Në librin e Harvey Sarner “Rescue in Albania”, Londër 1997 (Shpëtimi në Shqipëri), shpalosen të dhëna dhe kujtime interesante nga strehimi i hebrenjëve në Shqipëri, veçanërisht për rolin e madh të Ministrit të Brendshëm të asaj kohe, Xhafer Devës, në kohën e dyndjeve dhe vrasjeve masive të hebrenjëve gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Me përfaqësim politik në krahun e kundërt të hebrenjëve, por jo edhe në qëndrimet e tij politike, Deva në histografinë shqiptare njihet shumë pak për këtë kontribut, krahas shumë figurave të tjera, që bazuar në rrethana të kohës, kanë bërë që vendi ynë të jetë ndër vendet e rralla të t’i strehojë popullin hebre, mbi premisat e një rreshtimi të drejtë historik dhe vlerave kombëtare, si ajo e “Besës”.
“Lista e hebrejve” ishte një kërkesë e nazistëve për bashkësitë hebreje, ndër tjerash edhe për atë në Shqipëri në vitin 1943, pa shumë arsyeje të detajuara, duke ngjallur frikën për grumbullimin masiv drejt kampeve të përqendrimit. Kjo doli të jetë e vërtetë, pasi që një vit më vonë, nazistët kërkuan zyrtarisht listat dhe tubimin e hebrejve rreth një vendi. Përfaqësues të komunitetit hebre në Shqipëri, të alarmuar nga këto lista, filluan takime me institucionalistës e kohës. Në atë vit, do të takoheshin Mateo Matalia dhe Rafael Jakoel nga komuniteti hebre, me Mehdi Frashërin, i cili pa shfaqur pozicionim të qartë, i rekomandoi ata që të takoheshin me Ministrin e Brendshëm, i njohur si antisemitist, Xhafer Devën.
Pavarësisht kësaj dhe frikës së prosupozuar, ata u takuan me Devën. Nga rrjedhojat e mëvonshme, ky takim përbën përplasjen e parë direkte që ndonjë zyrtar shtetëror shqiptar, refuzon aq haptazi kërkesën e nazistëve lidhur me çështjen e hebrenjve, duke u pozicionuar kundër listave grumbulluese.
Deva argumentoi tek gjermanët për sovranitetin shtetëror, vijat e kuqe që një shtet nuk duhet të t’i shkeli, në këtë rast, si ndërhyrje në punët e brendshme të Shqipërisë.
Përkundër interpretimit të këtij takimi dhe aludimit në variacione të tjera, një gjë është shumë e sigurt si epilog i tij, shpëtimi i hebrejnëve edhe në nivelin institucional, krahas atij shoqëror/popullor. Edhe ngjarjet e mëvonshme do të tregonin se linja e Devës ishte e vërtetë.
Ky është rasti i parë të ketë ndodhur nga një shtet, pra, ai shqiptar, që mosdorëzimi i hebrejve tek autoritetet naziste nga ana e institucioneve si dhe strehimi (shpëtimi) nga ana e popullit, të këtë linjë paralele.
Xhafer Deva ishte ndër intelektualët më të mëdhenj të kohës, njohës i mbi 10 gjuhëve të huaja, bankier në Egjipt, duke studiuar edhe pylltarinë në Vjenë. Më një rol kyç në bashkimin e trojeve shqiptare, përfshi edhe Pazarin e Ri (Novi Pazar), Deva mbetet veprimtari me rol thelbësor në Lidhjen e Dytë të Prizrenit, 1943.
Pas luftë së dytë botërore, më 1950, Xhafer Deva do të paraqiste idenë e tij për përgatitjen ushtarake, në krijimin e bataljoneve shqiptare, si përgatitje ndaj rrezikut të luftërave ballkanike. Në letrën dërguar kryetarit të Komiteti Kombëtar “Shqipëria e Lirë, Rexhep Krasniqit, qytetin e Tropojes e shihte si përbashkim të aradheve ushtarake, si lehtësi relievi për të hyrë në Rrafshin e Dukagjinit, e më pastaj në tërë zonat e Kosovës.
Kishte bashkëpunëtorë të shumtë, veprimtar të shquar, si Rexhep Mitrovica, Rexhep Krasniqi, Ernest Koliqi, Eqrem Çabej si dhe Marie Shllaku. Vlen tw përmendet që ishte edhe bashkëpunëtor i strukturave shtetërore të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.
Histografia komuniste, si dominuese në përpilimin e teksteve historike, përfshi edhe ndikimin e saj në Kosovë, figurën e Xhafër Devës do ta sakatoste nga subjektiviteti dhe njëanshmëria, siç vazhdon ta bëjë ende.
Vdiq nё vitin 1978 më 25 maj, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. / KultPlus.com
