vështronte.
Ndjeva një rrëqethje në trup dhe u kapa pas rrobave të gjyshes. Ajo më vuri dorën në kokë. Porta e jashtme dhe e brendshme dridheshin nga era.
– Ç’është ky kiamet! – tha gjyshja. Babai, i përkulur i tëri, po mundohej të shikonte brenda në sternë.
– Bjer një copë gazetë, – i tha nënës.
Ajo e solli. Babai e mblodhi shuk gazetën, e ndezi dhe e lëshoi në sternë. Nëna lëshoi një klithmë të vogël.
– Ujët është ngjitur gjer te gryka, – tha babai.
Gjyshja filloi murmuriste një lutje.
– Shpejt, – thirri babai, – ndiz fenerin.
Nëna, dyllë e verdhë, me duart që i dridheshin ndezi fenerin, ndërsa babai hodhi në kokë mushamanë e zezë, ia mori fenerin dhe shkoi të hapte portën. Edhe nëna hodhi një rrobë të vjetër mbi kokë dhe i shkoi pas.
– Gjyshe, ku vanë ata? – pyeta i trembur. – Të thërresin fqinjët, – tha gjyshja. – Pse? – Të na ndihmojnë të pakësojmë ujët e sternës.
Jashtë, midis zhurmës së shiut, u dëgjua mbyturazi një trokëllimë porte. Pastaj një tjetër, një tjetër.
– Gjyshe, si do ta pakësojnë ujët? – Me kova, bir.
Unë iu afrova grykës dhe vështrova poshtë. Errësirë. Errësirë dhe frikë.” /KultPlus.com
Heinrich Heine u lind më 13 dhjetor 1797 në Dusseldorf nga një familje e respektuar e tregtarëve hebrenj dhe bankierëve. Babai është një tregtar stofrash shumë afër fabrikave angleze, ndërsa nëna i takon një familjeje të shquar holandeze. Bazat e para të kulturës i ka nga nëna e vet Betty, e cila më 1807 e regjistron në shkollën e mesme katolike në Dusseldorf drejtuar nga Jezuitët, ku ai qëndroi deri më 1815. Shkolla është një përvojë e hidhur për të. Për më tepër, lëndët mësohen jo vetëm në gjermanisht, por edhe në frëngjisht, çka i krijon atij edhe më shumë ankth, duke pasur parasysh mungesën e familjaritetit me gjuhët dhe të mësuarit e tyre (por peripecitë e sundimit francez në qytetet e tij zgjuan te ai prirjet e hershme frankofile dhe një antipati e thellë për Prusinë).
Në vitin 1816 vjen dashuria e parë: vajza bjonde e presidentit të gjykatës së apelit të Dusseldorfit që e njeh në akademinë letrare në fund të vitit.
Pas përfundimit të shkollës së mesme, Heinrich mbetet për një kohë të gjatë i pavendosur rreth zgjedhjes së fakultetit të universitetit. Babai pastaj e dërgon atë në Frankfurt, në mënyrë që të bëjë praktikë pranë bankierit Rindskopf, para se të lëvizin në Hamburg pranë vëllait të tij Salomon (kjo ndodh më ’17).
Një nga arsyet që shtyn Heinrichun e ri për të lëvizur dhe për të pranuar propozimin e ungjit të tij, është se në këtë mënyrë ai do të shohë Amalie, një kushërirë, e cila do të jetë Laura tij, frymëzimi hyjnor i poezive të tij më të mira. Për fat të keq, megjithatë, vajza e ëmbël nuk dëshiron të dijë për ndjenjat e tij, dhe po kështu edhe kushërira tjetër, Therese. Më 1817 Heine botoi poezitë e tij të para për revistën “Hamburgs Watcher”.
Salomon hap për të një dyqan pëlhure dhe një agjenci bankare për t’i dhënë atij një strehim të mirë. Por Heine ka vetëm Amalien në mendje, dhe falimentimi vjen shpejt. Kështu, pas pak kthehet në Dusseldorf. Më 11 dhjetor 1819 ai u regjistrua në Fakultetin Juridik në Universitetin e Bonit. Atje ai është në gjendje të krijojë miqësi që kanë zgjatur gjatë gjithë jetës së tij dhe gjithashtu ka mundësi të ndjekë mësimet e letërsisë së A. W. Schlegel. Është nga sugjerimi i këtij mësuesi të madh që shkroi esenë e tij të parë me titull “Die Romantik”.
Një vit më pas ai u largua nga Universiteti i Bonit dhe u regjistrua në Göttingen. Një vit më pas ai largohet nga andej dhe regjistrohet në Berlin. Këtu ai ndjek kurset filozofike të Hegelit dhe bëhet “poeti i preferuar” i inteligjencës gjermane. 1821 është një vit me të dyja anët për Heinen: nga njëra anë vdes e dashura e Napoleon Bonapartit, të cilën ai do ta lartësojë në “Buch Legrand”, por nga ana tjetër më në fund arrin të martohet me Amelien. Ndërkohë, në nivelin letrar, leximi i Shekspirit e shtyn atë drejt teatrit. Ai shkroi dy tragjedi dhe në të njëjtën periudhë ai gjithashtu lëshoi një përmbledhje me 66 lirika.
Më 1824 ai largohet nga Berlini për në Gottingen, ku përfundon provimet dhe përgatit tezën në drejtësi (ai u diplomua më ’25 me rezultate të shkëlqyera). Ky është gjithashtu viti i konvertimit të tij nga judaizmi në protestantizëm. I sponsorizuar nga xhaxhai, ai kalon një festë në Norderney, që do t’ia diktojë ciklin e poezive “NORDSEE”, të cilin do ta publikojë vitin e ardhshëm. Në tetor 1827 ai fitoi suksesin e tij më të madh letrar me botimin e “Buch der Lieder” (i njohur si “Libri i Këngëve”). Më 1828 është në Itali.
Shkrimet e tij satirike dhe sidomos aderimi në sensimonizëm e nervozon “kazermën e madhe prusiane” deri në pikën që Heine, në vitin 1831, zgjodhi mërgimin vullnetar në Francë. Në Paris ai është përshëndetur me admirim dhe shpejt u bë një vizitor i shpeshtë i salloneve letrare të kryeqytetit, ku ai ndoqi bashkësinë gjermane të emigrantëve këtu, si Humboldt, Lasalle dhe Wagner; por edhe intelektualët francezë si Balzac, Hugo dhe George Sand.
Më 1834 udhëtoi për në Normandi, në tetor njeh nusen e tij Mathilde Mirat dhe ata martohen më 1841. Ndërkohë boton disa ese kritike dhe disa përmbledhje poezish. Në vitet e ardhshme ai udhëton shumë, por frymëzimi është shumë i munguar. Ai gjithashtu nganjëherë viziton xhaxhain e sëmurë Salomon në Gjermani.
Më 22 shkurt 1848, revolucioni shpërtheu në Paris dhe poeti përfshihet personalisht në luftimet e shumta që ndodhën në rrugë. Për fat të keq, pak pas këtyre ngjarjeve, fillojnë dhimbjet therëse në shpinë, çka do ta çojë brenda tetë viteve të ardhshme në paralizë dhe vdekje. Ajo ishte në fakt një atrofi muskulare progresive, e cila e detyronte atë në mënyrë të pashmangshme të rrinte shtrirë shtrat. Kjo nuk e pengon atë për të publikuar, më ’51, “Romancero” (e cila e përshkruan agoninë e sëmundjes), dhe për të sjellë së bashku në ’54 nga volumi (më vonë e quajtur “Lutetia”), artikuj mbi politikën, artin dhe jetën , shkruar në Paris.
Il 22 febbraio 1848 scoppia a Parigi la rivoluzione e il poeta si trova coinvolto in prima persona nei numerosi combattimenti che si svolgevano nelle strade. Purtroppo, poco dopo questi fatti, iniziano le acutissime fitte che alla spina dorsale che segnano l’inizio del calvario che lo porterà nel giro di otto anni alla paralisi e alla morte. Si trattava in realtà di un’atrofia muscolare progressiva, che lo costringeva inesorabilmente a stare seduto su di un letto. Ciò non gli impedisce di pubblicare, nel ’51, “Romancero” (in cui sono descritte le atroci sofferenze della malattia), e di riunire nel ’54 in volume (poi intitolato “Lutetia”), gli articoli di politica, arte e vita, scritti a Parigi.
Poeti i lodhur është afër fundit. Në verën e 1855 shpirti i tij dhe fiziku i tij të marrë një ngushëllim të vlefshëm nga e reja gjermane Elise Krienitz (e quajtur me përkëdheli Mouche) së cilës do t’ia kushtojë poezitë e tij të fundit. Më 17 shkurt 1856 zemra e tij pushoi së rrahuri.
Padyshim një poet i madh dhe intensiv, kritika me të cilën u ndesh vepra e Heines pas vdekjes së tij është me luhatje. Ndërsa për disa ai ishte poeti më i madh gjerman i periudhës së tranzicionit midis romantizmit dhe realizmit, për të tjerët (dhe shikoni kritikat e mëdha të moderuar-borgjeze si Karl Kraus ose Benedetto Croce) gjykimi është negativ. Nietzsche në vend e njeh atë si një pararendës, ndërsa Brecht vlerësoi idetë e tij progresive. Megjithatë, “Libri i Këngëve” i tij posedon lehtësi të jashtëzakonshme dhe zbutje formale, është një nga veprat më të përhapura dhe të përkthyera të prodhimit gjerman. Por shenja më origjinale e vargut të Heines është përdorimi ironik i materialit romantik, në makinë drejt poezisë dhe, së bashku, në lëvizje të kundërt, duke u përpjekur për të mohuar të gjitha sentimentalizmat, duke e ditur se kohët e reja kërkojnë para së gjithash një racionaliteti të qartë dhe realist./VOAL /KultPlus.com
Romani “Të lirë” nga Lea Ypi është vlerësuar nga gazeta prestigjioze “The Guardian” si njëri ndër librat më të mirë të biografisë dhe kujtimeve për vitin 2021, shkruan KultPlus.
Njësoj sikurse gazeta britanike, edhe “The Times” e kishin listuar këtë libër si një ndër 20 librat më të mirë në botë për këtë vit.
Romani është përzgjedhur në listën e ngushtë për çmimin ‘Baillie Gifford’ në letësri. Vepra autobiografike rrëfen tranzicionin e jetës së një vajze të vogël 11-vjeçare të paralelizuar me tranzicionin politik të një shoqërie dhe shteti komunist, Shqipëria.
Lea në librin e saj është 11-vjeçarja për të cilën, socializmi shqiptar i stilit sovjetik mbante premtimin e një të ardhmeje të paracaktuar, një garanci sigurie mes shokëve entuziastë.
Në libër Ypi jep një pamje fëmijërore të regjimit komunist të shkatërruar të Shqipërisë. Imazhet që ngjall Ypi si kanaçet boshe të Coca-Cola të çmuara shumë, rradhët e bukës dhe një statujë bronzi e Stalinit, e prerë kokën nga protestuesit do të ngelet për shumë kohë si kujtimi i asaj periudhe në sytë e një fëmije.
Së fundmi romani “Të lirë” i autores dhe akademikes shqiptare Lea Ypi është botuar në gjuhën shqipe. /KultPlus.com
Romani i njohur ‘Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit’ nga shkrimtari dhe historiani i njohur, Jusuf Buxhovi, i cili së fundmi ka dalur nga shtypi nga shtëpia botuese ‘Faik Konica’ dhe është përkthyer edhe në gjuhën italiane, ka marrë një jehonë të re dhe sukseset e tij duket sikur nuk po kanë një fund, shkruan KultPlus.
Romani për herë të parë u botua në vitin 1982 dhe u përkthye në disa gjuhë botërore, tani ka ardhur me ndryshime të cilat dallojnë nga pesëmbëdhjetë botimet e deritanishme, për arsye se aspekti përmbajtësor dhe gjuhësor është plotësuar akoma më shumë. Ndërsa përkthimi në gjuhën italiane i ka dhënë romanit një frymë të re të shoqëruar me një sukses të jashtëzakonshëm në Itali ku çdo ditë e më shumë po i bëhet jehonë.
Mbrëmë, në promovimin e këtij libri në ambientin e KultPlus Caffe Gallery, Buxhovi ka shpalosur një lajm ekskluziv.
Buxhovi ka treguar se libri i tij do të shndërrohet në film botëror në gjuhën italiane dhe për këtë nismë tashmë shkrimtari kosovar ka nënshkruar disa parakontrata me një ndër shtëpitë filmike më të njohura në itali.
Tutje Buxhovi ka njoftuar se njëri nga producentët është tejet i njohur, përderisa filmi pritet të realizohet nga dy prej regjisorëve më të njohur italianë me renome ndërkombëtare, emrat e të cilëve ende nuk mund t’i zbulojë.
Ndërsa, tani për tani libri është në duart e dy skenaristëve të cilët para dy dite kanë marrë përsipër të kthejnë romanin në skenarë. Ndërsa, sipas Buxhovit, i gjithë procesi pritet të përfundojë në shtator.
“Ruajtja e karakterit të personazheve dhe aspektit të librit, ngritja e botës shqiptare në nivel botëror, projektimi kulturor i historisë shqiptare, përfshirja e Kosovës, Malësisë dhe Shqipërisë, janë këto disa nga arsyet kryesore që producenti italian dhe i gjithë ekipi kanë vendosur ti shpalosin në një film të vetëm ku synohet të tregohet fuqia e një populli të tërë”, thotë Buxhovi.
Buxhovi njofton se italianët kanë treguar një interesim shumë të madh që bota shqiptare të ngrihet në nivel botëror dhe padyshim që për të është nderë që ky film do të jetë i përmasave të tilla.
“Ky film do të jetë një film ku tregohet shpirti, mentaliteti dhe bota shqiptare. Po ashtu, italianët përmes këtij filmi dëshirojnë të krijojnë një pasqyrë të vërtetë të popullit shqiptar dhe historisë së tij. Frika ime e vetme mbetet shteti i Kosovës, për të cilën shpresoj që nuk do të jetë pengesë sepse për 15 vitet e fundit, Kosova nuk ka dhënë shenja që dëshiron të tregojë historinë e vet”, ka thënë krejt për fund Buxhovi. / KultPlus.com
Këto ditë, shtëpia botuese “Faik Konica” nxori nga shtypi romanin e njohur “Shënimet e Gjon Nikollë Kazazit”, të botuar për herë të parë në vitin 1982 dhe të përkthyer edhe në disa gjuhë botërore, përcjellë KultPlus.
Ky botim, megjithatë dallon nga pesëmbëdhjetë të deritanishmit, ngaqë është i plotësuar nga aspekti përmbajtësor dhe ai gjuhësor.
Autori është thelluar te çështja e polikromit fetar tek shqiptarët, duke e pasqyruar atë jo vetëm si bashkëjetesë të besimeve nga familjet deri te individi, por të ndërlidhur me elementet e kozmogomisë të trashëguara nga dijet e vjetra, të cilat gjenden në vetëdijen kulturore dhe historike të shqiptarëve si një faktor i veçantë, që atë e ka përballuar edhe me trysninë e vazhdueshme të garës së qytetërimeve, ku për t’u shkatërruar ky element identitar, është përdorur edhe lufta biologjike, me virusin e murtajës, mbi të cilin ngritet edhe drama e romanit ne dimensionin gjithëkohor dhe gjithnjëtëzor, format e të cilit pasqyrohen edhe sot për qëllime politike dhe hegjemoni. Po ashtu, autori e ka kthyer paskajorën dhe disa morfema të gegnishtës, që pasqyrojnë fuqinë shpirtërore që mbështetet mbi gjuhën e mirëfilltë. / KultPlus.com
Një roman që trajton persekutimin e hebrenjve në Gjermani në 1938 por që u harrua për 80 vjet, është bërë së fundmi pjesë e listës bestsellerëve në Mbretërinë e Bashkuar.
Pasagjeri i Ulrich Alexander Boschwitz flet për një burrë hebre i cili, ashtu si autori, përpiqet t’i shpëtojë ngritjes së regjimit nazist.
Romani u rizbulua në 2018 pasi mbesa e autorit e gjeti dhe ia tregoi një redaktori.
Libri ka marrë komente të jashtëzakonshme dhe ka hyrë në listën e Sunday Times për 10 librat fiksion më të shitur.
Botimi në Britani shiti thuajse 1800 kopje javen e kaluar duke e vendosur të 10-tin në listë.
Romani është shkruar në javët pas Kristallnacht (Nata e Qelqit të Thyer, e njohur gjithashtu si Pogromi i Nëntorit), shpërthimi i dhunës masive kundër hebrenjve në Gjermani dhe Austri në nëntor 1938.
Ai tregon historinë e një biznesmeni hebre të quajtur Otto van Silbermann, i cili dëgjon një trokitje në derën e tij nga nazistët Storm Troopers dhe shpejt e kupton se duhet të ikë.
Ai dhe gruaja e tij i fusin të gjitha paratë e tyre në një valixhe dhe përfundojnë duke hipur tren pas trenit në të gjithë Gjermaninë ndërsa përpiqen të shpëtojnë.
Vetë Boschwitz ishte larguar nga Gjermania tre vjet më parë pasi u miratuan ligjet antisemitike.
Libri i tij u botua në SHBA dhe MB përkatësisht në 1939 dhe 40, por nuk mori vëmendje. Autori vdiq në 1942 në moshën 27 vjeç kur anija me të cilën po udhëtonte u bombardua nga gjermanët./KultPlus.com
Komunikimi përtej të qenurit një proces i kuptimit, ai është edhe formues i pikëpamjeve tona. Mirëpo, përbrenda këtyre cikël-proceseve, nuk janë të rralla paragjykimet, keqkuptimet madje edhe akuzimet. Pikërisht këtyre temave, Lorik Sylejmani i ka bërë vend në librin e tij të dytë “Kompleksi i Kauçit”, shkruan KultPlus.
Pas rrugëtimit të artistit vizuel dhe gazetarit, Sylejmani me veprën e tij të parë “Sallatë dhe çalldisje”, tanimë kishte ardhur koha për një aventurë të re shkrimesh. Skenarin të cilin e shkroi për film, ai vendosi ta kthej në roman, duke e sjellë përpara publikut romanin “Kompleksi i Kauçit”.
Loriku ndau me KultPlus të gjitha detajet deri në dritëdalje të veprës së tij, i cili u shpreh se kishte punuar gjatë në filmin e dikurshëm që emërtohej “Film me ngjyra”. Mirëpo, koha dhe kostoja që i merrte ky medium artistike e bëri që ta ndërroj rrjedhën e planifikimeve.
“Vendosa t’i rikthehem idesë që më lindi dy vite më parë, ta kthej në roman skenarin dhe ja ku e kemi librin sot”, nis të rrëfen historinë e “Kompleksi i Kauçit”.
I interesuar për komunikimin dhe mënyrën se si njerëzit bashkëveprojnë nëpërmjet saj, Loriku vendosi që pikërisht këtë temë ta bart në letër.
“Jemi rritë në një shoqëri ku respekti dhe kujdesi ndaj njëri tjetrit, dekada më parë, qoftë në rrethin e ngushtë por, edhe atë të gjerë ka qenë maksimal. Me kalimin e kohës dhe me zhvillimin global teknologjik, të cilit nuk kishim nga ti iknim edhe ne, pa dyshim, edhe ne si shoqëri u tjetërsuam”, vlerëson Sylejmani.
Këto ishin arsyet që na bën të ndërrojmë format e komunikimit përbrenda shoqërisë sipas tij, ndërkohë që ai mendon se ka përmirësime në aspektin pozitiv.
“Si rrjedhojë, sado pak edhe niveli jonë i komunikimit arriti një nivel më të lartë, pak a shumë më të avancuar. Më asgjë nuk është e njëjtë apo siç ka qenë”, shprehet Lorik Sylejmani.
Përderisa libri ka buruar nga shoqëria, nëpërmjet vrojtimit të tij të përditshëm të komunikimit, botës virtuale, mediave dhe diskursit të të gjitha këtyre; edhe emërtimi simbolik ka lindur nga këto hallka.
“Jemi një popull që dimë çdo gjë. E në të vërtetë nuk e di a prodhojmë së paku gjilpëra. Ironia është se dimë rrethanorët e shpikjes së qelizës e deri tek fluturaket kozmike”, nis ai e sqaron arsyen e “Kompleksi i kauçit”.
Në anën tjetër, tërë këtë pasivitet të shoqërisë ai e ironizon duke i thënë “gjenialitet”, e që ndërkohë tregon se nga ka ardhur ky fenomen:
“Mirëpo, a e dini se ku na lind ky gjenialitet? Nga kauçi, bile as nuk ulemi mirë, por qëndrojmë të shtrirë dhe kritikat dhe dituritë e botës i japim nga ai vend, disi i shenjtë për ne. Sallë një konglomerat kompleksesh, mos të them neveritëse”.
“Kompleksi i kauçit” i cili e trajton komunikimin e shoqërisë, padyshim që është i lidhur ngushtë me realitetin. Përbrenda librit kanë zënë vend edhe bisedat të cilat autori ka pasur rastin t’i bëj gjatë jetës së tij.
Ai nis ta shpjegon këtë pjesëmarrje të realitetit duke thënë se letërsia përgjatë historisë, e sidomos në periudhat moderne dhe postmoderne, individi është protagonist dhe rojtar i mendimit të tij, teksa narracioni personal është qershia mbi tortë për lexuesin, autocenzura nuk ekziston fare.
“E njëjta gjë ndodhë edhe në romanin tim. Kam provokuar tema duke folur me miq nëpër rrjetet sociale, i kam ngacmuar për tema të zgjedhura, i kam pyetur të më tregojnë një pjesë nga përvojat e tyre, më pas i kam redaktuar, kam hequr pjesë të bisedave, i kam modifikuar, u kam dhënë edhe më shumë pjesë nga përvoja personale”, sqaron Sylejmani.
Ai një kujdes të veçantë përbrenda romanit të tij i ka kushtuar dialogjeve.
“Asgjë në roman nuk është e trilluar. Fije e për pe është përvoja ime në komunikim mes miqsh dhe egos sime”, shprehet Lorik Sylejmani.
Ndërkaq përbrenda këtyre bisedave dhe realiteteve të shprehura nga lapsi i tij, ka edhe erotizëm.
“Ka qenë interesante për mua të dëgjoja biseda nga më perverset nga miqtë e mi, kolegët në moshë, të cilët tregonin edhe bizaritete. Diçka nga secila nga këto, të mbështjella artistikisht dhe duke mos kaluar banalitetin janë shpalosur në pjesën e tretë të romanit”, thekson autori.
Në anën tjetër, ai vlerëson se erotika ka qenë pjesë e përditshmërisë sonë “të fshehur” si shoqëri, teksa në publik kemi aktruar kinse këto nuk ekzistojnë fare.
“Projeksioni i një far puritanizmi karshi njëri tjetrit, për mua është neveritës. Mos të them kalon shkallën e neverisë. Të gjithë flasim kokë më kokë për shfrenimet dhe dëshirat seksuale, ofendojmë me fjalët më të pista, përgojojmë deri në maksimum një individ duke ia prishë imazhin. Kemi qenë shoqëri e mbyllur, por erotika ka qenë prezente gjithandej”, vlerëson Sylejmani.
Në anën tjetër, romani i cili destinim të parë e pati filmin, ndonjëherë mund t’i dal publikut nëpërmjet pamjeve dhe jo fjalëve. Mirëpo, Loriku këtë do ta bënte në një gjuhë të huaj.
“Një mik ma pati përkthyer skenarin në gjuhën angleze dhe po të vendosi nesër ta ekranizoj, patjetër se do ta bëja në këtë gjuhë. Tingëllon aq fuqishëm, aq i përmbledhur konceptualisht, i shthurur strukturalisht, saqë dinamika me të cilën është shkruar skenari, do ishte shumë e pranueshme për ekran”, shprehet Lorik Sylejmani.
Autori i veprës “Kompleksi i Kauçit” na bën me dije se romanin ka vendosur ta përkthej në gjuhën angleze dhe se deri në fundvit shpreson që ta kenë në duar edhe lexues jo shqipfolës. / KultPlus.com
Koha ka qenë dëshmitare e shumë vargjeve lirike, himnizimeve dhe ngritjeve të shkrimtarëve nëpërmjet kultit të gruas. Mirëpo, përherë më e vështira ka qenë pasqyrimi i banorëve të shpirtit të saj, dhimbjes dhe fuqisë.
Shkrimtari Ag Apolloni ka vendosur të dal nga kornizat e frymëzimeve individuale, të mos bëhet kumt i historisë por, ai ta bëj historinë. Dy protagoniste me fate të ndryshme, por dhimbje të njëjtë, janë shpalosur në veprën e tij më të re “Një fije shprese, një fije shkrepëse”, shkruan KultPlus.
Në çdo faqe të romanit dokumentar merr banim pritja e Ferdonije Qerkezit, rrokullisja e syve të saj në katërmurëshin e ftohtë të mbushur me fotografitë e të dashurve të saj që lufta ia morri. Katër djemtë dhe burri i saj janë sinonime të fjalës ‘mungesë’ për të, ndërkaq ajo është kthyer në kuptimin dhe gjallërinë e fjalës ‘fuqi’. Në vitin 2005 ajo do t’ua hidhte dheun përmbi eshtrave të dy bijve të saj, teksa edhe sot vazhdon t’i pres gjurmët e burrit dhe dy djemve tjerë.
Kundër padrejtësive të jetës, dikush vendos të ‘protestoj’ në formën e vet. Pashkë Marku nuk mund të qëndronte indiferente karshi humbjes së dy djemve, andaj ajo vendosi të mbetet një vulë historike e mbështjellë me zjarr. Disa ditë pas varrimit të eshtrave të të bijve, ajo dogji veten me benzinë, si revoltë ndaj humbjes që kishte pasur.
Fati i këtyre nënave, të cilat janë përfaqësuese të mijëra të tjerave që lëngojnë nga humbjet e luftës, kanë marrë banim në veprën më të re të Apollonit, i cili ka vendosur ta ndaj me KultPlus rrugëtimin e “Një fije shprese, një fije shkrepëse”.
Ai rrëfeu se letrat e tij kishin filluar të mbushen me fjalë që në prill të vitit të kaluar, atëherë kur me shokët e tij, Dritan Dragushën dhe Gazmend Bajrin kishin vizituar shtëpinë-muze të Ferdonijes.
“Linjat i krijova ditën e vizitës, por përpunimet, saktësimet faktografike dhe lëmimet stilistike kanë marrë krejt kohën e mbetur”, nis detajimin e rrugëtimit të romanit dokumentar Apolloni.
Përveç në mendjet e lexuesve për nga aspekti tematik, vepra ka pasur veçanti edhe te shkrimtari për mënyrën e të shkruarit. Tanimë, ai kishte dal nga fiksioni dhe ishte kapur për realiteti.
“Kjo është hera e parë që shkrova këtë tip të romanit, pra dokuromanit, i cili është duke dominuar në letërsitë e vendeve të tjera”, thekson autori, i cili tregon se leximet e shkrimtarëve të huaj i kanë shërbyer si model.
Kthesa emocionale e çdo vepre qëndron në protagonistët dhe fatet e tyre. Apolloni i cili i ka lënë një vend të veçantë në krijimtarinë e tij këtyre dy zonjave të fuqishme, i portretizon në forma të ndryshme.
“Ferdonija është simbol i durimit, kurse Pashka – simbol i rebelimit. Përtej këtyre simboleve nuk ka një simbol të tretë, por natyrisht ka tragjedi të shumta ndërmjet”, vlerëson shkrimtari.
Teksa çdo nënë e Kosovës që ka ndjerë të njëjtën dhimbje është simbol i diçkaje, ai ka vendosur t’i zgjedh pikërisht këto dyja, arsyen e së cilës e rrëfen:
“I kam zgjedhur këto dyja, sepse nëpërmjet tyre arrihet te përgjithësimi filozofik i këtyre rasteve. Ferdonija pret, Pashka revoltohet. Njëra bëhet simbol sizifian i absurdit, tjetra simbol i revoltës. Thënë shkurt: çdo nënë ose pret, ose revoltohet”.
Një ndihmesë në këtë zgjedhje i ka dhënë filozofia e shkrimtarit Alber Camus.
“Figura e nënë Ferdonijes, përmban brenda vetes edhe rastin e Zoje Prendit, që ia vranë pesë djem, por edhe të shumë nënave të tjera që vazhdojnë të shpresojnë e të presin. Ndërsa figura e nënë Pashkës i përfaqëson rastet e nënave të revoltuara”, sqaron autori duke përmendur personazhe të Camus.
Ashtu siç është tërë libri, edhe titulli ka një peshë të rëndë. “Një fije shprese, një fije shkrepëse” ndërlidhet me fatin e dy grave të cilat do të mbeten të paharruara në historinë e Kosovës.
“Ferdonija kapet për një fije shprese, ndërsa Pashka e realizon revoltën nëpërmjet një fije shkrepëse. Kur fiket shpresa, ndizet shkrepësja. Por vetëvrasja e saj ishte edhe thirrje për kujdes ndaj nënave zemërdjegura”, shprehet Ag Apolloni.
Mesazhi i kësaj vepre kalon së qenuri në shinat e moraleve të protagonistëve të letërsisë, mirëpo ajo ndërlidhet me gjakun dhe shpirtin e dy qenieve reale. Andaj, ashtu edhe siç thotë autori, çdo histori e këtij libri është kod dhe mesazh në vete.
“Mesazhi që theksohet më shumë, është ai që përfaqëson shkrimtari hebre, Elie Ëiesel, që të mos rrimë indiferentë përballë krimeve. Mbi këtë motivacion është inkorporuar edhe ligjërata e tij, “Kurthet e indiferencës”, të cilën e pati lexuar në Shtëpinë e Bardhë, para se të ngarkohej nga presidenti Clinton për t’i vizituar kampet shqiptare dhe për ta bërë një raport mbi gjendjen e refugjatëve”, thotë shkrimtari Apolloni.
Ajo që do t’ia ‘heq’ pluhurin e harresës kësaj vepre do të mbetet versioni real i saj dhe thirrja për vëmendjen ndërkombëtare.
“Ky roman dokumentar mund të lexohet dhe të trajtohet edhe nga ata që merren me çështjet e drejtësisë. Pra, ky është roman që sjellë prova të pakontestueshme për spastrimin etnik dhe gjenocidin mbi shqiptarët”, thotë autori.
“Një fije shprese, një fije shkrepëse” do të mbetet gjatë në mendjen e lexuesve dhe do të jetë përherë një gjurmë me përplot dhimbje të Kosovës. /KultPlus.com
“- Po përpiqem të gjej arsyen, përse njerëzit nuk kanë guxim të vrasin veten. Kjo është. – Si kështu, nuk kanë guxim! Po pse pak vetëvrasje bëhen? – Shumë pak. – Këtë mendim keni?
Nuk mu përgjigj. Qëndroi i menduar dhe pastaj ecejaku nëpër dhomë. – Po ç’i përmbaka njerëzit të vrasin veten, sipas jush? – e pyeta. Më pa i hutuar, si të donte të sillte ndër mend se për çfarë po flasim. – Po ja, dy paragjykime i përmbajnë: një i vogël dhe një shumë i madh. – Cili është i vogli? – Dhembja! – Dhembja? Pse kaq e pamposhtme qenka dhembja në një rast të tillë? – Dhembja është e para. I gjejmë të shfaqur dy llojëshe: janë ata që e vrasin veten o nga pikëllimi i pangushllueshëm, o nga ligësia, o nga çakërdisja, o nga ku di unë se çfarë. Këta pak mendojnë për dhembjen! Janë dhe ata që e bëjnë me mendje të ftohtë, këta mendojnë shumë. – Pse ka që e bëjnë me mendje të ftohtë? – Ka shumë. Po të mos ekzistonin paragjykimet, do të kishte më shumë: do të qenë të gjithë. – A thua të gjithë?
Ai heshti. – Po pse a nuk njihen mënyra të vdesësh pa ndier dhembje? – Përfytyroni, – më tha dhe qëndroi para meje – përfytyroni një gur të kësaj madhësia, sa një shtëpi, ai varet poshtë. Ju jeni nën të: në rëntë, a do ndienit dhembje? – Nga një gur sa një shtëpi? E tmerrshme! – S’e kam fjalën te tmerri, dhembje a do ndienit? – I përmasave të tilla? Kuptohet, asnjë dhembje s’do ndjehej. – Sikur ju vetë të gjendeshit nën të, me siguri, që s’do mbeteshit pa e përfytyruar ç’dhimbje të padurueshme do të ndienit në atë rast. Edhe shkencëtar po të ishit, edhe mjek po të ishit, frikë do kishit. – Po arsyeja e dytë, ajo e madhja? – Bota e matanvarrit. – Domethënë, ndëshkimi? – Bota e matanvarrit, si e tillë. – Po pse nuk ka ateistë të regjur që s’besojnë në botën e matanvarrit?
Përsëri heshti. – Ndoshta niseni nga vetja që flisni kështu? – Jo gjithkush mund të gjykojë nisur nga vetja. – mërmëriti dhe u skuq e u bë flakë. – Liria ka për të qenë e kulluar, kur të jemi shpërfillës ndaj asaj: të rrojmë apo të mos rrojmë. Drejt kësaj duhet synuar. – Duhet synuar? – Po atëherë askush nuk ka për të dashur të jetojë? – Po, askush. – Tha me zë të fortë. – Njeriu ka frikë nga vdekja, sepse e do jetën, ky është mendimi im. – i thashë. – Është ligj i natyrës.
– Poshtërësi është, gënjeshtër është! – sytë i shkrepëtinë dhe i nxorën xixa. – Jeta është dhimbje, jeta është tmerr, njeriu është fatkeq. Njeriu tani jetën e do, sepse e do dhimbjen dhe tmerrin. Këtu dhe fshihet mashtrimi. Njeriu i tanishëm nuk është njeriu që duhet të jetë. Do ketë të rinjë: të lumtur dhe krenarë. Për ta do jetë njëlloj: të rrojn apo të mos rrojnë: ky do të jetë një njeri i ri. Kush del fitimtar mbi dhembjen dhe frikën, ai do të jetë vet perëndi. Kurse të tjerët, s’kanë për të qënë.
– Pra perëndia qenka, sipas jush? – Ai mungon, por për të qenë është. Nën shkëmb s’ka dhimbje, por në frikë nga shkëmbi ka dhimbje. Perëndia është dhimbje, frikë nga vdekja. Kush do ta mposht dhimbjen dhe vdekjen, ai do të bëhet perëndi. Do të jetë një jetë e re ajo, do të jetë njeri i ri, çdo gjë do të jetë e re … Atëherë historinë do ta ndajnë në dy gjysma: nga gorilla deri në zhdukjen e perëndisë dhe nga zhdukja e perëndisë…
– Deri të gorilla? – Deri te këmbimi i tokë dhe i njeriut fizikisht. Njeriu do bëhet perëndi dhe do ndryshojë fizikisht. Edhe bota do ndryshojë, edhe mendimet për të gjitha ndjenjat. Ju si mendoni: a ka për të ndryshuar njeriu fizikisht? – Në qoftë se do të jetë shpërfillës ndaj të jetuarit apo mos të jetuarit, atëherë të gjithë do ta vrasin veten: kështu dhe ka për t’u shfaqur ndryshimi.
– Sidoqoftë, gënjeshtrën do ta vrasin. Kush e do lirinë, si gjënë më kryesore, ai duhet të guxojë ta vrasë veten. Kush guxon ta vrasë veten, ai është perëndi. Është në dorën e secilit që të mos ketë dhe asgjë të mos ketë. Por askush këtë s’e ka bërë. – Vetvrasës ka me miliona. – Veç e kanë bërë me frikë, jo si duhet. E kanë bërë jo për ta vrarë frikën. Kush e vret veten për ta vrarë frikën, ai menjëherë bëhet perëndi.”/filozofia.al /KultPlus.com
Një burrë dhe një grua, Isaku dhe Ingeri, takohen në shkorretet e shkreta të Norvegjisë. Burri punon pa u lodhur. Vrasja e fëmijëve, mashtrimi, xhelozia, lakmia, progresi janë tundime ku bien me radhë gruaja dhe fëmijët, të afërmit dhe armiqtë e tij. Ndërsa Isaku, i lidhur me tokën e tij, ka vetëm një qëllim: të hapë toka të reja. Është pikërisht përmes kësaj metafore që Knut Hamsun ka ndërtuar një roman shëlbimi, të përshkuar nga një frymë e vërtetë biblike.
ZGJIMI I TOKËS është gjithashtu një portret i mrekullueshëm i gruas: Ingeri është arsyeja e jetës së Isakut, por, njëkohësisht, edhe ajo çka e kërcënon më shumë. Ingeri është parimi i sfidës: asaj i duhet t’i jetojë të gjitha jetët e mundshme para se të rikthehet sërish tek ai, Isaku, që nuk ndryshon kurrë. Ingeri ka udhëtuar në det, ka jetuar në qytet: por rikthehet përsëri në shtëpinë e saj. Bota është e madhe, gumëzhin prej qenieve. Ingeri në këtë gumëzhimë, nuk është veçse një qenie njerëzore mes shumë të tjerave, të panumërta. Romani tregon prirjen e Hamsun drejt primitivizmit dhe shmangien nga modernizmi. Ai e kundërshtoi realizmin dhe dëshiroi që “letërsia moderne të përfaqësonte ndërlikimet komplekse të mendjes njerëzore”.
Rreth autorit
Knut Hamsun, pseudonim i Knut Pedersen (1859-1952) ishte një romancier, dramaturg, poet norvegjez dhe fitues i Çmimit Nobel në Letërsi në vitin 1920. Si lider i rrymës neo-romantike në fund të shekullit të shkuar ai e shpëtoi romanin nga tendenca e një naturalizmi të ekzagjeruar. Ashtu si heronjtë josocialë të veprave të tij të para, Hamsun mbajti një qëndrim indiferent kundrejt progresit, që dallohet edhe në veprën e tij ZGJIMI I TOKËS, (një vepër e përkthyer në shumë gjuhë të botës, tashmë, për herë të parë edhe në shqip) ku ai shpalos filozofinë e tij të “kthimit drejt natyrës”.
Hamsun ishte një mbështetës i Gjermanisë gjatë pushtimit nazist të Norvegjisë në Luftën e Dytë botërore. Me përfundimin e luftës ai u burgos si tradhtar, por akuzat ndaj tij u rrëzuan si rrjedhojë e moshës së tij të vjetër. Megjithatë u dënua si bashkëpunëtor dhe për këtë iu desh të paguante një gjobë, e cila e shkatërroi financiarisht. Bashkëpunimi me nazizmin ia dëmtoi seriozisht reputacionin, por me vdekjen e tij interesi për veprën u shtua ashtu si edhe përkthimet në disa gjuhë të huaja duke e shtrirë edhe më gjerë numrin e lexuesve. Joracionalizmi i tij i qartë dhe stili impresionues, spontan dhe i çlirët patën një ndikim të gjerë në Europë për shkrimtarë si Maksim Gorki, Tomas Man, dhe Isaac Bashevis Singer.
Autori: Knut Hamsun Titulli: Zgjimi i tokës Lloji: Roman Formati: 14 x 20 cm Numri i faqeve: 384 faqe Përktheu: Amantia Kapo ISBN: 978-9928-277-98-5 Çmimi: 1000 lekë
Doli nga shtypi, në botim të shtëpisë botuese “Artini” nga Prishtina, libri më i ri i Profesor Agim Vincës: “DITARI I PANDEMISË. Rrëfime nga karantina”. Libri ka rreth 300 faqe. Në parathënien me titull “Dy fjalë lexuesit”, vetë autori, ndër të tjera, shkruan:
«As në ëndërr nuk më kishte shkuar ndër mend se do të vinte dita të shkruaja një libër si ky. Kisha plane të tjera, të shumta, prej të cilave nuk kam hequr dorë, por ato mbetet të presin një kohë tjetër, më të mirë. Sepse, nuk i ngjan puna punës, thonë në vendlindjen time. Ka punë që presin dhe ka të tjera që ose bëhen sot, në këtë moment, ose nuk bëhen fare.
Më 14 mars, një ditë pas shfaqjes së rasteve të para me koronavirus në Kosovë, vendosa të mbaja ditar, gjë që e kam bërë, herë pas here, edhe më parë.
Thashë me vete: të lë një dëshmi, nëse jo për histori, së paku për jetën e përditshme të njerëzve të një kohe, të neve që na ra në hise ta përjetojmë pandeminë Covid-19.
Të lija një dëshmi dhe të shlyeja një borxh ndaj atyre që i vunë gjoksin kësaj sëmundjeje, duke rrezikuar veten, mjekëve në radhë të parë, por edhe infermierëve, laborantëve, ekspertëve të mikrobiologjisë, përfaqësuesve të institucioneve shtetërore, në radhë të parë atyre shëndetësore, por edhe policëve që ditë e natë ishin në krye të detyrës, duke u kujdesur për rendin.
Për pandeminë do të shkruhen libra në të ardhmen (ndoshta tashmë janë shkruar ose po shkruhen). Do të shkruhen libra e do të bëhen shfaqje e filma. Dokumentarë e artistikë. Secili që e ka përjetuar mbylljen dhe izolimin e, larg qoftë, edhe sëmundjen, ka rrëfimin e vet për të.
Ky është rrëfimi im, ashtu siç e kam parë e përjetuar unë këtë situatë: situatën nëpër të cilën kaluam në muajt mars, prill, maj të këtij viti.
Këto janë shënime të mbajtura rregullisht gjatë ditëve të pandemisë, ndërsa qëndroja i mbyllur në shtëpi, në banesën time në Prishtinë. E fillova si diçka të vogël, por ditë pas dite e javë pas jave, erdhi duke u rritur, ashtu siç rritet topi i dëborës kur niset nga maja e bjeshkës për të përfunduar në fund si ortek a rrungajë.
Janë gjithsej 80 ditë: nga data 14 mars, që do të thotë një ditë pas zbulimit të rastit të parë me koronavirus në Kosovë, deri më 1 qershor, kur filloi faza e tretë dhe, le të shpresojmë, edhe e fundit e masave kufizuese dhe, deri diku, edhe normalizimi i jetës, së paku në krahasim me periudhën e mëparshme.
Dhe, ja, një rastësi e bukur: Një Qershori është Dita e Fëmijëve, e atyre që janë fëmijë sot dhe e atyre që do të vijnë paskëtaj në këtë botë dhe që këtë ditar do ta lexojnë një ditë mbase si një përrallë, të bukur, por edhe të frikshme njëkohësisht.
Jam përpjekur të vë ekuilibër mes aspektit intim, personal e familjar, që është karakteristikë e ditarit si formë e shkrimit dhe atij publik, shoqëror e kombëtar, gjë që e rrit, besoj, peshën dhe rëndësinë e këtij rrëfimi.
Kamyja thotë te Murtaja se njerëzit e mbyllur në karantinë, më shumë se në të tashmen (dhe të ardhmen), jetojnë në të kaluarën. Kështu ka ndodhur edhe me mua që në këto shënime kam evokuar shumë kujtime dhe ngjarje nga e kaluara. Ato edhe janë ndoshta pjesët më të bukura të këtij libri.
Prishtinë, 1 qershor 2020 A. V.
Ndërsa recensenti i libit, shkrimtari dhe publicisti Rushit Ramabaja, shkruan:
«Gjithkahnaja e librit më të ri të Agim Vincës DITARI I PANDEMISË, Rrëfime nga karantina mbërthen në vete 80 ditë zymtore të kësaj pranvere të sëmurë. Këtë libër (që, ndonëse i shkruar në formë ditari, ma merr mendja se më së miri mund të lexohet si prozë dokumentare) e bën të jashtëzakonshëm, jo ngjarjet e përditshme të një kohe morti me të vdekur e vaje, por ngjallja e zombive provincialë pikërisht në kohë të dergjës botërore, për të rrëzuar qeverinë legjitime dhe për të hëngër lirinë tonë. Ky është zëri i intelektualit dhe poetit, që del nga brendësia. Këta atdhengrënës, shkelën idealin dhe lirinë duke përdhosur ligjet mijëvjeçare që kishin rregulluar raportet e etnisë në kohë morti e fatkeqësie. Ky akt i lig është vënë në qendër të magjisë së rrëfimit, në dukje ndonëse duket i pasforcuar, i privuar nga hidhërimi. Por, përbrenda vlon drama e mllefi kolektiv. Kështu e pasforcuar, vëngjilla e kësaj pranvere ka dalë aq e natyrshme, aq spontane dhe aq e lexueshme. Në vetë aktin e shkrimit të këtij ditari në kohë të fatkeqësisë kolektive, mund të lexojmë shpirtin human të Profesorit tonë dhe mesazhin për metaforën e paplakur të lirisë». / KultPlus.com
Romani “JENIÇERI I FUNDIT”, shënon një arritje specifike në letrat shqipe. Jusuf Buxhovi, është i shkolluar për letërsi dhe i specializuar në histori, prandaj këto dy afinitete krijuese janë tamam si dy komponente krijuese të cilat i ka inkorporuar në romanin historik, ku rrëfimi letrar është konceptuar mbi argumentin historik duke e sajuar komponentën e tretë, përkatësisht konceptin filozofik si synim përcaktues.
Romani „Jeniçeri i fundit“, është në vazhdën e temave historike që merret me të shkuarën për ta emancipuar të tashmen, e cila sido që të jetë, qysh të nesërmen, bile në sabah, kalon në pronësi të historisë, prandaj kufiri në mes historiografisë dhe letërsisë është i ngushtë, e që ngjason me një sintagmë rotative që haset në këtë libër: “Për fundin si fillim dhe fillimin si fund”(faqe 153), ku mund të interpretohet se aty ku nis një fillim ka edhe mbarim, sikurse ku është fundi i fillimit do të niste fillimi i një fundi tjetër,duke qitur në pah aspekte të mendimit filozofik, për “Dijet e Vjetra dhe Dijet e Reja”, “Gjaku i Dijës dhe Dija e Gjakut”, “Shteti i Dijes dhe Dija e Shtetit”,e veçmas bie në sy“të qenit (Unë) dhe të bërit (Mua)”, e deri tek “përfundimi në lëkurën e Gjarprit të Shtëpisë”.
Me këtë metodologji rrëfimi, dhe me përvojën e gjatë në shkrimin e romanit, Jusuf Buxhovi e mban pezull lexuesin, qoftë me strukturën e rrëfimit ku nxit kureshtjen për të ditur se,“shembja fillon aty ku përfundon ngritja, ndërsa ngritja fillon aty ku përfundon shembja…”, ose për të dalluar se “nuk ka asgjë të përhershme përveç ndryshimit, siç nuk ka asgjë të qëndrueshme përveç ndryshimit…”,etj., (faqe 8).
Roli i personazheve që trajtojnë ngjarje të caktuara, janë të kamufluara kryesisht me elemente teologjike që ngjall kureshtjen e lexuesit, për të mësuar për misticizmin si besim që e kanë aplikuar Rendi Bektashian, kuptohet edhe në hapësirën shqiptare. Por, kthimi i Jeniçerit në moshë të thyer dhe risocializimi i tij, sado që trajtohet sipas faktit historik ndërlidhet edhe me aktualitetin, sidomos me fatin e „Jeniçerëve Modern“, të cilët nuk i kanë humbur shpresat, për një kthim në moshë të thyer. Kurse fati i atij kthimi, lidhet pikërisht me moshat e thyera, siç është rasti me „Jeniçerin“ që trajtohet në romanin e Jusuf Buxhovit. Prandaj nëse diku më lart e kemi thënë se e sotmja, (pra edhe ky çast), nesër kalon në pronësi të historisë, atëherë fati ynë, ka ngjashmëri të mëdha me fatin e personazhit kryesor që trajtohet në këtë roman, ashtu siç zhvillohen shumë ngjarje e bëma historike që përngjajnë me të tashmen që e njohim pak më mirë.
Si koncept, ngritja dhe rrënimi i Perandorive, kanë zhvillim identik, që përshkohen nga faktor kohor të zhvillimeve socioekonomike, por në aspektin strukturor e filozofik ngjasojnë. Në këtë plan romani i „Jeniçeri i fundit“ aq sa ka të bëjë me Perandorinë që përshkruhet, po aq ka të bëjë edhe me rrënimin e një Perandorie që përfundoi kohë më parë, ku si pjesë e procesit të shthurjes, degdisjes dhe shkatërrimit të saj, ishte edhe protagonisti i romanit, përkatësisht vet autori i librit.
Personazhet e romanit lidhen kryekëput me trevën e Gjakovës dhe janë trajtuar më shumë nga aspekti i lëvizjeve teologjike ku i kundron zhvillimet sipas Rendit Bektashian, ndoshta për vet inspirimin që krijon rituali fetar i këtij besimi, rendi i tij dhe shkallët e hierarkisë janë aspekte të thella filozofike, kurse në planin gjuhësor e bëjnë romanin tërheqës dhe të pranueshëm.
Ndoshta për shumë kë, pjesët filozofike dhe ato që kanë të bëjnë me aspektin ritual donë vëmendje të shtuar. Por, nëse e abstrahojmë këtë mendim, dhe i marrim ato personazhe si të rëndomta, pa e përfillur kuptimin filozofik, mitologjik dhe teologjik, përsëri ngjarjet do të kenë kuptim logjik, (jo ndoshta me një mendim shumë të thellë),por që kuptohet me lehtësi gjithsesi. Prandaj, më duket sikur përdorimi i këtyre shprehjeve nga lëmi i mitologjisë dhe teologjisë, ka si qëllim për të emancipuar mendimin filozofik, të cilit i qaset nga aspekti historik, duke e shtjelluar mirë në planin gjuhësor, ku përveç elementeve historike, ka mjaftë mendime e meditime filozofike dhe trajtesa gjuhësore që do t’u hynin në shërbim historisë-filozofisë dhe letërsisë, ku ndërtohet një lloj trilogjie specifike. Ky fenomen i trilogjisë së mendimit është pjesë e punës së vazhdueshme që bënë ky autor i cili më shumë se kushdo tjetër e ka të ndërtuar konceptin e trilogjisë letrare, publicistike dhe historike.
Aspektet e theksuar më parë, janë pjesë e jetës dhe angazhimit intelektual të Jusuf Buxhovit, si letrar, si historian dhe si politikan, ndonëse që të tri elementet i kundron nga pozita e shkrimtarit, intelektualit dhe qytetarit në profesion të lirë.
Padyshim, romani „Jeniçeri i fundit“ jo që është ndër veprat më të kompletuara të autorit në këtë fushë, por mund të radhitet si njëra nga veprat më të realizuara në shkallë kombëtare të letërsisë shqipe. Romani në fjalë është një vepër që u hyn në shërbim të gjithëve që historinë e kanë synim dhe studim, pasi aty gërshetohen elemente të hershme të antikitetit historik që vjen deri në kohën e Rilindjes, përkatësisht në kohën e “Zgjimit Kombëtar”, e ndërlidhur edhe me faktorët kohorë deri në ditët tona. Këto elemente ngjallin inspirim tek lexuesi për të kuptuar më mirë bektashizmin si religjion, kurse ngjarja zhvillohet në një hapësirë të lokalizuar gjeografike me 1500 – 2000 m2, e cila shtrihet përreth Pashtrikut, Dushkajës, Përdrinit, në Papaj, në Qafë Prushi e në Rekë të Keqe. Por trajtimi është i shkëputur krejtësisht nga religjioni si predikim. Pra, inspirimi dhe motivimi në këtë vepër janë bazë për ta bërë ngjarjen më mistike, për ta zhvilluar imagjinatën e lexuesit dhe për ta bërë rrëfimin shumë më interesant. Ndërsa, fundi tragjik i një rendi shoqëror, i një Perandorie të caktuar, siç ishte ai i Jeniçerëve lidhet ngushtë me rolin e besimit bektashian në shoqëritë njerëzore. Këto zhvillime, kanë ngjashmëri me fundin tragjik të Perandorisë Komuniste, e cila po ashtu kishte ngritur në kult besimin dhe inspirimin në fenë e tyre, ndërsa gjatë procesit të shkatërrimit, edhe ky sistem përjetoi trauma identike me ato që ndeshen në këtë roman si fakt historik që lidhte me një epokë.
Përvoja jetësore që ka pasur autori, (sidomos me rënien e Perandorisë Komuniste), ia ka lehtësuar punën metodologjike, për ta interpretuar shthurjen e një sistemi a formacioni të caktuar në mënyrë sa më tragjike, ku përmes imagjinatës i ka ndërlidhur mirë faktet historike dhe ato letrare, me besimin si inspirim, i cili në atë kohë ishte aplikuar si rend shoqëror i përparuar i Perandorisë Otomane. Autori mjaftë mirë i ndërlidh dhe i ndërthur faktet me raportet e shqiptarëve me perëndimin. Duke i parë ato zhvillime në aspektin kulturor, strategjik dhe historik, duke qitur në pah përpjekjet e vazhdueshme të Jusuf Buxhovit, për ti lidhur shqiptarët me rrënjët e këtij qytetërimi.
Romani „Jeniçeri i fundit“, sidomos me angazhimin e Sheh Banit, kur do të kërkojë “veprim të shpejtë për ta mbikëqyrur gjendjen, ose nënshtrim të shpejtë për ta shpëtuar gjendjen…”, (faqe 146), pasi në ato “vise kishin filluar të futeshin fanatikë që vinin nga Kaukazi”,(f. 146), sepse “Sheh Nuri dhe të tjerët, hafije të pushtetit qysh moti ishin futur në radhët tona”, (faqe160), do ta detyrojnë Sheh Banin të ndërrojë strategji, kur “Tha se do të luftohet, por pa hyrë në luftë…”, (f. 146). Në këtë rast autori e ka ndërlidhur filozofinë e ngjarjes, me aktualitetin e para do kohësh. Natyrisht, duke mësuar nga e kaluara, duhet të ndërtohet e tashmja, me sa më pak gabime e hipoteka, të cilat janë bërë platformë e të gjitha angazhimeve të Jusuf Buxhovit, në planin letrar, publicistik, historik dhe kulturor.
S’ka dyshi romani „Jeniçeri i fundit“, në pamjen e parë lidhet me konfliktet e një kohe të shkuar, por mesazhi i tij, zëshëm flet për nevojën e krijimit të identitetit të ri, identitet ky që ka rrënjën historike si një dokument i mirë dhe mjaftë origjinal ku “sfidat e mëdha kërkojnë besim të patundur…”,(faqe 69), ndërsa zhvillimet e viteve të fundit kanë treguar se “fitimtar nuk merren ata që nuk ia dalin ta ndryshojnë atë, por ata që nuk bëhen pjesë e saj…”, (faqe 37), ose “u morëm vesh mos me lejue që krahu i luftës të fitonte në kandar, meqë kjo do të na përballte me shkatërrim të plotë…”, (faqe 139), refrene këto mjaftë të njohura në skenën politike të viteve të ’90-ta kur “Thirrja për durim e besim do të merret tradhti, ndërsa kryeneçësia heroizëm!”, (faqe 141), të cilat si nocione shtjellohen më mirë tek një pasus tjetër kur thotë se “Rendi i Ri Ushtarak” duhej të përvetësohej pa marrë parasysh se ata kishin bërë krime dhe masakra në Kryeshehër, (faqen 155), pasi kishte shenja të mosdurimit të atyre që mendonin “se gjaku ndalet me gjak”, (faqe 76), në kohën kur “Lufta për pushtet lejon çdo mjet… Atë e kanë përdorur edhe profetët”, (faqe 160).
Disa aspekte që janë nocione dhe përkufizime të caktuara, e ku e lidhin një lloj qarku interesant, kanë të bëjnë me norma e shprehje, me elemente të ritualitetit në aspektin liturgjik, mitologjik dhe filozofik siç janë: “Ama e Ati”, „Gur- Guri, Guri i Nanës dhe Guri i Dheut“, pastaj trajtimi dendur nga aspekti mitologjik i „Gjarprit të Shtëpisë dhe Gjarprit të Pemës“, aspekte filozofike rreth “Mençurisë”, “Me qenë shërbëtor”, “Pozita e shërbëtorit nga frika”, “ç’gjë është e mirë?”, “ç’gjë është e keqe”, “dyfytyrshave të djeshëm dhe të tanishëm”, “Dijet e Vjetra dhe Dijet e Reja”, “Dija e Gjakut dhe Gjaku i Dijes”, aspekte liturgjike si “Dita e katërdhjetë”, “Sëmundja e Territ”, “Stina e therave”, “Shpërthimi i Kuq dhe Udhëtimi i Dritës së Kuqe”, disa nocione administrative – juridike:“Rendi i Ri e Rendi i Vjetër”, “Këshilli i Urdhrit Vendor”, “Qendra e Urdhrit”, ose elemente të mitologjisë që lidhen me “Kështjella e Hijes”, “Guri i Kaltërt”, si dhe disa nocione karakteristike të të folmës popullore për “allamani – gjermanët, ingilizi- anglezët, vendet e frangut –francezët etj.” ose për “latinët – të krishterët” e për “moskovitët – rusët”, “Arnavudllëk – Dardano –Iliria”, e kështu me radhë.
Në roman janë ndërtuar edhe disa monumente të kultit e traditës siç janë: “Kështjella e Damastionit – Artana e sotme”, ku do të ndeshim personazhe mitologjikeMonun, Glauk, Audataetj. Ndërsa tek “Kështjella – Justiniana Prima”, kemi fenomenin e mbrojtjes me ligj – përkatësisht “dekretin perandorak” të vlerave që sot shkelen shumë, pra është fjala për tri lule: “Dardania cacalian – që ripërtërinë kujtesën dhe ndihmon shpirtin”, “Iliria – Aloitis – nga kërcelli i saj del një lëng i cili bënë që shpirti të mos plogështohet”,dhe lulen “Absentium rusticum – që është njëfarë pelini që idhtëson dhe nxjerr helm shërues”,(faqe 212 – 213).
Rrëfime të tjera:“Kështjella e Drilonit”, “Kështjella e pasqyrave”, “Kështjella e territ”, “Kështjella e rrethit”, “Kështjella e hijes”, ose rrëfimi “Kryqi i thyem, Shqiponja me kthetra, rikthimi i Sheh Banit dhe Kështjella e hijes”, kompletojnë kulturën e shkrimit, rrëfimit dhe interpretimit, kurse “Kthimi i Baba Qazimit si vrasës dhe shpëtimtar dhe përfundimi në lëkurën e Gjarprit të Shtëpisë”, e përmbyllsiparin e këtijqarku të rrëfimit, duke e lënë pezull se përsëritja e historisë mund të jetë tragjike dhe e dhembshme, pasi në këto rrethana janë krijuar “mundësitë e futjes në radhët tona të moskovitëve me anën e disa klerikëve të dyshimtë, që vinin nga popuj të Kaukazit dhe të Krimesë (tatarë, çerkezë, kozakë, ullukë e të tjerë, të cilët kishin lidhje të mira me ta edhe para se të pushtoheshin prej tyre në luftërat e fundit me ne”, (faqe134),gjë që porositet se “duhet e pas frikë nga gjendjet kur ujku e dhia bëhen bashkë”, (faqe 135).
Këto aspekte tematike, i kalojnë kornizat dhe kopertinat e një romani, siç është ky që po e trajtojmë, që flitet kryesisht për kohët e shkuara, por lexuesi do të beson se Jusuf Buxhovi, është njohës i mirë i historisë, që nga antikiteti, me pellazgët, ndërsa në roman e hasim edhe toponimin “Pellazgjia”, pastaj për “Perandorinë Dardane”, e shumë e shumë ngjarje e bëma të tjera, të cilat në mënyrë artistike janë parë nga prizmi i Rendit Bektashian. Gjithsesi, këto qasje në këtë roman janë trajtuar mirë, qoftë në kontekstin kohor apo historik.
Jusuf Buxhovi, është njëri nga historianët më të zëshm të kohës sonë, i cili me guxim intelektual shkroi për Kosovën“Historinë I-VIII“ dhe këtë “Libër për vetveten” (faqe 7), siç është romani në fjalë „Jeniçerin e fundit“!
Romani “Unë e di pse këndon zogu në kafaz” i shkrimtares Maya Angelou, përkthyer nga Parid Teferiçi është botuar në gjuhën shqipe nga Botimet Pegi, përcjellë KultPlus.
Libri në thelb përshkruan një botë të egër, ku të qenit me ngjyrë dhe grua njëkohësisht ta bën jetën të pamundur, Maya Angelou arrin të ringrihet si një grua fenomenale.
“Unë e di pse këndon zogu në kafaz” (I know why the caged bird sings” – 1969), romani i parë autobiografik i Maya Angelou-t, është shndërruar tashmë në një klasik amerikan fort të dashur në mbarë botën. Është një roman i hareshëm dhe i dhembshëm, i mistershëm dhe i paharrueshëm siç është vetë fëmijëria. Ai përshkruan jetën e Margaritës (të cilën, i vëllai e quan Maj, ose Maja), që nga mosha trevjeçare deri në shtatëmbëdhjetë dhe vuajtjet me të cilat përballet, përdhunimin, braktisjen nga familja, e sidomos racizmin, në Jugun e Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Majën dhe vëllain e saj më të madh, Bejlin, të braktisur nga prindërit, i dërgojnë për të jetuar me gjyshen e tyre nga babai dhe me xhaxhain ulok, në Stemps, Arkansas. Fëmijët do t’i shoqërojë drama e braktisjes gjatë gjithë librit; ata udhëtojnë vetëm dhe u vendosin në qafë etiketa njësoj si bagazheve. “Unë e di pse këndon zogu në kafaz” është një histori rritjeje dhe formimi, që tregon se forca e karakterit dhe dashuria për letërsinë mund të ndihmojnë në kapërcimin e traumave dhe racizmit. Përgjatë librit, ashtu si dhe në jetën e saj të vërtetë, Maja shndërrohet nga viktimë e racizmit me një kompleks të theksuar inferioriteti në një vajzë të re, të vendosur, me dinjitet, e zonja për t’iu kundërvënë çdolloj paragjykimi. Maja mëson se dashuria për veten, mirësia ndaj të tjerëve, shpirti i saj i fortë dhe leximi i shkrimtarëve të mëdhenj do t’i japin mundësinë të jetë e lirë dhe jo më e robëruar. Ky roman, poetik dhe i fuqishëm, do të prekë zemrat dhe do të ndryshojë mendjet për sa kohë që njerëzit do të vazhdojnë të lexojnë.
Poet and novelist Maya Angelou addresses the audience at the Sickle Cell Disease Association of America – Mobile Chapter 30th Anniversary Celebration program, Tuesday, Sept 12, 2006, in Mobile, Ala. (AP Photo/Press-Register, John David Mercer)
Kritika
Një prej dritave më të shndritshme të kohës sonë, një grua me të vërtetë fenomenale… Zëri që arriti të gjente brenda vetes, ndihmoi breza të tërë amerikanësh dhe të gjithëve ne na shtyu që të bëheshim më të mirë. – Barack Obama
“Unë e di pse këndon zogu në kafaz” është më i dashuri, por njëkohësisht edhe romani më i ndaluar në historinë letrare të ShBA-së. Angelou e përball Amerikën me imazhin e vet, duke ia sfiduar perceptimet, duke ia ndryshuar peizazhin dhe teksa vitet shkonin, Angelou vëzhgonte vendin e saj dhe e shihte që ca hapa emancipimi ishin hedhur. – The Guardian
Zogu në kafaz “këndon për lirinë”, shkruan Maya Angelou në poemën e saj “Zogu në kafaz” – një imazh prekës dhe i përhershëm i gjithë krijimtarisë së saj, teksa përcjell betejat për t’u çliruar nga vargonjtë e racizmit dhe të misogjinisë. – The New York Times
“Unë e di pse këndon zogu në kafaz” i jep krahë lexuesit, sepse Maya Angelou përballet me jetën e saj me një magji mallëngjyese dhe me një dinjitet të lartë. – James Baldwin
Maya Angelou (emri i vërtetë Marguerite Annie Johnson, 4 prill 1928 – 28 maj 2014), ishte poete, këngëtare, aktore, regjisorja e parë me ngjyrë në Hollyewood, shkrimtare dhe aktiviste e të drejtave të njeriut. Si aktiviste, Angelou ka bashkëpunuar me Martin Luther King Jr. dhe Malcolm X, dy nga udhëheqësit kryesorë në luftën për të drejtat e njeriut dhe sidomos ato të afroamerikanëve. Me më shumë se 50 vjet veprimtari krijuese mbi shpinë, ajo është autore e shtatë librave autobiografikë, tri përmbledhjeve me ese, disa përmbledhjeve me poezi dhe e një sërë veprash teatrale, filmash dhe programesh televizive. Ka marrë dhjetëra çmime e mbi 50 diploma Honoris Causa. Angelou është dalluar dhe si poete që ka thurur himne për bukurinë e grave zezake, forcën e tyre dhe shpirtin e tyre thellësisht njerëzor. Ajo njihet kryesisht për shtatë autobiografitë, të cilat rrëfejnë fëmijërinë dhe adoleshencën e saj. Me botimin e kësaj autobiografie, Angelou shfaqi publikisht një sërë aspektesh tejet personale të jetës së saj. Me kalimin e kohës, ajo u bë zëdhënëse e njerëzve me ngjyrë dhe e grave në ShBA. Ndonëse janë bërë përpjekje të herëpashershme për të bllokuar qarkullimin e librave të saj në librari dhe biblioteka, veprat e saj studiohen gjerësisht në shkolla dhe në universitete, në të gjithë botën. Në lidhje me kategorizimin e prozës së saj, kritikët letrarë kanë mendime të ndryshme; disa e quajnë autobiografi të mirëfilltë, ndërsa të tjerë e konsiderojnë krijimtari letrare, që ka marrë shkas nga jeta e saj personale. Në fakt, veprat e Angelou-t duket se përfaqësojnë një përpjekje të ndërgjegjshme për të sfiduar strukturën e zakonshme të autobiografive, duke e kritikuar, ndryshuar dhe zgjeruar këtë zhanër.
Përkthyer nga Parid Teferiçi, Botime Pegi ka sjellë në gjuhën shqipe “Unë e di pse këndon zogu në kafaz” dhe “Mami, unë dhe mami”.
Fragmente nga libri
1) Shpresonte për më të mirën, përgatitej për më të keqen dhe s’kishte gjë që ta kapte në befasi.
2) […] gjuha është mjeti me të cilin njerëzit komunikojnë mes tyre dhe që i dallon nga kafshët. […]Gjyshja jote thotë se ti lexon shumë. Sa herë ke mundësi. Kjo është gjë e mirë, por nuk mjafton. Fjalët thonë më shumë se çfarë gjendet në letër. Duhet zëri njerëzor për t’i mbushur me nuancat e një kuptimi më të thellë.
3) Të mbetesh pezull, e vetme, në litarin e nderë të papërgjegjësisë rinore, do të thotë të përjetosh bukurinë torturuese të lirisë së plotë dhe kanosjen e përhershme të mëdyshjeve. Janë të rrallë, mjaft të rrallë, ata që arrijnë t’i mbijetojnë adoleshencës. Pothuajse të gjithë dorëzohen para trysnisë së vagullt, por asgjësuese, që ushtron konformizmi i moshës së rritur. E kanë më të lehtë të vdesin e t’u shmangen konflikteve, sesa të përballojnë betejën e vazhdueshme me forcat e epërme të pjekurisë.
4) Deri para pak vitesh, çdo brezi i voliste të pranonte fajin për akuzën se ishte i ri e i paditur, dhe e kishte më të lehtë të pranonte dënimin e dhënë nga brezi pararendës (i cili kish bërë të njëjtën gjë disa vite më parë). Detyrimi për t’u rritur pa vonesë durohej më lehtë sesa tmerri i panjohur i një destinacioni të mjegullt si rinia.
5) Nga jeta do të marrësh atë që ke investuar. Bëje me gjithë zemër atë që bën, pastaj lutu dhe prit.
6) Jam e bindur se shumica e vajzave jo fort tërheqëse janë të virtytshme vetëm ngaqë nuk u jepet rasti të jenë ndryshe.
7) Pikërisht në moshën e brishtë kur sulmohet nga forcat e natyrës, vajza e re zezake e gjen veten njëherazi nën zjarrin e trefishtë të paragjykimeve mashkullore, urrejtjes pa shkak të të bardhëve dhe pafuqisë së zezakëve.
8) Fakti që gruaja zezake amerikane kalit një karakter të jashtëzakonshëm, shpeshherë shihet me habi, bezdi dhe, madje, armiqësi. Rrallëherë pranohet kjo gjë si pasojë e pashmangshme e luftës së fituar nga të mbijetuarit, një fitore që meriton respekt, në mos brohoritje.
9) “Djemtë”? Ato fytyra të gurta me sy urrejtjeje që t’i digjnin rrobat në trup, po të të shihnin të shtunave në rrugën kryesore të qendrës. Djem? Ata dukej sikur nuk kishin qenë kurrë të rinj. Djem? Jo, përkundrazi: burra të mbuluar nga pluhuri i varreve dhe të moshuar pa bukuri e dije. Shëmtira dhe kalbësira, pjella neverish të dikurshme. Sikur Shën Pjetri, në Ditën e Gjykimit, të më kërkonte të dëshmoja për këtë gjest bujar të ish-sherifit, nuk do të thosha dot asnjë fjalë në favor të tij. Ishte tepër poshtëruese bindja e tij se, sapo të dëgjonin për mbërritjen e Ku Kluks Klanit, xhaxhai dhe të gjithë zezakët e tjerë do të vraponin të fshiheshin mes glasave të qymezit.
10)Riti, mos çaj kokë që nuk je e bukur. Kam parë plot gra të bukura të hapin kanale a mos më keq. Ti je e zgjuar. Për atë Zot, më mirë të kesh mendjen në rregull sesa vithet. / KultPlus.com
Recension nga Shqipnora Dautipër romanin “Në kërkim të fëmijës së humbur” të Rivdan Dibrës
Vepra “Në kërkim të fëmijës së humbur”, teorikisht cilësohet si roman, por praktikisht lexohet si përmbledhje me tregime. Vepra përbëhet nga gjithsej 28 tregime, të shpalosura në një vijueshmëri ngjarjesh që rrekin jetën, përkatësisht fëmijërinë e autorit. Bota e perceptuar nga një këndvështrim ndryshe, i realizuar në mënyrë mjeshtërore arrin t’i ofrojë lexuesit një realitet të shprishur me rrethanat në të cilat zhvilloheshin secila ndodhi apo ngjarje.
Te romani i Dibrës narratori-personazh është fëmijë dhe quhet Ridvan, vetëm se në fund të secilit tregim shfaqet i rritur. Bashkudhëtarët e tij nëpër këtë vijë rrëfimore janë babai dhe Ili. Njëri e mëson me ashpërsinë e zbatuar në emër të edukatës, ndërsa tjetri e “detyron” të rrezikojë për të zbuluar enigmat e jetës. Dibra, kujtimet e tij i fillon me dashurinë për librin, më saktësisht librin e parë për të rritur “Manastiri i Parmës” nga Stendal. Sado i vogël që ishte, entuziamin e kishte shumë të madh, ndërsa babai kishte drojën: “Do të luaj mendsh!”.
Bota e tij nuk kënaqej me përralla si çdo fëmijë tjetër, e nga kjo babai mbylli bibliotekën.
Përshkrimi i pastër i një fëmije me aq gjallëri në atë moshë minore, jepte edhe tablot e ndodhive të shumta që kishte kaluar, padyshim me iniciativë të shokut të tij, Ilit. Ndër to janë: vizita te shtëpia e shtrigave, shikimi i filmit të parë, kopjimi i çelësit të bibliotekës së babait, përgjimi te tualeti i vajzave etj. Ndërthurja rrëfimore e romanit lëviz rrjedhshëm duke u shëndrruar nga përjetuesi dhe dëshmitari i gjallë i të gjitha ngjarjeve, në personazhin kryesor të romanit.
Me anë të kujtimeve dhe përfundimeve të papritura shfaqen lidhjet që e gërshetojnë.
Lidhja koherente mes ngjarjeve pasqyron një botë të humbur të autorit, një Ridi që jeton i shtypur, pa qenë i udhëzuar të vetëmësohet me hapat fëmijëror të jetës së tij. Preokupimet kundrejt moshës, ishin jashtë normales së një fëmije të zakonshëm. Këtë e shohim më së miri tek entuaziami për të lexuar një vepër voluminoze dhe duke i vënë vetes një urdhër leximi me pesëdhjetë faqe në ditë. Sfidat që i dilnin përballë nuk e tundonin shpirtin e tij kërkues. Konceptin e humbur jetësor e rikthen në të kaluarën me anë të reminishencës. Autori ngre lart dyshimet pse jeta e tij vazhdoi në këtë mënyrë, madje duke i ndërlidhur ngjarjet me ato të kohës së sotme, duke i dhënë kuptim më të fuqishëm. Fëmijëria nuk ishte më fatlumja. Autori sa qëndron në fëmijëri, kthehet në kohën që është i rritur. Një raport misterioz njeri-gjarpër që, s’dihej se çfarë baze dhe burimi kishte, e jep tregimi “Dervishi dhe gjarpri”. Pasioni i femrës ishte çështje ngërthyese e shpirtit, autori e quan gjarpër, që po se pate njëherë në gji, nuk ia di kuptimin jetës.
Tregimi “Lakuriqët e natës”, në kuptim të parë del lufta e fëmijëve kundër gjitarëve të lashtë që gjahun e bëjnë natën. Në postmodernizëm, janë femrat që “gjahun” e zhvillojnë nëpër errësirë, m’u si lakuriqët. Në kuadër të kësaj tematike hyn edhe tregimi “Shtëpia e shtrigave”. Kush ishin ato, që të vegjëlit e rrugicës kishin frikë dhe kishin dëgjuar mendime të ndryshme për to, kurse të rriturit i urrenin. Kurioziteti për të zbuluar çdo enigmë që i dilte para, Ili gjithnjë e tërheq Ridin, për ta parë realitetin e tyre. Me guxim të fortë kapërcejnë murin. Ato shtriga ishin femrat më të bukura të lagjes. E këtu qëndron habia e një fëmije. Pse ato quhen shtriga kur nuri i tyre ishte përrallor? Quhen shtriga sepse bëjnë dashuri pa qenë të martuara – tha Ili.
Nëpërmjet ngjarjeve jemi më afër konceptit fëmijëror, madje disa edhe mund të na kujtojnë fëmijërinë tonë. E veçanta e romanit qëndron për faktin sepse secili tregim ka një lidhje mes së kaluarës dhe së tashmes, jep një shpjegim çfarë e shtyu dhe çfarë e ndërlidh kujtimin me raportet e kohës se sotme. Një pikë interesante që tregon autori padyshim që është edhe lakmia për gjërat e tjetrit: fatin, lumturinë, pasurinë, gruan apo shtëpinë. Përmes tregimit “Arrat e Fanit”, qëndron lakmia për arrat e komshisë, por duke harruar gjithë ato begati që gjendeshin në bahçen e tij. Sa më lakmitar, aq më i pangopur është njeriu.
Personazhi sa luan ( tregimi “Balonat”), sa mëson (Mësimi i notit, biçikletës, loja e shahut), sa shkel rregullat ( Shenjat e mëkatit). Tek mësimi i notit, kemi zhvillim të personanzhit, tek mësimi i biçikletës, autori tregon hapur për ngecjen e vozitjes së makinës. Sado që e mbulon me arsyetime të ndryshme si: frika nga aksidentet, dëshira për të ecur këmbë, pamundësia për të blerë makinë; nuk e mbulojnë boshllëkun që i ati nuk ia mësoi gjërat si dikur.
Si fëmijë, ishte nxënës i mirë i babait, që e falënderon për mësimet (not, biçikletë) që i kishte dhënë, madje të gjitha vështirësitë pos tij, askujt nuk ia besonte. Sado që dëshironte të mësonte gjithçka që e rrethonte, ai dinte të ishte edhe rebelues. Në tregimin “Në kamp”, nuk arriti të përshtatej me mjedisin e ri dhe me rregullat që përmbante. Ai kishte shkuar si nxënës i dalluar, por nuk ndihej i tillë në atë kamp veror. As nuk shoqërohej me fëmijë.
Përvoja e tij sa duket tërheqëse, po aq edhe e palumtur dhe dramatike, jo që ai s’ka qenë i prirë të jetojë siç duhet, por kryekëput për shkak të rrethanave dhe marrëdhënieve që kanë mbizotëruar brenda familjes, por njëherazi edhe brenda shoqërisë në përgjithësi. E tek sot, përpiqet të gjurmojë balancin jetësor dhe të gjejë shkak/pasojën e asaj jete të çrregulluar. Fazat e tij kanë qenë të dhimbshme duke i dhënë një rritje të panatyrshme. Obligimet ndaj shtëpisë, leximi i librit tinëzisht, shtypja nga shoqëria, mospërkrahja për avansimin intelektual të tij, pasivitetit ndaj çdo pune, frika për t’i shkelur rregullat familjare dhe ato të jetës, përplasin botën me realitetin që jetonte. Pjekja e parakohshme lidhet me zhvendosjen nga bota përkatëse me një zhvillim të mbrapshtë të personalitetit të fëmijës.
Pra, pos që kemi ndeshje kohore, kemi edhe lidhshmëri të rrjedhës së ngjarjeve mes kohëve të ndryshme. Sa herë që devijonte rrugën e tij, shihte pasojat që i kanoseshin. Tregimi “Ferrmacat”, e shpjegon më së miri, duke paraqitur shpërfilljen e parave përtej të zakonshmeve. Ngjarjet e rrëfyera brenda vetes ngërthejnë një botë të lidhur me përjetime të vërteta. Fëmijëri e përshkruar në mënyrë besnike.
Një ndër mikrotemat që përbën tema e madhe e romanit, është edhe aftësia e tij e botës krijuese, duke u shpallur si njëri ndër tre fituesit e parë në revistën “Pioneri”. Në tregimin “Tri vjersha me nga tri strofa”, janë e gjithë pasqyra shpirtërore e hapave të parë drejt rrugës së artit krijues. Si fëmijë meritoi shumë, e mori pak. Nuk e pa entuziazmin e babait, kur i biri ishte shpallur fitues dhe u shqua si shkrimtar, madje ai edhe u nënvlerësua: “ Vetë i ke bërë këto? Në rregulll… A e ke mbushur shportën me fiqa?”. Ja, deri ku shkon përkrahja e tij, sado që kishte një lidhshmëri me të atin.
Sado që na duket e pabesueshme për gjërat që bën si fëmijë i mitur, aq më shumë na befasojnë detyrat që e ngarkojnë prindërit rreth punëve të shtëpisë. Thënë shkurt ka qenë fëmijë i shfytëzuar duke arrirë një pjekje të parakohshme.
Tek në tregimin “Me dorën e majtë”, dha jetën e kohës komuniste, Në këtë tregim nëpërmjet fëmijës majtak ironizohet diktatura majtiste, që kërkonte nga fëmija të shkruante me dorë të djathtë. Në fund të secilit tregim, janë dhënë edhe arsyet të cilat e kanë shpënë autorin deri tek ato kujtime fëmijërie. Ndikimet e tij lidheshin me faktorët e brendshëm shpirtëror dhe ata të jashtëm njerëzor. Ndodh një përplasje midis dy kohëve të largëta, një reminishencë interesante midis asaj sesi e kishte zbuluar të vërtetën atëherë dhe sesi e zbulon atë tani. Ndodhia reale e periudhës së kaluar, transformohet në ndodhi artistike të shkruar. Zhvendosja ndodh me aktivizim dhe shkarkim të kujtesës, që poashtu ka një shtysë, një reagim për të nxjerrë në pah gjurmët e pashlyera në qenien e tij te brishtë. Kështu shkrimtari shpalos portretin dhe identitetin fëmijëror brenda kohës dhe hapësirës ekzistenciale, duke e ngritur aq më lart edhe identitetin e tij artistik përpara lexuesit. Kërkon identitetin e tij të humbur e të papranishën në kohën e duhur.
(Punimi është paraqitur në lëndën Letërsi aktuale shqipe, studimet master, Dega e Letërsisë Shqipe, Fakulteti i Filologjisë, Prishtinë)/KultPlus.com
Në atë farë fshati ishte një shtëpi… Shtëpia ku isha lindur dhe ku po e kaloja fëmijërinë, bota e tërë që po e njihja në vitet e para të jetës sime. Ajo ishte goxha shtëpi, me një bodrum poshtë dhe me tri dhoma lart (në midis ishte dhoma e zjarrit, kurse në të dy krahët e saj ishin dhoma jonë e fjetjes dhe dhoma e xhaxhait). Para derës së shtëpisë shtrihej një copë oborr, i ngushtë dhe i pjerrët, që merrte fund me dyert e mëdha me deriçkën përngjitur me to. Një herë, derisa dyert ishin të hapura dhe zbrazëtinë e mbushte hija e dendur e arrave të xha Fejzës, nuk e di pse, oborri ynë më qe dukur si një gjuhë e nxjerrë jashtë nga vapa e një qeni gjigant, kurse dyert – si goja e tij. Ndoshta pse ua kisha frikën qenve, ndodhte që ndonjëherë të më bëhej se po mblidhej nën këmbët e mia ajo gjuha e stërmadhe dhe kështu po më fuste në gojën e vet ai farë qeni gjigant i përfytyruar. Skajit të oborrit rridhte vija e hollë e ujit, sikur të donte ta njomte përherë gjuhën e atij qeni dhe kështu ta zbuste egërsinë e tij. Në njërën anë shtriheshin vatha, pojata, çilari dhe oda, kurse në anën tjetër ishin kopshti, lëmi, hambari dhe plemja. Nën të gjitha këto zbriste fort pjerrtas Ara e Bregut, ku kishte rrezik t’i thyeje jo vetëm këmbët, por edhe qafën. Po t’i shikoje nga Shpati (ku dilja shpesh me gjy- shen për t’i kullotur qengjat), krejt këto krijonin një pa- mje laramane: shtëpia ishte e mbuluar me qeramidhe, pojata me dushk, hambari e çilari me kashtë, kurse oda, e ndërtuar vonë, – me tjegulla, të kuqe gjak. Aty i shtrinin kurorat e tyre dy arrat e mëdha, ngriheshin përpjetë disa dardha, sesi i ngatërronin degët disa mollë e disa kumbulla, përpiqej të grabiste sa më shumë tokë një ftua me shumë trungje nga të njëjtat rrënjë, sikur të mos donte të rronte i vetmuar në atë vend, ku çdo pemë e kishte së paku një shoqe të llojit të vet. Nga Shpati shihej gjysma e shtëpive të fshatit. Përpiqesha t’i krahasoja dhe më dilte se shtëpia jonë ishte ndër më të bukurat. IN MEMORIAM 28 – Gjyshe, kush e ka shtëpinë më të bukur? – pyetja. Ajo i numëronte katër-pesë shtëpi dhe ndër to ishte edhe shtëpia jonë. -Ne, pëllumbi i gjyshes, – më shpjegonte ajo, – i kemi pasur të gjitha të mirat: edhe shtëpinë e mirë, edhe në vend të mirë, edhe tokën më pjellore se të askujt… vetëm meshkujt nuk i kemi pasur të hajrit. Prandaj, na ka mbetur vetëm kjo shtëpi si dëshmi e asaj se kush kemi qenë dikur. Po edhe kjo e shkreta i ka hequr një mijë të zeza. Sa e mbaj mend unë – kush mund ta dijë se ç’ka pësuar më përpara? – deri tash e kanë djegur tri herë… – Kush e ka djegur, gjyshe?! – Së pari e kanë djegur zaptijet e turkut, pastaj xhandarët e Serbisë dhe, së fundi, italianët… Doja të pyetja se ç’ishin ata farë zaptijesh, xhandarësh e italianësh, po më vinte keq ta preja në gjysmë rrëfimin e gjyshes. -Dhe secilën herë, – vazhdonte gjyshja, – e kemi ngrehur më të fortë e më të bukur. Së pari ka qenë me kashtë të zakonshme, së dyti me kashtë thekre tërë renda-renda, së treti me shinra… të gjitha të gdhendura me durim për inat të armiqve… dhe tash, si e sheh, e mbuluam me qaramidhe… që ta kenë më vështirë kur ta djegin sërish… Ndonëse nuk më kishte rënë të shihja ndonjë shtëpi duke u djegur, përfytyrimet e mia ishin më se të llahtarshme. – E pse e kanë djegur kështu vazhdimisht shtëpinë tonë? -Pse, a? Sepse të zotët e saj kanë qenë gjithmonë dofarë kryengritësish, kaçakësh, gjakësorësh, vullnetarësh… e ku ta di unë çka jo, të cilët nuk i shtroheshin dot as pushtetit të fshatit, as pushtetit të shtetit. Secili prej tyre ishte më kokëfortë e më i papërkulur se tjetri… Të gjithë njësoj: e mira e tërë botës, e keqja e kokës dhe e shtëpisë së vet… Më tej rrëfimet e gjyshes merrnin ngjyra të tjera emocionale dhe nuk e dije më në i qortonte për së vdekuri e për së gjalli ata burra kryeneçë (babai e xhaxhai domosdo ishin dy prej tyre), apo mburrej me trimëritë e tyre. Dikur ajo kridhej me tërë shpirtin në botën e kujtimeve të saj të pazakonshme dhe tashmë fliste hapur me mburrje e me krenari për vjehrrin, për burrin dhe për djemtë e saj, kurse mua më kapte njëfarë shqetësimi. Në fytyrën e saj të ndezur nga krenaria më dukej se e shihja flakën e shtëpisë dhe zija të dridhesha nga frika se dikush mund të na e digjte sërish shtëpinë dhe të na linte në titërr të lënd- 29 inës. Ajo pothuaj harronte fare se më kishte pranë (lëre më të mundohej të hynte në shpirtin tim të vogël e plot shqetësime), ia ngjallte vetes kujtimet e kohëve të shkuara, prandaj e merrte si krejt të zakonshme djegien e herëpashershme të shtëpisë sonë dhe derisa e shikonte atë sikur mrekullohej dhe u thoshte në vetvete ndezësve të ardhshëm: “Do t’ia merrni të ligat shtëpisë sonë! Muret i ka prej guri, pullazin prej qeramidhesh, digjeni në mundshi!”. Për një çast trimërohesha edhe unë. Besoja se nuk mund ta digjnin po t’i lëshoheshin të gjithë ndezësit e botës, prandaj lirisht mund të bëhesha edhe unë kryengritës, kaçak, gjakësor, vullnetar e çkado që të më tekej. Dhe ia shihja vetes për të madhe pse isha shqetësuar e isha frikësuar kot së koti. Po mua më tepër ma nxitnin kureshtjen ata që fshihnin përbrenda të gjitha ato që i takonin shtëpisë dhe oborrit tonë, sesa t’ia shikoja ashtu për karshi dhe t’i dë- gjoja rrëfimet e gjyshes për kohët e djegësve të pamëshirshëm. Isha në një moshë kur nuk më rrihej në një vend, as nuk mund të kënaqesha dot me një të shikuar. Hyja e dilja prej një dhome në tjetrën nga disa herë në ditë. Zbritja me kënaqësi në bodrum me nënën dhe me gjyshen, kur shkonin ta milnin lopën. U shkoja pas në pojatë. Kisha dëshirë të ndukja edhe unë kashtë a sanë me kërrabë në pleme, t’i shihja zogjtë se si hynin e dilnin nëpër pallzina, t’i kërkoja e t’i gjeja çerdhet e tyre, me të cilat ishte plot kashta e pullazit. Edhe në çilar e në hambar mund të ndiente njeriu një kënaqësi të veçantë, sidomos po ta shikonte botën nëpërmjet pallzinave të tyre. Kështu, secila më dukej më tërheqëse se tjetra, kurse çdo herë që hyja në ndonjërën prej tyre më bëhej se zbuloja diçka të re, apo ato që i kisha parë tash më dukeshin disi më ndryshe. E sidomos bodrumi më tërhiqte me njëfarë fuqie magjike. Ashtu i errët, tërë pleh, ku gati ta zinte frymën duhma e shurrës dhe e bajgave që digjeshin, me vatrën e mbetur shkret (bodrumi kishte qenë dikur dhomë zjarri), me raftet anash saj dhe me dollapët në të gjitha muret, ku tash pulat i bënin furriqet – gjithnjë më dukej plot fshehtësi, plot b 30 rënë. Kishin mbetur vetëm gurët e zhvoshkur, kurse ndërmjet tyre i hapnin gojët vrimat e panumërta, formash dhe madhësish të ndryshme. Ashtu të shplarë edhe nga grimca e fundit e baltës së dikurshme ndërlidhëse, gurët dukej se kacavareshin apo se rrinin pezull fare dhe vetëm pritnin çastin të shembeshin. Hardhucat hynin e dilnin nëpër ato vrima si në shtëpi të vet. – Duhet të mbajmë sa më shumë pula, – thoshte gjyshja, – sepse, si na është bërë ky bodrumi ynë – sikur të mos kishim burrë në shtëpi – do të na mbysin gjarpërinjtë. Pulat, sikur vërtet ta kishin kuptuar këtë mendim dhe këtë frikë të gjyshes, shkonin e shpurthnin tërë ditën e lume pikërisht rrëzë mureve të bodrumit dhe përreth plehut, ku shpesh gjenim vezë gjarpërinjsh. Ato ishin më të mëdha se të vremçave dhe më të vogla se të pulave – ve të tjera nuk më kishte rënë të shihja – më dukeshin të bukura dhe më pëlqente të luaja me to. Prandaj, i kërkoja me ngulm dhe kjo dëshirë do të më mbetej përgjithmonë, derisa të rritesha, sikur nga një sosh të mos më dilte një gjarpër i vogël, i hollë, tërë lara… Ai filloi të zvarrisej tërë qejf, sikur mezi të kishte pritur ta çliroja nga gëzhoja e vezës së tij, duke e nxjerrë ritmikisht thimthin e tij të vocërr. Unë bërtita dhe as dita të ikja nga tmerri, gjarpri ikte lakadredhas, një pulë e vuri re dhe sakaq e goditi në kokë me sqepin e saj të sigurt, vdekjeprurës. Ja, nuk ishte e thënë që të rronte më gjatë, të bënte më tepër se një hap rrugë, as të shihte më shumë se një pleh, një fëmijë të trembur dhe një pulë vrastare, në e pastë parë fare, duke qenë i mrekulluar nga drita që po e shihte për herë të parë dhe nga sendet, të cilave ajo u jep shkëlqim dhe ngjyra. Nga kjo ditë nuk guxova të luaja dhe më me vezë gjarpërinjsh. Edhe murin e çaraveshur zura ta shikoja me frikë gjithnjë më të madhe. Tamam kur në shpirtin tim nisi të lëshonte rrënjë gjithnjë më të thella kjo frikë, në dhomën tonë të fjetjes, në pikë të ditës, e gjetëm një gjarpër të madh. Ishte shtrirë në tërë gjatësinë e shtrati, fare i qetë, thuajse ndodhej në shtrat të vet e jo në shtrat të botës. Nëna këlthiti. Mua, që po i shkoja bisht pas, nuk më doli as zëri nga frika. Gjyshja hyri me nxitim në dhomën tonë. Ajo sikur u qetësua nga ajo që pa në shtrat. 31 – Dil përjashta, – i tha nënës. – Jepi djalit ujë që t’i kalojë frika. Nëna më dha ujë dhe piu edhe vetë. Gjyshja mbeti të merrej vetëm me gjarprin. Nuk ka më trime se gjyshja, mendoja. Pa e prishur fare terezinë – kjo mbresë mund të fitohej nga zëri i saj – zuri t’i fliste gjarprit. Fjalët e saj ishin të qeta, të ëmbla, plot kujdes e perkëdheli. E luste të mos na bënte keq, të largohej nga shtrati ynë dhe të strukej në vrimën e vet. Herë pas here e vidhja me bisht të syrit se ç’bënte gjyshja e si ia dëgjonte fjalët gjarpri – uji vërtet më kishte qetësuar pak – dhe nuk mund t’u besoja as syve, as veshëve të mi. Gjarpri, sikur t’i thoshte gjyshes: “Ndonëse më pëlqen të prehem në këtë shtrat të pastër, që kundërmon erë sane të re, po iki, po ta bëj qejfin, pasi qenke kaq plakë e mirë e trime”, zbriti nga shtrati, e trupoi dhomën dhe u fut pak me përtesë në një vrimë të murit, skaj dyshemesë. – Pse nuk e thirre dikë nga burrat që ta mbyste?! – pothuaj e qortoi nëna. – Si të flemë tash në këtë dhomë, kur e dimë se në atë vrimë është strukur një gjarpër aq i madh?! Gjyshja e shikoi nënën më tepër me keqardhje e me habi, si të ishte e vogël fare, sesa me hidhërim. – Si të mbytet, moj, gjarpri i shtëpisë?! Je në vete ti? Ai është roja jonë… Nëna u skuq dhe e uli kokën. Ishte turp të flitje keq për të, apo të mos e njihje fare gjarprin e shtëpisë. Si të mos kishte ndodhur gjë fare, gjyshja u ul në stolin e saj pranë vatrës, e futi në shokë furkën tërë zbukurime, i dha hov boshtit gati të mbushur plot dhe pastaj filloi t’i fliste nënës, duke i mbajtur sytë në fundin e shtëllungës së leshit, prej nga dilte peri: -Si nuk e ditke, moj, se gjarpri i shtëpisë nuk të kafshon?! Ku më je rritur ti që nuk e paske mësuar?! – E di, e di, – u përgjigj nëna e turpëruar. – Ama sa vlen kjo, kur rrëqethem sapo ta kujtoj gjarprin, e lëre më edhe ta shoh në shtratin tim, ta di se e kam në dhomë, se mund të më futet nën jorgan, në gji të fëmijëve… -Edhe në u futtë, nuk u bën gjë, – fliste gjyshja me siguri të plotë. – E kam gjetur gjarprin unë edhe nën jorgan, edhe në djep të burrit tënd kur IN MEMORIAM 32 ka qenë foshnjë… I kam folur dhe ai më ka dëgjuar, është futur në vrimë të vet… Mbaje mend, se je e re ti, gjarpri është rojë e robëve të shtëpisë. Kur ne flemë, ai kalon mbi trupat tanë që të na mbrojë. Ku ka gjarpër, nuk ka të keqe… – E si na mbron, gjyshe? – pyeta, pasi nuk më bindën fjalët e saj. – Si?! – u zu ngushtë ajo. – Këtë nuk e di as unë… Gjarpri është fshehtësi e madhe… Ai ashtu na duket, por vetëm zoti e di se ç’fshihet nën lëkurën e tij… dhe sa është… sa fuqi ka… Gjarpri mund të jetë edhe njeri… Ta kam treguar atë përrallën për djalin gjarpër që martohet me çikën e mbretit? – Po, gjyshe. – Edhe ata kanë menduar se ajo është martuar me gjarpër, po ç’djalosh i bukur na ka qenë ai! Gishtat e thatë të gjyshes e nduknin dhe e ngjeshnin leshin me shpejtësi të pabesueshme, boshti sillej aq shpejt sa agërshaku gati nuk shihej fare. Gjyshja e ndër- prente pakëz rrëfimin sa për t’i pështyrë gishtat, kurse unë sakaq tretesha në përfytyrime të botës mahnitëse e plot befasi të asaj përrallës për djaloshin 33 Gjyshja vazhdoi të fliste, nëna gjeti një arsye dhe doli përjashta, kurse mua më kujtoheshin përralla e rrëfime të ndryshme për gjarpërinj e për bolla. Ishte rrëqethës sidomos rrëfimi për një bollë të gjatë sa një litar, me flokë të kuqe si një vajzë, e cila i mbyste njerëzit që hynin në livadhin ku rronte ajo. Më bëhej se e ndieja se si ma shtrëngonte trupin ajo bollë gjigante dhe pastaj sesi e fuste kokën e saj nën sqetullën time, që të ma shponte trupin dhe të ma hante zemrën… Dora më shkonte vetvetiu së pari nën sqetull, pastaj mbi zemër… Zemra ishte aty dhe rrahte pak më shpejt se zakonisht, duke treguar kështu jo vetëm se ishte aty, në vendin e vet, shëndoshë e mirë, por edhe shqetësimin tim. Pas kësaj ngjarjeje frika erdhi duke m’u shtuar me hov për çdo ditë e për çdo natë. Ditët i kaloja disi, ama netët donin të më çmendnin fare. Sapo fikej drita, më bëhej se më sulej një gjarpër në fytyrë. Bërtitja. – Ç›ke? – më afrohej nëna. – Po kam frikë, – mezi flitja. – Ih, edhe ti! Duke u rritur, duke u bërë më frikacak! E sheh se nuk ka gjë?! Fli tash! Ja, edhe llambën po ta lë të ndezur. Nëna e ndizte Ilambën, ia ulte fitilin që të mos shpenzonte shumë vajguri dhe shtrihej. – Ke frikë tash? – më pyeste. – Jo, – i thosha, duke ia ngulur sytë dritës së zbehtë të llambës, sikur prej saj të më vinte shpëtimi. Babai kishte filluar të gërhiste kaherë. Edhe nëna flinte. Unë përpiqesha të rrija zgjuar, duke e endur shi- kimin prej dritës së llambës nëpër trarët e tavanit dhe prej trarëve te drita, gjithnjë duke u përpjekur të mos e lëshoja shikimin poshtë te dyshemeja, në fund të murit, ku ishte vrima e atij gjarprit të tmerrshëm. S’e di sa rrija ashtu, po dikur qepallat më rëndoheshin dhe gjumi pa- pritmas më kapte në kurthin e vet. Ëndrrat më shfaqeshin secila më frikësuese se tjetra. Shembje dhe gjarpërinj. Përnjëherësh shembeshin muret e bodrumit, gurët merr- nin rrokullisjen teposhtë Arës së Bregut, kurse gjarpërinjtë dilnin grumbuj-grumbuj prej tyre dhe, duke bërë leqe me trupat e tyre të shkruar e duke i nxjerrë thimthat, vinin drejt meje, donin të më hidheshin sipër bashkë me tavanin, i cili tashmë kishte mbetur pezull pas shembjes së mureve. IN MEMORIAM 34 Këlthitja dhe ia nxirrja vetes gjumin me zërin tim, apo më tundnin e më zgjonin prindërit, nuk e kuptoja dot. Kur i hapja sytë, veten e shihja të ulur në cep të shtratit. Anash më qëndronin prindërit, të cilët nuk mund të ma gjenin çarenë. Llamba vazhdonte ta dridhte atë dritën e vogël e të dobët. Muret ishin të tëra e të bardha, si gjithmonë. Tavani – në vendin e vet, i nxirë dhe i bluar nga krimbat si mos më keq, i bërë blozhdë. – Ç›pate? – më pyetnin. – Ç›të trembi? Në sy ua shihja frikën, shqetësimin, dhembshurinë. I shikoja i hutuar, duke u dridhur, pa mundur të vija në vete, pa arritur të kthehesha plotësisht në botën e qetë të dhomës sonë. – Pse bërtite? – më pyetnin sërish. – Na trego… Ç’po të dëftohet? -Gjarpërinjtë… gjarpërinjtë dhe bodrumi… – mezi përgjigjesha dhe trupin ma përshkonin të rrëqethurat. – Ç›gjarpërinj?! Ç›bodrum?! -Bodrumi po shembet… gjarpërinjtë po dalin prej vrimave të veta… po më sulmojnë… Më shikonin me habi, me frikë, me shqetësim, me dhembshuri. -Ç›gjarpërinj? – babai përpiqej të më largonte nga ankthi i ëndrrave të mia. – E sheh, këtu nuk ka asgjë. Edhe ne jemi me ty. Edhe llambën po ta lëmë të nde- zur… Ndërkaq, bodrumi është i fortë… nuk mund ta rrëzojë as gjylja e topit… – Nesër duhet të shkosh te hoxha, – i pëshpëriste nëna babait. Ai sesi mëdyshej në vetvete e nuk thoshte gjë. Për çdo natë ëndrrat vinin duke m’u bërë më të tmerrshme. Nuk më ndihmonin gjë as prania e prindërve, as llamba e ndezur, as fjalët më të ëmbla të botës… Më sollën hajmali të shumë hoxhallarëve. M’i vunë ato në trup, nën jastëk, ku jo? Ma dhanë ta pija ujin e tyre dhe ujin e shehlereve, të cilat më kishin shkrirë plumb (nëna thoshte se plumbi tregonte shumë gjarpërinj të lidhur lëmsh). Edhe në tyrbe ma shpunë një rrobë trupi. Edhe baba shehu më përbiroi nëpër tespihet e tij të gjata, duke kënduar dua arabisht… Mirëpo, gurët dhe gjarpërinjtë e ëndrrave të mia sikur vetëm merrnin forma të reja nga çdo hajmali dhe nga çdo të yshtur. Gurët rro- kulliseshin gjithnjë 35 më marramendshëm teposhtë Arës së Bregut, gjarpërinjtë lakadredheshin e nxitonin gjithnjë e më shumë drejt meje, tavani më zbriste një pëllëmbë mbi kokë… Dhe do të binte e do të ma zinte frymën sikur të mos bërtitja me sa zë kisha dhe sikur prej zërit tim të mos trembeshin të gjithë, të mos e ndalnin hovin dhe të mos pendoheshin për atë që kishin dashur të bënin: gurët ktheheshin sërish në mure, gjarpërinjtë fshiheshin në biruca, tavani nderej mbi kokat tona dhe qëndronte më se i sigurt mbi të katër muret… Ja, papritur të gjitha shta- ngeshin në vend dhe të mbushej mendja se ashtu të ngrira kishin qenë gjithmonë. Vetëm nëna dhe babai viheshin në lëvizje: kërcenin të trembur nga shtrati, më jepnin të pija një gëllënkë ujë, përpiqeshin të më sillnin në vete më fjalët më të ëmbla. Me të mbaruar të të shirave babai na çoi te dajat. – Po të çoj më herët se viteve të tjera, – i tha babai nënës, – që djali ta ndërrojë pak vendin dhe që gjyshja e tij t’i kërkojë farë ilaçi për ato ëndrrat. Nëna mezi priste të shkonte në gjini. Edhe unë u gëzova shumë. Më kishte marrë malli për gjyshen. Për një çast i harrova edhe gurët e zhvoshkur të bodrumit, edhe gjarpërinjtë, edhe hajmalitë. Fshati i dajave ishte një botë krejt tjetër kundruall Murrizajës. Atje kishte vetëm pyje të mëdha ahu, ku nuk mund të hynte as drita e diellit, lëndina me fier dhe tek-tuk ndonjë arë. Kishte shumë lajthi, kumbulla dhe patate. Lajthi dhe kumbulla kishte edhe te ne, po patate nuk kishte. (Ndonëse e kishim tokën më të mirë në botë, thoshin se nuk i bënte patatet, prandaj nuk mbillte njeri). Unë i doja shumë patatet dhe vazhdimisht e përfytyroja gjyshen duke i nxjerrë nga prushi patatet e pjekura. Ahet i gjetëm ashtu madhështore e të errëta si edhe herat e tjera. Fierin të skuqur dhe aty-këtu të kositur (ua shtronin kafshëve dhe e hidhnin mbi kulme shtëpish). Lajthi dhe kumbulla mund të shihje edhe ndanë rrugës. Gjethet e patateve shiheshin në çdo arë, po ato vetë ishin fshehur thellë në dhe, sikur ta kishin kuptuar se ç’me- raklinj po u urdhëronin në fshat. E merrja me mend se atyre së para u pëlqente t’i hidhje në zjarr, t’i piqje dhe t’i haje pastaj. Edhe shtëpia e dajave ishte po ajo, mbase pak më e rrëzbitur: e zezë futë nga tymi (kishin qorroxhak), por disi e ngrohtë, e dashur. Nuk kishte bodrum dhe ende pa hyrë mirë në të e ndieja veten të sigurt. IN MEMORIAM 36 E vumë re edhe njeriun e parë, gjyshen. Ishte në lëmë. Ashtu e vogël, e hajthme dhe e gërmuçur, hidhte dy-tri tërplote në hava, pastaj e linte tërplotën menjanë që me fshesë ta lante grumbullin e drithit nga kashtëzat dhe nga kallëzat. Ajo punonte me nguti, që ta hidhte drithin para se të binte terri, prandaj as kishte kohë të shikonte anash. – Gjyshe! – e befasova. Ajo e hodhi fshesën, më shtrëngoi fort në parzmën e saj të ligësht, m’i përkëdheli flokët dhe më tha: – Qenke bërë burrë, lum gjyshja për ty! Në mbrëmje u mblodhën të gjithë rreth vatrës, pos dajës, i cili se ku ishte argat. Drita e fitilaçes ishte aq e dobët, sa nuk mund shihje as të haje, lëre më të punoje gjë (gratë domosdo duhej të thurnin diçka, sidomos nëna, që vetëm tash kishte kohë më shumë për çorapët, jelekët e dorezat tona dhe për pështjellakët e vet dhe të gjyshes). Babai u ngrit, e mori fitilaçen nga gozhda dhe pastaj, pak prej së larti e si zot shtëpie e jo si mysafir, i tha nuses së dajës: – Ma sill një gjilpërë! Ajo zuri të sillej si e ndërkryer nëpër mugëtirën e dhomës, duke gjëmuar sikur të kërkohej të bënte një gjë të pamundshme. Dikur mezi ia solli babait gjilpërën. -Merre, – i tha me zë të dridhur, – po mos ia ngrit shumë, se nuk bën, se prishet… – Këtë e di unë, – iu përgjigj prerë dhe me mospërfillje babai dhe ia rriti flakën derisa zuri të nxirrte tym. – Nuk do të fikeni për një natë, xhanëm. Nesër- mbrëma, pasi të kem ikur unë, po deshët mos e ndizni fare. -Të lumtë dora! – e uroi gjyshja me gjysmë zëri, nga frika se po e dëgjonte e reja. – Më verbuan para kohës. I ka bashkuar zoti… Në ato fjalë u hap dera. – Ç›e keni çuar aq shumë fitilin e fitilaçes?! – e dëgjuam më parë zërin e dajës sesa e pamë atë vetë. Kur na pa ne, e uli zërin, u përshëndet me mysafirët, po më dukej se syri i kishte mbetur te drita e fitilaçes. Rrija në një qoshe dhe ç’mendoja. 37 – Eja në prehrin tim të të dhuroj diçka. U ula në prehrin e ngrohtë të gjyshes dhe iu dorëzova dëshirës së saj posi një qengj i perkëdhelur. Ajo se ç’më vuri rreth qafës. E ndjeva vetëm se qe e ftohtë. – Sa i bukur! – tha nëna tërë kënaqësi. E shikova për së kithi: ishte një krahosh fort i bukur, me gjithfarë larash e me plot rrusha tërë lajle. – Ta bajë djali, që të mos i bjerë mësysh, – tha gjyshja. – Ma ka punuar për qejf një arnaute… Dajat i quanin kështu gratë e disa fshatrave fqinjë, të cilat vishnin dimi të leshta, dofarë rrobash të tjera të veçanta dhe punonin me rruaza gjithçka, me të cilat e stolisnin çdo pjesë të veshjes dhe të trupit. – Duart e arta i kanë këto arnautet! – i mburri gjyshja. – Ç’u sheh syri e punon dora. E shihni, e ka punuar gjarprin si të ishte i gjallë, me lara, me sy… – Gjarprin! – këlthita dhe brofa në këmbë i shastisur. Nëna, që ma dinte hallin, më kapi për krahësh. – Rruaza janë ato, rruaza… – më fliste ajo, pa e ditur se si të më sillte në vete. – Ja shikoji, preki! Ma hoqi krahoshin nga qafa dhe ma afroi ta prekja. Po unë u struka në një kënd të dhomës, pa guxuar as ta shikoja atë krahosh në formë gjarpri, i cili më dukej se ende po ma shtrëngonte fytin, kurse nga ftohtësia e tij më ngjethej trupi. Unë mbeta ashtu në kënd, kurse babai e nëna se ç’i shpjegonin diçka gjyshes me zë të ulët që të mos i dëgjoja unë. E qartë: flitnin për mua dhe për frikën time. – Si, more?! – foli gjyshja me zë pak më të lartë sa ta dëgjoja edhe unë. – Deri tash nuk më ka rënë të dëgjoj të jetë frikësuar fëmijë nga rruazat. I ç’brumi na qenka ky nipi im?! Më vinte shumë keq se pse ia kisha lënduar zemrën gjyshes sime të mirë, duke e refuzuar një dhuratë aq të bukur, po ç’të bëja, pasi frika ime, si çdo frikë tjetër, kishte shpërthyer krejt papritur dhe pa dëshirën time? As gjyshja nuk mund të vinte në vete pas kësaj ngjarjeje. Të nesërmen, sigurisht jo pa keqardhje, gjyshja e bëri copë-copë atë krahosh të mrekullueshëm. Rrethin në formë gjarpri e la për tezet e mia të IN MEMORIAM 38 vogla, që ta varnin në qafë pasi të ikja unë, kurse rrushat m’i vuri në jelek dhe në flokë, që të mos i shkonte krejt kot mundi asaj arnautes duarartë dhe që syri i keq të ikte sa më larg prej meje. Ndonëse te dajat e ndieja veten shumë më mirë, ndodhte që ndonjëherë të ëndërroja se si ngjallej ai gjarpri i krahoshit dhe zinte të ma shtrëngonte fytin… Kështu, krejt në ankth, më kaluan edhe vjeshta, dimri, gjysma e pranverës… Atëherë babai u kujtua t’i lyente me baltë faqet e jashtme të mureve të bodrumit dhe të më sillte dy gjarpërinj të mbytur. – Ja, – më tha, – murin e leva që të mos mund të hyjë në të as buburreci, kurse gjarpërinjtë i mbyta që të gjithë. Tash fli i qetë. Gjarpërinjtë me koka të çallamitura i vari në gardh. Po t’i prekje me thupër, trupat e tyre, e sidomos bishtat, lëviznin ende. – Baba, ata lëvizin! – thashë me shqetësim e me frikë, derisa fëmijët e tjerë i preknin për t’u argëtuar. – Do të ringjallen dhe… – Jo, jo, nuk do të ringjallen, – ma priti babai me një ton të zërit që të jepte siguri të plotë. – Sapo të perëndojë dielli, nuk do të lëvizin më. Në mure nuk kishte mbetur plasë as për të hyrë maja e briskut, e lëre më vrima për gjarpërinj. Plehu ishte hedhur i tëri në ara, vendi i tij ishte bërë tepsi. Gjarpërinjtë e mbytur u ngrinë, përgjithmonë, me të perënduar të diellit; kot i preknin me thupër, muskujt e tyre nuk do të lëviznin kurrë më për jetë të jetëve. E mora edhe unë një thupër. E preka të parin: ishte bërë koçan. E preka të dytin: po ashtu. Tash e ndjeva njëfarë sigurie të papandehur, njëfarë çlirimi të atypëratyshëm nga ankthi që më kishte mbajtur në kthetrat e veta aq muaj me radhë. Po nga ëndrrat e mia shembjet dhe gjarprinjtë u larguan shumë më ngadalë, me manovrime të papritura, me tërheqje taktike dhe me sulme të sërishme krejt të befasishme. Ndodhte kështu, sepse ishte e pamundshme që rreth e përreth të mos shihje gjarpërinj për çdo ditë e në çdo gjë. Gjarprin e skalitnin në arka të nuseve, në kërroqe, në dërrasa të 39 tavanit, në bisht të kosës, në kënata, në ibrigë e në kalanica, e qëndisnin në këmisha, e punonin për qafore e për byzylykë, e paraqitnin në qilima e në sixhade… Madje edhe ato vijat zigzag zbukuruese të ço- rapëve dhe të punëdoreve të tjera të kujtonin gjarprin, të thjeshtuar e të shndërruar tashmë në shprehje simbolike. Ndonëse nuk e kuptoja pse ndodhte kështu, gjithnjë e më tepër po bindesha se as plakat, as pleqtë, as burrat, as gratë, as vajzat nuk mund ta merrnin dot me mend pa ato figura të pafund e aq të larmishme të gjarpërinjve. Gjarprin e nderonin të gjithë dhe nuk ishte aspak në rregull t’ia kishe frikën, apo, ruajna zot, ta urreje. Dhe përpiqesha të mësohesha me të. Disa vjet më vonë, pasi kisha dëgjuar aq shumë përralla të reja për gjarprin, kisha parë aq shumë skalitje, qëndisje e endje të tij dhe pasi kisha parë shumë gjarpërinj të gjallë, sërish ma përshkuan trupin të dridhurat, kur në derën e oborrit të një bashkëfshatari, tek i cili babai më kishte dërguar të kërkoja diçka, e vura re se trakulloja vinte disi si gjarpër. Përnjëherësh më sulmuan të gjitha ato kujtime e ëndrra të ankthshme të dikurshme. E përmblodha veten, e ngrita dorën dhe trokita tri herë, me guxim, gjithnjë më fuqishëm se herën e mëparshme. Të trokiturat jehuan të qarta, të sigurta, të fuqi- shme… Ato sikur shprehnin ngadhënjimin tim përfun- dimtar mbi ankthin e frikës nga çfarëdo gjarpri, e jo vetëm prej atyre të shtëpisë, apo prej atyre gjarpërinjve të pajetë, të cilët qëndronin gjithmonë në të njëjtin vend dhe në të njëjtën pozitë nëpër arka, bishta kose, kërroqe, tavane, qilima, këmisha… Kur u rrita edhe ca, më hyri meraku të kisha një brisk. Ëndërroja se si do të punoja një mulli të vogël, me rrotë që do ta sillte uji i Gurrës, me gur të bërë nga një copë gërnaç, me dizhmë, me koshin e drithit, madje edhe me një çakallë sa grima… Doja të gdhendja edhe një shkop të bukur, ta thurja një shportë për gjyshen, t’i punoja disa drugëza ojmesh për Beharen… Xhaxhai vërtet ma plotësoi dëshirën. Brisku që më bleu në Prishtinë m’u duk më i bukur se asnjë brisk që kisha parë ndonjë herë. Nxitova në oborr që ta provoja në prente mirë, në i lakohej maja. Syri ma kapi një copë shkopi lajthie. Pa e kuptuar as vetë se ç’doja të punoja, zura ta skalitja në të figurën e gjarprit. Brisku ishte shumë i mprehtë, maja ishte IN MEMORIAM 40 e fortë dhe shumë e përshtatshme, prandaj as e hetoja se si ia gdhendja kokën, gojën e hapur, syrin, vijat dhe larat e trupit, bishtin e përdredhur, madje edhe thimthin e nxjerrë përjashta, pa më shkuar aspak ndër mend se ç’tmerr më kishin futur në shpirt dikur ato vija, ata sy, ai thimth… /KultPlus.com
