Nesër në Bibliotekën Kombëtare të Kosovës do të promovohet libri më i ri i autorit Stefan Çapaliku, përcjell KultPlus.
Libri i autorit mban emrin “Tregimet e Tranzicionit”. Ndërkaq, ngjarja do të filloj nga ora 14:00.
Promovimi i librit do të moderohet nga shkrimtari Ag Apolloni. / KultPlus.com
Era Berisha
PEN Qendra, e cila së fundmi ka pruar projektin më të ri të titulluar “Debati për Kulturën dhe Letërsinë në kohë pandemie”, tashmë po sjell aktivitete kulturore çdo të marte dhe të enjte në ambientin e KultPlus Caffe Gallery, me ç’rast mbrëmë u zhvillua edhe një tjetër diskutim mjaft i frytshëm që rezultoi në një bashkëbisedim mes të pranishmëve dhe panelistëve të ftuar, shkruan KultPlus.
Si çdo herë, edhe kësaj radhe, ora shënoi 17:00 për të vënë në rëndësi temën e rëndësishme që do të shpalosej pas pak. Letrarë të rinj, artistë dhe jo vetëm, ishin të pranishëm për të parë e dëgjuar nga afër analizat e mendimet diversive të dy panelistëve që kanë të bëjnë me temën “Letërsia dhe teknologjia”, temë kjo që përhapi një interesim të dukshëm e mjaft interesant tek publiku.
Nata e shtatë me radhë e këtyre mbrëmjeve kulturore solli në panel profesorin e Letërsisë në Universitetin e Prishtinës, Ag Apolloni si dhe profesoreshën Lindita Tahiri, të cilët nën moderimin e Binak Kelmendi, si dhe me inkuadrimin e mjeteve të tyre teknologjike dhe asaj fizike siç është letra, e bënë kështu këtë natë edhe aq më të përafërt me temën e përzgjedhur për këtë natë, “Letërsia dhe teknologjia”.
Pra, “Letërsia dhe teknologjia” titullohet tema që u shpalos para një publiku i cili qëndron gjithmonë besnik ndaj këtyre aktivitete letrare me pjesëmarrjen e tyre të përhershme, e që sonte patën rastin të dëgjonin rëndësinë dhe ndikimin që ka teknologjia në letërsi. Se a është relacioni mes letërsisë dhe teknologjisë një aspekt pozitiv apo negativ apo thjesht një aspekt që po zhvillohet me evoluimin e botës, u tregua edhe nga të pranishmit që shqyrtuan rolin e teknologjisë në letërsi, të mirat dhe pasojat që ajo sjell me vete.
Ndërkaq, kujtojmë se të gjitha punimet e pjesëmarrësve në panel do të botohen në një libër kur të përfundojë i gjithë projekti. Në këtë projekt të përfshirë janë gjithsej 22 intelektualë që do të flasin nga kontekste të ndryshme për tema të caktuara përgjatë muajit janar dhe shkurt.
Mbrëmjen e hapi moderatori Binak Kelmendi, i cili fillimisht nisi këtë mbrëmje duke përshëndetur të pranishmit për prezencën e tyre. .
“Ju dëshiroj mirëseardhjen në aktivitetin e radhës të PEN Qendrës. Para se të hyjmë në temën që do të zhvillohet sonte, do të njoftojmë se PEN Qendra e Kosovës ende nuk i ka të gjitha shënimet e pjesëmarrësve në këtë projekt, andaj do të publikohen menjëherë kur edhe do i kemi në duar shënimet. Sonte kemi temën me titull ‘Letërsia dhe teknologjia’, e cila është një temë mjaft komplekse dhe mendoj se letërsia dhe teknologjia kanë bashkëjetuar gjithmonë”, thotë Kelmendi.
Fillimisht në këtë mbrëmje për të treguar një anë më studimore për sa i përket temës, foli profesoresha Lindita Tahiri.
“Që nga zbulimi i Gutenbergut kur libri i parë që u shumëzua për publik ishte Bibla, teknologjia e re e shtypit u pa si e rrezikshme meqenëse e rrezikonte autoritetin e elitave, të cilat e humbisnin kontrollin e përhapjes të ideve. Prodhimi masiv i fjalës të shkruar, që zhvilloi shkencën dhe e përhapi arsimin, përpos në përhapjen demokratike të dijes, gjithashtu ndikoi edhe në komercializimin e librit, duke e ndryshuar përgjithmonë civilizimin. Libri filloi gradualisht të shndërrohet në medium masiv: në gjysmën e shekullit nëntëmbëdhjetë, vëllezërit Beadle në ShBA filluan të botojnë romane me çmim të lirë, dhe për pesë vite shitën më shumë se katër milionë vëllime”, thotë ajo.
Të gjithë fjalimin e saj, Tahiri e përqëndroi në ndikimin e teknologjisë për popullarizimin e letërsisë, në ndikimin e teknologjisë në raportin mes shkrimtarëve dhe lexuesve, dhe në ndikimin e teknologjisë në procesin e krijimit letrar.
“Sot, shkrimtari nuk është i vetëm në studion e vet me makinën e shtypit dhe fletët e shtypura apo të shkruara, si dikur, por e ka një botë të tërë në kompjuter, një univers në izolimin e vet, ku çdo lëvizje e jonë digjitale lë gjurmë të cilat mund të përcillien, të rruhen, e të shiten, për t’u shfrytëzuar në psikometri për profilizimin e personaliteteve tona. A paraqet kjo liri njëkohësisht edhe survejim, një sfidë për shkrimtarin dhe raportin e tij/saj me gjuhën?”, tha në fund profesoresha Tahiri.
Ndërsa, profesori i Letërsisë në Universitetin e Prishtinës, Ag Apolloni foli rreth trillimeve dhe shpikjeve të ndryshme që janë zhvilluar përgjatë viteve, duke sjellë kështu në pah aspekte të reja të relacionit mes teknologjisë dhe letërsisë.
“Ideja ndryshon kur bëhet gjuhë, gjuha ndryshon kur bëhet shkrim. Ideja është imazh, gjuha është fjalë, shkrimi është varg shkronjash. Pra, kemi këtë linjë: përfytyrim, tingull, shkronjë. Edhe sot, gjatë të folurit, shpesh themi ‘më fal, se ndryshe e mendova’. Kjo do të thotë që të folurit kurrë nuk arrin ta bartë mendimin njëqind për qind të saktë. Kur nuk arrin të folurit, merreni me mend sa largohet shkrimi. Ndërsa, në anën tjetër shpikja e shkrimit e ka zbehur rëndësinë e fjalës. Pra, njeriu ka kërkuar vazhdimisht materialin më praktik për ta ruajtur shkrimin, për ta ruajtur traditën”, shpalos ai.
Sipas tij, dihet se letërsia është gjuhë, por gjuha s’është letërsi, andaj dhe gjuha ka lindur për arsye praktike, letërsia për arsye estetike. Pra, letërsia vjen pas gjuhës dhe para shkrimit. Ai tutje konsideroi se shkrimi e shtrembëron mendimin.
Për Apollonin, çdo transformim është pritur me dyshim, e kjo nuk flet për atë mosbesimin tradicional ndaj të resë, sa për nevojën për t’u siguruar në efikasitetin e materialit të ri. Tashmë mund të thuhet se çdo brez e shfrytëzon traditën nëpërmjet materialit të kohës së tij, çka do të thotë se ne nuk e lexojmë Librin e të vdekurve në papirus, as Epin e Gilgameshit në pllaka argjiri; të gjitha i lexojmë në letër dhe në gjuhët e gjalla, kryesisht në gjuhën amtare dhe në ndonjë gjuhë tjetër, kjo e shpjeguar mitologjikisht si pasojë e shembjes së Kullës së Babelit.
“Shpikja e shtypshkronjës e ka përshpejtuar përhapjen e teksteve, rrjedhimisht edhe të ideve. Me kalimin e shekujve, librat u bënë të qasshëm për të gjithë dhe ndikues te të gjithë. Shpesh nëpërmjet fletushkave dhe broshurave u përshpejtuan ndryshime politike dhe u shkaktuan revolucione. Shkrimi, apo libri, u bë mjet efektiv, ai i transformonte njerëzit nga brenda. I ndriçonte dhe i rebelonte, por nganjëherë edhe i manipulonte. Sidoqoftë, me shpikjen e shtypshkronjës një gjë ishte e sigurt: e vërteta do të ishte shumë e vështirë, ndoshta edhe e pamundur, për t’u ndaluar. Shtypshkronja ishte neutrale ndaj shkrimeve, pra shtypte art, filozofi, shkencë dhe propagandë, por ajo u pa sidomos si një armë në duart e të diturve. Mekanizmi i shtypshkronjës e përshpejtoi modernizimin e jetës. Shpikja e makinës së shkrimit, apo edhe e kompjuterit nuk e ka zëvendësuar ende shtypshkronjën”, thotë ai.
Ai tutje tregon se mjafton të kujtojmë që interneti, në formën e tij të avancuar, po i sfidon dy shpikjet e mëdha: letrën dhe shtypin, ku tashmë miliona libra janë të qasshëm në formë elektronike, që mund të lexohen pa i shtypur. Ndërsa, brezat e shekullit 21, nuk e kanë të domosdoshme letrën, përveç në ato vende ku nuk lexohet. Ata lexojnë libra elektronikë, bëjnë nënvizime në tekst, shkruajnë në margjina, dhe e ruajnë tekstin me të gjitha shenjat e leximit të tyre. Leximi i tyre, por edhe shkrimi në raste të shpeshta, është konsideruar ekologjik.
“E ardhmja e librit, pavarësisht ku shkruhet e si shkruhet, nuk po rrezikohet, por po pasurohet. Dikur, Iliada dëgjohej. Ndërsa ka disa shekuj që Iliada lexohet. Nesër Iliada do të lexohet dhe dëgjohet. Pra, letërsia nuk po e humb lexuesin, por po e fiton edhe dëgjuesin”, përfundon Apolloni.
Pas përfundimit të fjalimeve nga të dyja palët, bisedua u zgjerua edhe më shumë atëherë kur publiku u ftua për t’iu bashkangjitur diskutimit, përderisa shkrimtarja Nerimane Kamberi, shkrimtari dhe publicisti, Ibrahim Berisha, profesori Sali Bashota, shkrimtari Ibrahim Kadriu si dhe Avni Spahiu zgjeruan bisedën tutje me mendime e informata të ndryshme që u shprehën e u diskutuan nën atmosferën plotësisht të qetë e të ngrohtë që u krijua mes të pranishmëve dhe panelistëve.
Ndërkaq, projekti “Debati për Kulturën dhe Letërsinë në kohë pandemie” do të mbahet deri në fund të muajit shkurt, ku çdo të martë dhe të enjte në KultPlus Caffe Gallery, duke filluar nga ora 17:00, do të debatohet rreth temave si: Letërsia e gruas, Roli i letërsisë në periudha krizash dhe Letërsia e përkthyer.
Kujtojmë se deri më tani janë trajtuar temat si: Liria dhe e drejta e autorit dhe Botimi, Vlerësimi i letërsisë sot dhe Libri, Leximi dhe Biblioteka, Krijimtaria letrare në periudhën e pandemisë, Komunikimi ndërkulturor, Gjuha e shkrimit letrar sot dhe Letërsia dhe teknologjia.
Projektin “Debati për Kulturën dhe Letërsinë në kohë pandemie” e ka përkrahur Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit së Republikës së Kosovës. / KultPlus.com
Poezi nga Louis Aragon
Shikoj duart e mia
duke menduar se mos ndonjëherë
ato
kanë vrarë
duke pyetur veten
kend
duart e mia
kur
këto duar
apo
duke pyetur veten
se mos ndonjëherë
Sinqerisht nuk e di
përgjigjen
Përktheu: Ag Apolloni (Nga libri “Les Adieux”, 1982) / KultPlus.com
Shkruan: Jacques Prévert
Përktheu nga frengjishtja: Ag Apolloni
Kur ti fle
Ti fle natën,
po unë nuk muj.
Të shoh si flen
e kjo m’ban t’vuj.
Ti i mbyll sytë sapo bie n’shtrat
e unë rri e shoh trupin tand të gjatë.
Asht qesharake, po mue m’ban me qajtë
kur shoh se papritun ti nis e qesh.
Ti qesh ndërsa fle.
A thue tash ku je?
Vërtet ku ike që m’le?
Në nji vend tjetër
ndoshta me nji tjetër grue.
Tash ti je me të dhe po qesh me mue.
Ti fle natën,
po unë nuk muj.
Të shoh si flen
e kjo m’ban t’vuj.
Kur ti fle
unë s’e di a m’do përnjimend.
Të kam afër, por jo në këtë moment.
Edhe pse jam zhveshë e për trupi t’u kam mbështetë,
më duket sikur kemi dikend ndërmjet.
E prapë unë rrahjet e zemrës muj me t’i ndëgjue,
edhe pse nuk e di nëse rrahin për mue.
Nuk di asgjâ, jo nuk di mâ.
Uroj që zemra jote të pushojë
atë ditë kur të mos më dojë.
Natën ti andërron,
po unë çka me ba?
Të shoh si andërron
dhe m’vjen me qa’.
Kështu kalon nata e ti zgjohesh në mëngjes
dhe jam unë ajo së cilës ti tash i buzëqesh.
Ti i buzëqesh rrezes, ditës me diell,
e unë due ta harroj atë që e mendoja n’terr.
Ti më drejtohesh si përherë,
duke u shtriqë n’shtrat:
“A ke flejtë mirë?”
E unë ta kthej pa e zgjatë:
-“Po, shpirt, shumë mirë.”
-“Kurse unë të kam pa andërr si çdo natë.” /KultPlus.com
Shkruan: Ag Apolloni
Ismail Kadare është autori i romanit më të njohur shqiptar në botë, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (1963), që e kam pasur temë doktorate, të cilën e kam botuar me titullin “Paradigma e Proteut” (2012). Me Kadarenë kam realizuar edhe dy intervista, si kryeredaktor i revistave “Jeta e Re” (2011) dhe “Symbol” (2016).
Për të flitet gjithçka, po kujt i bëhet i vonë. Njerëz të mirë ka sa të duash Shqipëria, po shkrimtarë të mirë pak më rrallë.
Ata që e shajnë, flasin sikur janë modele morali mbi tokë. Le t’i lëmë mënitë akiliane e t’i lexojmë veprat e tij (nëse ndonjëra nuk na pëlqen, mos të harrojmë atë thënien që “edhe Homeri fle nganjëherë”).
Le të jetë katekizmi i priftit arbëresh Lekë Matrënga si një ftesë për lexim, me rastin e ditëlindjes së Kadaresë:
Gjithëve u thëres, kush do ndëliesë,
Të mirë të krështe, bura e gra,
mbë fjalët të Tinëzot të shihi Meshë,
se s’ishtë njeri nesh që mkatë s’ka. / KultPlus.com
Poezi nga Ag Apolloni
Retorika e heshtjes
Sa i madh deti e sa të vegjël njerëzit!
Lahen edhe pasi në breg ndizen dritat,
lahen trupat, s’ka det që i lanë shpirtat.
I bie trup ujit me barkë,
gjithë kjo kaltërsi mbi e nën mu’,
e unë mërzitem për dy gogla blu.
Të kërkoj si hero i marrë,
D’ulqinja ime e dashur.
Emri dhe mungesa jote janë gjithkund.
Barka ban fjalë, uji mban heshtje;
një ciceron më cicëron në vesh
e unë hesht si peshk,
dhe heshtja ka gjuhën e saj.
Një ditë si kokrra e kripës në flakë
do të plasë heshtja.
Ne do t’i mbyllim sytë të qetë,
e bota do të vdesë nga kureshtja.
Tash ulur
me sytë ujë
e me gjuhë peshku
i drejtohem Zotit:
merre detin,
merre qiellin,
merre krejt këtë kaltërsi,
se e gjitha të përket ty,
e kthemi mua veç dy sy!
Zoti hesht,
peshqit heshtin,
hesht dhe unë.
Si për inat askund nuk dukesh ti.
Turistët kalojnë pranë heshtjes,
dhe heshtja ishte pranë Perëndisë,
dhe heshtja ishte Perëndi. / KultPlus.com
Asaj që s’ban asgja
Ajo rri ulun përballë
me duer të kryqëzueme,
me kambën mbi kambë.
Ajo nuk ban asgja,
e rreth saj lëviz gjithçka:
gjethet e pemëve,
mbulesat e tryezave,
gotat,
kamerierët,
klientët,
lypsat;
pastaj:
shitësi i farave;
mandej:
shitësi i cigareve;
tevona:
shitësi i kikirikave.
Ajo s’ban asgja.
Lokali zien,
oborri ushton,
trotuari vlon,
rruga gumëzhin prej veturave;
brenda e jashtë meje bota në lëvizje,
vetëm ajo s’ban asgja.
Ajo rri si lëvizësi i palëvizshëm.
Unë nisem drejt saj
për me ba diçka,
për me ba gjithçka
për bukurinë që s’ban asgja.
(Nga libri i ri i Ag Apollonit që këtë javë del nëpër librari)./KultPlus.com
Nga Matsuo Bashō
Pranvera iku.
Zogjtë qajnë. Sytë e peshqve
janë me lot.
***
Bie e para shqotë
Bile edhe murgu ka nevojë
Për një kapotë.
***
Fushat e blerta.
Krejt çka mbetet nga ëndrrat
e luftëtarëve.
***
Ti flet e s’resht.
Buza ndien të ftohtë
Dhe fryn vjeshtë.
***
Vetmi dimri –
në botën me një ngjyrë
era ulëron.
***
Sëmundja më ndal n’vend,
E ëndrra ime vazhdon të vrapojë
fushës së shkretë.
***
M’vjen t’ia marr gjamës.
Nëna po qan, e vjetër dhe e vetmuar.
Kjo shoqe e hënës.
***
M’vjen t’ia marr vajit
kur shoh atë plasaritje
n’helmetën e ushtarit.
Përktheu e përshtati nga anglishtja: Ag Apolloni. / KultPlus.com
Shkrimtari Ag Apolloni ka shpjeguar së fundmi konceptin e librit “Një fije shprese, një fije shkrepëse”, i cili ka të bëjë me të pagjeturit e luftës së fundit në Kosovë, shkruan KultPlus.
Ai ishte i pranishëm së fundmi në një emision në Euronews Albania, ku tregoi se në këtë roman trajtohen tri histori të rëndësishme, dhe të tjerat që janë plotësuese.
Njëra ndër historitë kryesore është edhe fati tragjik i nënës Ferdonije, gruaja e cila humbi katër fëmijët dhe burrin e saj në luftën e Kosovës.
“Kur nisa ta shkruajë këtë, rrezikova sepse nuk kisha shkruar asnjëherë një gjë të tillë. Ky libër insiston që të kujtohet e kaluara, pjesa më tragjedike. Insiston që të nxerrim edhe mësime prej saj”, shpjegoi tutje ai.
Në rastin e Ferdonijes është një pjesë e letërsisë së absurdit dhe në anën tjetër personazhin e Nënë Pashkës që nënkupton një figurë të revoltës që nuk mund të pres e të durojë, dhe i jep fund jetës.
Apolloni në fund bëri thirrje që të kujdesemi më shumë për muzetë, institucionet të cilët na kujtojnë të kaluarën. /KultPlus.com
Flutura Açka e ka vlerësuar lart romanin e shkrimtarit Ag Apolloni, që i dedikohet gruas heroinë, Ferdonije Qerkezit. Açka këtë prurje të Apollonit e vlerëson si një roman që i bën nder letërsisë shqipe.
KultPlus e sjell të plotë vlerësimin e shkrimtares shqiptare për romanin “Një fije shprese, një fije shkrepëse”.
“Një fije shprese, një fije shkrepëse”, romani ose dokuromani , siç parapëlqen ta quajë autori i tij, Ag Apolloni, është ndër veprat e fundit, në mos e fundit, që kam përgatitur si botuese e “Skanderbeg Books”. Nga tani e tutje, kolanat, veprat dhe autorët e tij, do t’i drejtojë dikush tjetër. Nga fati a nga valë që nuk e dimë se si na e drejtojnë fatin, jam e lumtur ta mbyll këtë ndërkohë të jetës sime me një autor kaq të talentuar sa Ag Apolloni.
“Një fije shprese, një fije shkrepëse”, i sapobotuar nga Skanderbeg Books, është botimi për Shqipëri i një prej romaneve më të bukur të shkruar për luftën e fundit në Kosovë. Ag Apolloni do të jetë përgjatë shtatorit në një takim me lexuesit në Shqipëri në një mbrëmje kushtuar letërsisë, kujtimeve, forcës së nënave që kanë humbur djemtë në luftë. Në sfondin e debateve të mëdha politike të kohës, romani merr një peshë edhe më të madhe, duke na kujtuar se çfarë na ka kushtuar Liria.
“Një fije shprese, nje fije shkrepëse”, tani në të gjitha libraritë e Shqipërisë. Çmimi 700 lekë.
Mos e lini pa lexuar, Miqtë e mi, nuk do të pendoheni!
Nga ballina e pasme:
[Nuk ndodh shpesh, por, ja, ndodh, që studiuesi i shquar i letërsisë të bëhet edhe krijues i shquar i letërsisë. Studiues i risive të letërsisë shqipe, Ag Apolloni, në romanin e tij të ri “Një fije shprese, një fije shkrepëse” u dëshmua krijues i shquar i letërsisë shqipe, u dëshmua shkrimtar i risive.]
REXHEP QOSJA
[Tani shtëpia e saj, nënë Ferdonijes, është një nga muzetë më të çuditshëm në botë, pasi është muzeu i mungesës. Të tjera nëna në Kosovën e pasluftës, të cilat kanë humbur të bijtë në beteja, mu si nëna Ferdonija, i kanë kthyer jetët e tyre në muze. Ecja e Pashkës si ecja e Demetrës dhe endja e Ferdonijes si endja e Niobës, në të martat dhe të shtunat e tyre epike tek përsëriten në pendulin tragjik të kohës, janë dëshmi të një fati që bota risjell tragjikisht. Ky tekst i Ag Apollonit, i shenjur si dokuroman, është ndër librat më të bukur të shkruar në shqip për luftën e fundit në Kosovë. Përtej dëshmisë dhe prapakthimeve që vijnë prej kujtimeve, është një rrëfim me intensitet të lartë shkrimor dhe estetikë të tillë që e bën tmerrin shtangës.]
FLUTURA AÇKA
[Romani i Ag Apollonit është njëkohësisht muze i të gjithë neve, ekspozitë artistike me tablo tmerri, dramë në vete, arkiv historik. Mbi të gjitha, është një vepër e jashtëzakonshme artistike.]
BLERIM SHALA
Fundjavë të mbarë, Miq!/ KultPlus.com
Nga Ag Apolloni
Sot shkrimtari Rexhep Qosja i bën 85 vjet. Sa mirë që Kolegji AAB u kujtua t’ia festonte ditëlindjen. Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës nuk ka organizuar ndonjë gjë, edhe pse ai është akademiku më i njohur i saj.
Viteve të fundit shpesh kam dëgjuar se Rexhep Qosja nuk e meriton rrogën nga Akademia, sepse nuk shkon aty prej vitesh. Është e vërtetë që ai nuk shkon aty, dhe dihet pse. Akademia është e mbushur me njerëz të partisë që vazhdojnë ta sulmojnë në mënyrat më të ulëta për dekada me radhë. Ata kanë aktivizuar gazeta, revista, televizione, portale kundër tij. Kanë shkruar libra kundër tij. Kanë shpifur në mënyrat më të ulëta kundër tij. Si mund të shkojë Qosja në Akademi, kur atje edhe mund ta kërcënojnë, siç pati ndodh në Fakultetin e Filologjisë para disa vitesh nga një (tash) poet-deputet i LDK-së, të cilin, derisa e drejtonte seancën e Seminarit, Qosja e pati falënderuar për (tekstualisht) “këtë kumtesë për letërsinë e mahallës”. Pak vite para atij “incidenti”, një haxhi-drejtor Institutit që vinte po nga kjo parti, ia pati thyer zyrën profesor Qosjes, librat, dorëshkrimet ia pati futur në thasë bërllogu dhe vetë profesorin e pati nxjerrë jashtë, ndërsa një punonjës shkencor i po kësaj partie, po në këtë Institut, endej nga kafja në kafe duke thënë “u kon tu m’rreh Rexhep Qosja, ke tu ma hi flakareshë”. Besoj që e kujtoni mirë, se kjo ka ndodhë pas luftës dhe pas vdekjes së Rugovës. Po të mos alarmonin mediat e Shqipërisë dhe po të mos ndërhynte kryeministri i atëhershëm, Agim Çeku, Rexhep Qosja kurrë s’do të mund të kthehej në Institut.
Duke pranuar në Akademi vetëm njerëz të kësaj partie, që në kampanja politike të mund të quhen “parti akademikësh”, e kanë kthyer Akademinë në çerdhe politike. Në Rusinë e Putinit, kur disa intelektualë të kabinetit të tij kanë dashur të bëhen akademikë, ai i ka thirrur dhe u ka thënë: “ja do të jeni pjesë e Kabinetit, ja e Akademisë, në të dyja s’mund të jeni.” Mirëpo, në Kosovë mund të jesh në të dyja e në të trija, veç bëhu servil.
Mos harroni se në Akademi janë plot njerëz që s’e meritojnë, e nuk janë plot të tjerë që e meritojnë. Është duke ndodhur si në Akademinë e Athinës në shekullin e kaluar, kur artistët, shkrimtarët dhe intelektualët më të njohur nuk ishin pjesë e saj. Kur u kujtuan ta thërrisnin poetin Odysseas Elytis të anëtarësohej, ai i injoroi dhe, pak vite më vonë, u nderua nga Akademia e Stokholmit.
Rexhep Qosja nuk mund të shkojë në Akademi, sepse është njësoj sikur të shkojë në zyre të LDK-së. E kuptoni sa i mirëpritur do të ishte. Pse e merr rrogën e Akademisë? Akademia është institucion nderues, që ti edhe nëse nuk shkon, ose s’mund të shkosh (p.sh. paralizohesh), e ka për borxh të ta jap rrogën, nëse je anëtar i saj. A duhet të japë dorëheqje Rexhep Qosja prej Akademisë? Mendoj se kohëve të fundit ai e ka denoncuar mjaftueshëm partiakizimin e Akademisë, kështu që dorëheqja e tij është krejt e natyrshme. Pse të mos largohet nga një institucion ku s’e lënë të afrohet?
Qosja nuk shkon në Akademi, sepse ai është Akademi. E kuptoj Qosjen pa Akademinë, s’e kuptoj Akademinë pa Qosjen.
Më poshtë një pjesë nga libri im “Parabola postmoderne”:
Rexhep Qosja si studiues i letërsisë, që i njeh të gjitha metodat letrare që janë aplikuar në letërsinë shqipe dhe, i cili, sipas Sabri Hamitit, ka meritën për përmbysjen e metodës së realizmit socialist në letërsinë shqipe (2003: 7) ndërsa, sipas Ibrahim Rugovës, shpesh ka zgjidhur probleme vitale në letërsi (1974: 1102) – aplikon metodën integrale në studimet dhe në romanet e tij, të cilat, në raport me prozën shqipe, duhen parë si një paradigmë, që nuk i ngjajnë askujt.
Për praktikën e parë postmoderne në letërsinë shqipe, sado që nuk permendet termi postmodern, flet edhe një shkrim i Ali Aliut, i cili qysh në vitin 1974 e vlerësonte prozën e Rexhep Qosjes si një fenomen të ri dhe në vete, duke shtuar se ajo bën trajtimin më të thellë dhe më kompleks deri më sot në prozën tonë (1974: 1904). Sipas këtij kritiku, Rexhep Qosja me romanin e tij të parë ishte bërë i pari i letërsisë shqipe. Aliu e kishte hetuar edhe poetikën e kombinimit, por pa mundur ta tipologjizojë.
Vdekja më vjen prej syve të tillë, duke qenë një model i ri i shkrimit letrar shqip, është mirëpritur edhe nga komuniteti artistik frëng. “Ky libër na ra nga qielli si një meteor. Një objekt letrar jo i zakonshëm,” shkruan gazeta Le Monde (Zand 1994), kurse në Le Journal de Seine et Loire thuhet se Rexhep Qosja është një shkrimtar i jashtëzakonshëm, kurse romani i tij – një kryevepër (1994). Frédéric Vitoux shprehet: Romani “Vdekja më vjen prej syve të tillë”, i botuar më 1974, ka ngjallur urrejtjen e zyrtarëve serbë. Fatmirësisht (ose fatkeqësisht) në Shqipërinë staliniste, maoiste apo hoxhiste të kohës, ai qe rreptësisht i ndaluar. Shkurt, askush nuk mund ta lexonte Rexhep Qosjen. Prapëseprapë, ky shkrimtar është i madh. I pari që u bind për këtë ishte padyshim vetë Kadare (Vitoux 1994). Vetë Ismail Kadare shkruan: Rexhep Qosja është shkrimtari më i madh ndër shqiptarët që jetojnë jashtë kufijve të vendit, të cilët përbëjnë më shumë se gjysmën e kombit shqiptar (1994: 7), ndërsa Vdekja më vjen prej syve të tillë është një vepër me inspirim kafkian (1994: 10); një roman që prish qetësinë (1994: 8); një vepër që profetizon apokalipsin (1994: 21); dhe një nga veprat më të mëdha të letërsisë shqiptare.
Profili i Rexhep Qosjes është poliedrik. Gjatë karrierës së tij ai është marrë me: studime letrare, prozë, dramë, ese, publicistikë, politikë etj. Meqenëse fama, sipas Rilkes, është shuma e keqkuptimeve që mbështillen rreth një emri, Qosja si personalitet i famshëm është nderuar dhe është kritikuar. Pavarësisht kësaj, ai nuk ka rënë viktimë e komplimenteve, as e kritikave. I cilësuar nga kritika e huaj si Havel i Kosovës, Voltaire i Ballkanit, Kafka i Lindjes, Rexhep Qosja, me jetën dhe veprën e tij, ka ditur të mbetet i veçantë, origjinal. / KultPlus.com
Romani i autorit kosovar Ag Apolloni, “Ulurima e ujkut”, jo vetëm që sjell një depërtim të rrufeshëm mbi situatën ende problematike të Ballkanit, por i vendos përpara pasqyrën letërsisë çeke dhe (mos)interesimit për të nëpër botë, domethënë (jo)zotësisë së saj për t’u bërë tërheqëse jashtë shtetit
Shkruan: Ondřej Horák
Për çfarë mund të na shërbejë përkthimi i mirë i romanit të një autori kosovar? Për shembull, për të marrë ndonjë informacion mbi Kosovën bashkëkohore. Në radhë të parë që njerëzit aty jetojnë pak më keq se ne dhe për më tepër, aty bëhen edhe gjithë ato intriga. P.sh. një deputet te “Ulurima e ujkut” thotë: “Boll jena tu punu, e kemi bâ Kosovën Paris, po ky popull u mësu m’u anku”. Ndërsa, kur pastaj kamerieri mundohet t’i shpjegojë që nuk mund të paguajë me kartelë, sepse në atë lokal ende nuk i kanë pajisjet për kartelë, deputeti reagon: “Ah, harrova qi Kosova â’ Afganistan”.
Kjo gjë tek ne nuk ndodh, tek ne deputetët e mbingarkuar me punë mund të paguajnë me kartelë kudo, madje edhe në tramvaj – megjithëse as nuk kanë nevojë, sepse biletën kuptohet që e kanë falas. Megjithatë, ata tramvajin as nuk e përdorin si mjet transporti. Kështu që, duhet të jemi të lumtur që jetojmë këtu dhe jo në Kosovë, ku shoferi i taksisë mund të mbajë këtë dialog me narratorin e romanit:
“-Dukesh njeri i mirë. Pse s’bâhesh politikan?
– Se jam njeri i mirë.”
A e ndjeni distancën dhe ndryshimin në kulturën politike? Në vendin tonë që sa vjen e më shumë po thahet, politikanët janë vetëm njerëz të mirë – madje kemi aq shumë njerëz të këtillë saqë disa prej tyre ende nuk e kanë gjetur rrugën drejt politikës.
Ag Apolloni (1982) në romanin e tij të shkruar në gjuhën shqipe, të cilin e botoi Kniha Zlín (shtëpia botuese “Albatros”), me përkthim të Orkida Backus Borshit, na ofron njëfarë imazhi të Kosovës aktuale, që me siguri ka specifikën e vet. Megjithatë, këtu hasim një mashtrim optik, sepse sado kritik të jetë syri i Ag Apollonit – dhe është pa masë – ai duket sikur e karakterizon mjaft mirë edhe ambientin ku jetojmë ne. Ky është edhe motivi themelor i këtij romani, tensioni midis veçorive lokale dhe gjithçkaje universale, domethënë gjërave që janë të njëjta kudo.
As ndërgjegje e kombit
Ag Apolloni është nga Kosova, por është shumë kritik ndaj saj. Ag Apolloni është shkrimtar, por është shumë kritik ndaj letërsisë së vendit të tij: “Letërsia jonë, që më duket aq e huaj, mund të përdoret si mjet torture nëpër burgje. Ajo vërtet ka dhënë shkrimtarë të mëdhenj kombëtarë, por s’ka dhënë asnjë shkrimtar botëror. Në letërsinë pa identitet kombëtar, çfarë e sugjeronte Hesse, shkrimtarët tanë nuk kanë shpresë të mbijetojnë. Ata madje nuk arritën të bëhen as ndërgjegje e kombit, pasi gjatë diktaturës, ose heshtën, ose u përshtatën”.
Këtu prapë shikojmë shumë ngjashmëri me ne, megjithëse mund të themi se nga ky aspekt ne jemi pak më mirë se Kosova, sepse kemi Hashekun, Çapekun, Hrabalin, Kunderën.
Sidoqoftë, letërsia bashkëkohore është mjaft e trishtueshme. Megjithatë, zbulimi kryesor për ambientin çek nuk qëndron te fakti qetësues që jemi mirë në krahasim me Kosovën. “Ulurima e ujkut” më tepër se gjithçka na tremb, duke na kujtuar se, krahas botës perëndimore, jemi pothuajse njëlloj me Kosovën. Ajo që mbase mund të quhej një njohje me letërsinë kosovare, në të vërtetë u shndërrua në një lajm të dhimbshëm – një pasqyrim – për letërsinë çeke.
Në fakt, duhet të kemi parasysh që romanet nga aspekti primar nuk i lexojmë në mënyrë që të njihemi me ndonjë shtet ose me kulturën e tij, nuk kemi të bëjmë me sondazh, ose me ndonjë analizë politologjike, ose sociologjike. Megjithatë, “Ulurima e ujkut” e skicon kontekstin aktual të Kosovës në një mënyrë mjaft domethënëse. Kosova ndodhet e rrethuar me “Maqedoninë e vogël që kapet fort për bolet e Aleksandrit të Madh; Serbinë e marrë që është dashuruar në Kosovën e shëmtuar; Shqipërinë e shkretë që s’po e gjen udhën as për inat të shqiptarëve”.
Për veten e tij pastaj Apolloni shkruan: “mendoj që jam vetëm një personazh në librin e quajtur jetë, ku shoqëria ma shpif”.
Ekonomia turke
Prozatori kosovar është mjaft kritik ndaj vendit të tij dhe në përgjithësi edhe ndaj gjithë regjionit ballkanik, megjithatë ai nuk përpiqet ta tregojë Kosovën si një vend të largët ose ekzotik – nuk është njëfarë narratori mistik si p.sh. Gabriel Garcia Marquez, apo Salman Rushdie. Natyrisht që toka në Kosovë është e ngjyer në gjak dhe kuptohet që çështja e kombësisë aty është ende e hapur. Natyrisht që në “Ulurimën e ujkut” mund të gjejmë dëshmi nga më të ndryshmet për nivelin e avancuar të ekonomisë turke në vend, megjithatë nga asnjëra prej këtyre Ag Apolloni nuk mundohet të nxjerrë në pah ekzotikën ballkanike, pasqyrimi i së cilës mund t’i interesojë një lexuesi të ndrojtur perëndimor.
Mënyra që ka zgjedhur shkrimtari kosovar është krejt e ndryshme. Ai është kritik ndaj vendit dhe kulturës së vendit të tij dhe mundohet ta rrahë me dru gjithë mediokritetin dhe vogëlsinë e njeriut, sidomos në pasazhet ku citon veprat kanonike – duke filluar nga “Komedia hyjnore” – dhe kulturën e famshme. Dikush mund të shohë edhe në këtë hap përpjekje të Apollonit për ta përqafuar botën perëndimore, për të treguar se ai vetë nuk i përket Kosovës, por botës moderne dhe dashamirëse të kulturës – me fjalë të tjera është “më turk se turku vetë”. Duket sikur prozatori kërkon ta adoptojnë, kur në fakt ndërkohë e ka riedukuar vetveten.
Megjithatë duhet nënvizuar që në rastin e autorit kosovar lexuesi nuk ka nevojë të luftojë me asnjë lloj pretendimi fals – dhe citimet që përmban libri nuk janë përpjekje për të treguar se sa horizont të gjerë ka vetë Apolloni. Për më tepër, kemi të bëjmë me një thikë me dy tehe: nga njëra anë, aluzionet dhe citimet e shpeshta mund t’i lënë lexuesit përshtypje të mirë, por, nga ana tjetër, romanin mund ta dëmtojnë, sepse lexuesi në çdo faqe i ekspozohet një konteksti me kualitet shumë të lartë, ku fillon ta ndiejë veten si një pisanjos i vogël.
S’ke sesi të mos e kujtosh Aushvicin
Në fillim të këngës nr. 18 të “Komedisë hyjnore” të Dante Alighierit lexojmë: “Është një vend në ferr që quhet Malebolge/ krejt prej guri me ngjyrë hekuri”. Ashtu siç është e qartë nga rreshtat e mësipërm, në romanin “Ulurima e ujkut” ka aluzione të shumta nga Dante, gjë që të bën të kuptosh se nëse në Evropë ekziston ezofagu i djallit, ky vend është pikërisht në Kosovë. Përveç kësaj autori përmend emrin e Primo Levit, në librin e të cilit “A është vallë njeri…?” gjejmë edhe kapitullin “Kënga e Odisesë”. Në këtë të fundit Primo Levi, në disa momente të rralla kur sorollaten duke shkuar për të ngrënë supë, i citon drejtpërdrejt një bashkë të burgosuri të tij “Komedinë” e Dantes.
Megjithatë duhet theksuar edhe një herë që aluzionet e këtilla nuk përpiqen të krijojnë përshtypje megalomane, përkundrazi. Fjalia kryesore në librin e Primo Levit “A është vallë njeri…?”, e cila më tepër se një kujtim përfytyron një analizë të thellë të tmerreve të kaluara, është: “Nuk jam më aq i gjallë sa të jem në gjendje të vetëvritem”. Për fat të mirë, jo çdo njeri mund të kalojë në këtë gjendje dhe për më tepër jo çdo njeri mund ta mbijetojë një gjendje të tillë dhe të jetë i zoti ta formulojë dhe ta përshkruajë atë me saktësinë e Primo Levit.
Romani “Ulurima e ujkut” flet gjithashtu edhe për një sërë njerëzish të vrarë gjatë luftës dhe konflikteve të tjera në Kosovë. Megjithatë fjalitë e Ag Apollonit nuk kanë të njëjtën urgjencë dhe detyrim si ato të Primo Levit. “Po ta shohësh trenin nëpër Kosovë, s’ke sesi të mos e kujtosh Aushvicin”. Kjo është më e se kuptueshme, autori kosovar nuk është i vetmuar në këtë perceptim, këtu kemi të bëjmë me një simptomë prezente në të gjithë kulturën bashkëkohore.
Thrilleri me Michaelin
Po të qëndrojmë edhe pak më gjatë në regjimin e drojës vigjilente dhe ta ndryshojmë pak këndvështrimin, citimi i këtyre veprave të rëndësishme letrare mund të na duket si i motivuar jo vetëm nga mundi i autorit për të treguar nivelin e tij të lartë, por më tepër për t’i krijuar lexuesit vjedhurazi përshtypjen që edhe ky roman bën pjesë në veprat madhore të lartpërmendura. Megjithatë, “Ulurima e ujkut” në asnjë drejtim nuk ta lë përshtypjen e një mashtrimi të ulët letrar. Gjë që rrjedh nga fakti se romani vetë e hedh poshtë këtë pretendim patetik. Ag Apolloni në fjalë të tjera nuk bën dallim midis citimeve nga Goethe dhe teksteve të këngëve të Justin Timberlakut. Bile në disa momente gjendemi në kufi me çfarë konsiderohet ende e akceptueshme, si p.sh. pasazhi i fotografive të njerëzve të humbur të vendosura përreth parlamentit, të cilin autori e përcjell me vargje nga kënga e James Bluntit. Mirëpo autori i “Ulurimës së ujkut” mund të jetë ekzibicionist, por në asnjë mënyrë nuk pozon. Ai është në gjendje të trazojë gjërat efemere me ato të pavdekshmet. Sot mbase ka më shumë kuptim të citosh në roman popkulturën sesa vepra letrare madhështore – megjithatë as në rastin e aluzioneve të këngëve të njohura, ose të filmave, nuk është me vend që autori të akuzohet nëse e ka bërë mirë llogarinë. Ag Apolloni ka dhuntinë të krijojë përshtypjen se është i besueshëm.
Romani “Ulurima e ujkut” përbëhet nga një sërë pjesësh pak a shumë autonome – kompozicioni i tij është nën kontroll, megjithatë përmbajtja e kapitujve individualë përcjell një përshtypje spontane. Dëshmia më e fortë për faktin e trazimit të gjithçkaje pavarësisht se nga vjen ose se sa larg gjendet, shfaqet te rreshtat e mëposhtëm: “Viti 1982 është datë historike, sepse atë vit Michael Jackson kishte edituar albumin më të mirë në histori, Thriller. Në anën tjetër të botës, në një skutë të Evropës, po në këtë vit kisha lindur unë që gjithmonë do ta shihja Michael Jackson-in si një thriller. Shtatëmbëdhjetë vjet më vonë, më 1999, kur Kosova po digjej dhe banorët e saj po vriteshin e dëboheshin, tamam si në Earth song dhe kishin mbetur pa kurrfarë kujdesi, tamam si në They don’t care about us, Mbreti kishte dhënë një milion dollarë për refugjatët kosovarë”.
Romani i autorit kosovar Ag Apolloni, “Ulurima e ujkut”, jo vetëm që sjell një depërtim të rrufeshëm mbi situatën ende problematike të Ballkanit, por i vendos përpara pasqyrën letërsisë çeke dhe (mos)interesimit për të nëpër botë, domethënë (jo)zotësisë së saj për t’u bërë tërheqëse jashtë shtetit.
I ngjaj babait
Çfarë do të thonë të gjitha këto? Që Ag Apolloni me gjithë mend qëndron me këmbët mbi tokë në atdheun kosovar, por mendja e tij gjendet me qindra kilometra larg? Që kuadri kulturor brenda të cilit ai krijon është i zhvendosur? Shumë gjëra do të flisnin pro. Si p.sh. kombinimi i jetës së tij intime dhe pozitës së tij publike, shumë herë të përziera.
Në aspekt më të gjerë pastaj kemi të bëjmë me konfliktin e një djali të zakonshëm me artistin, para të cilit vendosen gjithë ato sfida të mëdha. Kështu, në një pasazh citohet filmi i Guiseppe Tornatores, “Nuovo Cinema Paradiso”, në të cilin Alfredo që e luan Philippe Noiret këmbëngul që Totoja i ri të shkojë në Romë dhe që të mos kthehet më asnjë herë, sepse ajo është mënyra e vetme për të arritur diçka në jetë – nëse qëndron, nuk do të arrijë asgjë asnjëherë; këtu hasim dëbimin e shpeshtë të artistëve nga vendet e mëdha ose të vogla, pak rëndësi ka – nguti që të ikin, që të ndërrojnë ambientin, shpesh herë edhe gjuhën, sepse përndryshe nuk do të arrijnë asgjë, talenti i tyre nuk do të evoluojë në mënyrë të favorshme, për shkak se u mungojnë kushtet.
Megjithatë, Ag Apolloni në romanin e tij është tepër i sinqertë për t’ia mbushur mendjen vetes së tij që njeriu mund të zhvendosë rrënjë nga një vend në tjetrin e që po ta parafrazojmë lirshëm dalim te rezultati që djalin mund ta transferosh nga Kosova, por Kosovën nuk mund t’ia shkulësh atij nga shpirti. Prandaj, tek “Ulurima e ujkut” gjejmë pasazhin e mëposhtëm: “Dhe që, pos pamjes, kisha trashëguar dhe tabiatet e tij, e kuptova befas një natë: derisa po kërkoja ca libra në dhomë këtu në Prishtinë, më erdhi shurra dhe në vend se të shkoja në banjo, dola në ballkon dhe pshurra nga kati i pestë. Derisa po lirohesha nga uji i tepërt, m’u kujtua që babai shpesh pshurrte nga dritarja e shtëpisë, derisa nëna i bërtiste dhe e pyeste mos ishte trenuar”. Gjenet nuk gënjejnë.
Nëse qëndrojmë edhe pak në këtë atmosferë të sinqertë, atëherë mund ta pyesim veten pse pikërisht të zgjedhim për ta lexuar “Ulurimën e ujkut”, për shembull, në vend të librave të rinj të autorëve çekë – midis të cilëve është e mundur të hasim vepra jo dhe aq interesante sa ajo e shkrimtarit kosovar, por në të njëjtën kohë mund të gjejmë edhe shkrime më interesante. Këtu mjafton të shtojmë se njeriu i shikon me lehtë të metat te një i huaj se te vetja e tij. Gjë që narratori në romanin e Ag Apollonit e konfirmon edhe vetë kur thotë: “Prandaj, të lutem mos i lexo tanët, të cilët do t’i kontribuonin letërsisë vetëm duke hequr dorë prej saj. Zoti, ata që i do, i ruan nga leximet e kota! Ti lexo shkrimtarë të huaj! Po pse them të huaj, kur në fakt, të huaj për mua janë shkrimtarët tanë?”
(Ky recension i shkrimtarit dhe kritikut çek, Ondřej Horák, është botuar së pari në “Lidové noviny”, më 29 qershor 2019. Recensionin e përktheu në gjuhën shqipe Orkida Backus Borshi, përkthyese dhe profesoreshë në Universitetin e Pragës) / KultPlus.com
Në kuadër të aktiviteteve të organizuara për nder të 13-vjetorit të Ditës së Pavarësisë së Kosovës, Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit, kishte ndarë çmimet vjetore për letërsi, shkruan KultPlus.
Këto çmime u ndanë nga ish-Ministrja në detyrë, Vlora Dumoshi.
Në ndarjen e këtyre çmimeve, shkrimtarit Ag Apollonit i ishte ndarë Çmimin për Prozë “Anton Pashku”, për veprën e tij ”Një fije shprese, një fije shkrepëse”. Një vepër kjo ku njëra ndër protagonistet është edhe Ferdonije Qerkezi.
Sot, përmes një statusi në rrjetin social Facebook, Ben Apolloni ka njoftuar se ka vizituar Ferdonije Qerkezin, me ç’rast edhe ia ka dorëzuar çmimin e pranuar në shkurt nga MKRS. / KultPlus.com
Era Berisha
Viti 2021 është shpallur si ‘’Viti i Dantes’’ nga Ministria e Artit dhe Kulturës në Itali, me ç’rast sot në 700 vjetorin e vdekjes dhe 765 vjetorin e lindjes së Dante Alighierit, u diskutua për poemën ‘’Komedia hyjnore’’ nga përkthyesi Meritan Spahija në katedralen ‘Shën Nënë Tereza’, shkruan KultPlus.
Diskutimi rreth poemës epike nisi me disa informacione rreth veprës dhe përkthimeve në gjithsej 58 gjuhë të botës. Janë bërë të ditura faktet si: Në vitin 2016, në Komunën e Ravenna ku edhe gjendet varri i Dantes, janë gjendur përkthimet e plota të veprave të Dante Alighierit. Kurse, shqiptarët për herë të parë janë njoftuar me Danten në vitin 1895 ku një ish nxënës i Jeronim De Radës, përkthen disa këngë nga pjesa e ‘Ferri’ në gjuhën arbëreshe. Pesë vite më vonë në vitin 1900, një shqiptar i Shqipërisë i cili sipas Ernest Koliqit, është djali i bajraktarit të Sokol Bacit, ka përkthyer disa këngë të tjera të Dantes në dialektin gegë.
Ndërsa, në vitin 1937 është shfaqur përkthimi i parë në dialektin toskë nga Kristo Floqi, i cili e solli këngën XXXIII, në shqip tek revista kulturore Leka, të Ugolinit. Pastaj, që nga viti 1937 e deri në vitin 1960 shfaqet një heshtje totale ku Dante nuk përmendet dhe nuk studiohet në shkolla, derisa dy shkodran në mënyrë paralele por të pa vetëdijshme për procesin e tyre, sjellin përkthimin e plotë të poemës nga Pashko Gjeçi dhe Mark Ndoja. Të dy këta ngërthejnë në vete një histori të mrekullueshme, një përpjekje për të përkthyer një autor jashtëzakonisht të talentuar dhe mirënjohur.
Botimi i parë zyrtar i plotë i ‘Komedisë hyjnore’ vjen nga Pashko Gjeçi dhe pastaj është botuar një variant integral i Mark Ndojës. Botimi tjetër vjen edhe nga një figurë interesante si Hektor Shënepremte, i cili përkthen fjalë për fjalë poemën duke mos e respektuar metrikën sepse ai ka menduar që së pari të përkthehet vetëm kuptimi. Kurse, përkthimi i para fundit është bërë nga Çezar Kurti, një përkthyes profesionist i letërsisë angleze dhe nga momenti që ai migron nga Shqipëria në Amerikë, ai merret me ‘Ferrin’ dhe përfundon një botim integral.
Po ashtu, poeti shkodran, Meritan Spahija, ka përfunduar përkthimin e tij të ‘Ferrit’ në vitin 2016 dhe sot ai shpalosi rrugëtimin e tij dhe arsyen se pse ai botoi një përkthim të tillë.
“Bota ka ndryshuar shumë, Italia ka ndryshuar shumë, distanca është evokale dhe personalet që Dante ka futur, nuk janë vetëm mitologjike por janë edhe historike, bashkëkohore dhe në qoftë se nuk kemi një informacion të rëndësishëm, ne nuk mund ta kuptojmë dhe shijojmë ‘Komedinë hyjnore’ dhe vargun e mrekullueshëm të Dantes”, thotë ai.
Sipas tij, sa më shumë të kuptohet poema, aq më shumë do të vlerësohet ajo. Ky përkthim konsiderohet ‘ferri’ i tij për të gjetur një kuptim dhe arsye sepse ai fut komente dhe ilustrime sa më të detajuara në mënyrë që lexuesi ta kuptojë dhe shijojë plotësisht.
“Ajo që më ka shtyrë është dashuria e madhe për këtë lloj të poezisë dhe unë jam joshur e dashuruar shumë herë me Dante Alighierin dhe poezinë e tij. Por asnjëherë nuk e kam menduar që do të vijë një ditë e tillë. Prandaj, jam i lumtur që jam këtu dhe po diskutojmë një përkthim tjetër shqip”, thotë Spahija.
Për Spahijen, sjellja e një komenti të ri në një gjuhë nuk do të thotë domosdoshmërisht përmirësim por do të thotë që gjuha për 60 vjet, nga momenti i parë që jemi ndeshur me përkthimin e plotë në 1960, gjuha shqipe ka ndryshuar duke u pasuruar dhe zhvilluar. Leximi sot është më i lehtë dhe komunikimi është më i imët dhe ardhja me një gjuhë të freskuar ka shumë gjasa që të vijë më afër lexuesit të sotëm.
Gjithashtu, ai ka shpalosur disa nga motivet e tij që e kanë shtyrë ta botojë një përkthim të tillë.
“Motivi tjetër është se kur një poet apo një shkrimtar vjen në një gjuhë tjetër, ai nuk vjen vetëm por i shoqëruar me përkthyesin. Pra, pa Danten, është e pamundur të vijë në shqip një përkthim i tillë. Prandaj, sa më shumë përkthime të ekzistojnë, aq më shumë vizion të qartë do të kemi për poezinë e tij”, tregon Spahija.
Ai tutje ka folur edhe për 162 përkthimet e tjera që vijnë në gjuhën gjermane ku ai e ka cilësuar popullin gjerman si një popull të lumtur me Danten sepse ai sot shihet nga 162 këndvështrime të ndryshme kurse shqiptarët sot mund ta shohin vetëm në 5 këndvështrime.
“Ia vlen të investosh në një poet i cili është njëri ndër poetët që i ka hapur rrugë rinisë evropiane dhe jo vetëm italiane”, potencon ai.
Spahija bëri të ditur edhe arsyen se pse ai ka zgjedhur që ta përkthejë veprën në dialektin gegë ku kjo zgjedhje konsiderohet vetëm si një zgjedhje teknike dhe jo preferenciale.
“Jemi përpara një poezie epike, ka nevojë për shumë fjalë për të treguar ngjarjet dhe fatmirësisht kemi dy dialekte, por karakteristikë e toskërishtes është numri i shumtë i rrokjeve. Kurse, për të njëjtën fjalë në gegnisht është më e shkurtër. Unë nuk them se gegnishtja apo toskërishtja kanë avantazhe, por në poezinë epike, gegnishtja ka avantazhe sepse në 11 rrokje ke mundësi të futësh më shumë fjalë duke e bërë tregimin më përfshirës”, thotë ai.
Tutje ai ka folur rreth arsyes se pse nuk duhet që përkthimet të shihen si gabime në momentin kur ato bazohen vetëm në zhvillime apo diçkaje të re sepse Spahija mendon se është e mjaftueshme këndvështrimi i përkthyesit i cili duhet të jetë njohës i poezisë dhe kohës.
Kështu krejt në fund, shkrimtari Ag Apolloni la një mesazh mjaft interesant që formoi edhe një moment humoristik në atmosferën dominuese të seriozitetit.
“Është interesant sepse shumica e studiuesve e vlerësojnë më së shumti ‘Ferrin’, kurse vetëm autori si Humberto me sa e di unë, thotë që më e mirë është ‘Parajsa’, ku sipas autorit, më mirë është që të lexohet Parajsa sesa të merrni një ekstazi”, përfundon Apolloni.
Pas këtyre diskutimeve, të pranishmit patën rastin të formulojnë pyetje rreth jetës, veprës dhe krijimtarisë së Dante Aligierit dhe njëkohësisht edhe përkthyesit të veprës së tij, Meritan Spahija. / KultPlus.com
Nga Ag Apolloni
Rolan Barti (Roland Barthes) njihet si kritik, por më 26 tetor 1977, një ditë pas vdekjes së nënës së tij, nisi ta shkruajë një ditar për zinë dhe pikëllimin. Ky ditar (Journal de deuil – Ditari i zisë) që zgjati deri më 15 shtator 1979, dëshmon lidhjen e fortë që kishte Barti me nënën e vet, pa të cilën nuk e imagjinonte jetën. Ai pikëllohet, qan, ngashërehet, nuk mund të jetojë pa të, prandaj vendos të jetojë për të, duke shkruar këtë ditar.
“Kam nevojë ta shkruaj këtë libër për mamin. Më duhet ta bëj të njohur”. Ai e pranon se ka ende njerëz në këtë botë që mund ta duan, por vdekja e tij tashmë s’do ta lëndonte askënd, thotë, pos vëllait, ndoshta. Për Bartin, ajo ishte gjithçka: “Ç’të humbas tjetër tashmë kur kam humbur kuptimin e jetës sime?” Ai e sheh gjithkund mungesën e saj, e kujton fytyrën e saj, e sheh në ëndrra shpesh, dhe qan. Ai bëhet nervoz kur njerëzit i thonë: jeta vazhdon. “Mami nuk është më këtu dhe kjo jetë budallaqe vazhdon”. Ai nuk e shmang dot neverinë për të pakthyeshmen. Shkon në vendet ku ka qenë me mamin, pastaj ka neveri edhe për shtëpinë: “Si mund të kthehem aty ku ajo nuk është më?” Kur ishte gjallë, “ajo bëhej e padukshme që të mund të shkruaja”. Pastaj kur u sëmurë, “gjatë disa muajve kam qenë nëna e saj”. Tash kur ajo nuk është më, ai shikon borën për dritare dhe qan: “bie borë, por ajo nuk do të jetë kurrë këtu për ta parë”. Qan sa herë i kujtohen fjalët e saj të fundit: “Rolani im, Rolani im!”
Pastaj shton se ajo kurrë nuk e qortonte, nuk i bënte vërejtje, “prandaj nuk i duroj vërejtjet”. Ai bie në një dëshpërim të madh, saqë s’i intereson më të jetë i lexuar nga pasardhësit. Shkon në dyqan për të blerë fruta, dhe një fjalë e shitëses ia kujton mamin që e përdorte aq shpesh atë fjalë, dhe qan. Duke reflektuar mbi pikëllimin e vet, konstaton: ashtu siç e do besimtari Zotin, unë e doja mamin tim. Ndërkohë shfleton albumin, sheh fotografitë me mamin dhe qan (për këto foto, derisa shkruante ditarin, ka shkruar edhe librin-fotografik “Camera lucida”, ku flet gjithashtu për mamin e vet). Pikëllohet në vetmi, e cila, sipas tij, domethënë: “të mos kesh askënd në shtëpi kujt mund t’i thuash: do të vij në filan orë, apo që të mund t’i telefonosh (për t’i thënë): ja, erdha”.
Ditari i Bartit është një libër intim dhe emocional. Ai nuk e botoi sa ishte gjallë. Në fakt, pak muaj pasi e mbaroi, u godit nga një makinë dhe vdiq në spital.
Ky ditar më kujtoi një libër tjetër po kaq emocionues: “Levels of Life” të Julian Barnes, i cili në pjesën e tretë të librit flet për zinë dhe pikëllimin pas vdekjes së gruas së tij. Barthes dhe Barnes nuk duhen lexuar brenda të njëjtit muaj, se mund të pësoni infarkt. / KultPlus.com
Medina Pasoma
“Të vërtetën mund ta fsheh gjuha, por jo sytë”, kishe thënë dikur Mihail Bulgakov. Dimensioni i përçimit të mesazheve prej syve varion sipas gjendjes reale. Në rastin e paqes, ato shpërfaqin shpirtin njerëzor, në mesin e luftës ato dëshmojnë frikën e njeriut, shkruan KultPlus.
Premiera e shfaqjes “Koleksionisti i syve” në Teatrin Kombëtar të Kosovës dje shpalosi kujtesën kolektive të frikës të viktimave të Ballkanit, gjegjësisht të Kosovës dhe Bosnjes.
Skenari i shkruar nga Ag Apolloni dhe me regjinë e Ben Apollonit mjaftoi të jetësohej vetëm me një aktor, i cili nëpërmjet interpretimeve artistike të tij shpalosi monologjet e një agresori me viktimat e tij.
Pavarësisht pse ishte i vetëm, aktori Agron Shala në skenën e vogël të Teatrit duke hyrë në botën e Stefanit, dëshmoi se barra e veprimeve të së kaluarës më së shumti paguhet dhe ndjehet vetëm.
Në mes të një jete që kishte lënë trauma te këta dy popuj, dëshirave të papërmbushura seksuale dhe vetmisë së thellë shpirtërore, Stefani ishte kthyer në një ‘tranzit’ mes të shkuarës dhe të tashmes.
Në muret e dhomës së tij dhe vjerrun në tavan, qëndronin sytë e 4998 viktimave që ai ua kishte marrë jetën, teksa mungonin edhe dy prej tyre. Në mes të çnjerëzores për të shfarosur një popull vetëm për shkak të etnisë dhe traumave që kanë lënë veprimet barbare në brendinë e tij, ai mbetet një ‘viktimë’ e viktimave të tij.
Nga të gjithë të pafajshmit që ua kishte marrë jetën, më e veçanta mbetet Mira, e dashura e tij që kurrë nuk e kishte arritur plotësisht. Dashuria në versionin e Stefanit shkon deri te vetmohimi i tjetrës, vetëm pse nuk është në krahët e tij. Madje, kur nuk mund të arrihet ‘rrëmbimi’ i shpirtit të saj, ai e mashtron veten se kafka, sytë e mbetjet e tjera kockore kanë më shumë vlerë se kjo e para.
Aktori Shala arriti të interpretoj fuqishëm shpirtëroren njerëzore, duke e jetësuar Stefanin me përplot të qeshura ironike, teksa zemra në brendi i qante.
Për regjisorin Ben Apolloni, përveç rrëfimit emocional që kjo shfaqje ka, “Koleksionisti i syve” mbetet i veçantë për shkak që skenari është i shkruar nga vëllai i tij, profesori Ag Apolloni.
“Pas 17 vitesh, prej se e kam lexu për herë të parë, pata mundësinë sonte që leximin tim të “Koleksionisti i syve” ta ndaj edhe me publikun”, tregon regjisori me nostalgji.
Në anën tjetër, Ag Apolloni e kishte shkruar këtë skenar përgjatë kohës së studimeve, teksa njeriu i parë që e kishte lexuar rrëfimin kishte qenë pikërisht Ben Apolloni, i cili e solli një premierë të re në Teatrin Kombëtar të Kosovës.
“Shfaqja shkoi mirë, shpresoj që idetë tona, të autorit e të miat, të kenë qenë të qarta për publikun”, uron Ben Apolloni.
“Koleksionisti i syve” mbetet një shfaqje, rrëfimi i së cilës ka nevojë të ndërkombëtarizohet për shkak të shpalosjes artistike të të kaluarës së dhimbshme. / KultPlus.com
Teatri Kombëtar i Kosovës do të mirëpres sonte premierën e shfaqjes “Koleksionisti i syve” nga Ag Apolloni dhe me regji nga Ben Apolloni, shkruan KultPlus.
Shfaqja vjen në kuadër të repertorit të rregullt të skenës së vogël.
“Koleksionisti i syve” e cila interpretohet nga aktori Agron Shala, është një histori tronditëse e një krimineli që jeton në qilarin e tij, i rrethuar me sytë e viktimave të tij të mbledhur gjatë luftës në Bosnjë dhe Kosovë. Kjo monodramë trajton dashurinë dhe krimin, jetën dhe vdekjen.
Shfaqjen premierë mund ta ndiqni sonte më 29 janar 2021, në ora 19:00, dhe do të përcjellët me reprizën e para më datë 30 janar 2021 ora 19:00. / KultPlus.com
Shkrimtari dhe profesori universitar, Ag Apolloni ka shpalosur detaje për vëmendjen institucionale ndaj personazheve të librit “Një fije shprese, një fije shkrepëse”, shkruan KultPlus.
Përderisa Ferdonije Qerkezi dhe Pashkë Marku janë protagonistet, mbi historitë e të cilave shtrihet rrëfimi në romanin dokumentar të Apollonit, ai ka përmendur se Qerkezi ka përmendur Mimoza Kusarin për mbështetje, ndërkaq Arbërie Nagavci ka propozuar që një rrugë të merr emrin e Pashkë Markut.
Në anën tjetër, Ag Apolloni ka theksuar se pala kosovar ishte viktima në luftën me Serbinë dhe se duhej të kishim një diskurs lirik ndaj tradegjisë së vendit tonë.
KultPlus ua sjell të plotë statusin e Ag Apollonit:
NE ISHIM VIKTIMA
Derisa shkruaja romanin antiepik, “Një fije shprese, një fije shkrepëse”, kam lexuar, shfletuar e shikuar shumë materiale që lidheshin me temën e të pagjeturve dhe me pasojat e luftës. Nuk do të flas për këtë. Por, dua të them që nga fotografitë dhe fjalët e Ferdonijes (që ka humbur katër djemtë dhe burrin), më së shpeshti ma ka zënë syri dhe veshi Mimoza Kusarin, për të cilën zonja që është simbol i tragjedisë flet gjithmonë me fjalë falënderuese. Ndërsa, për rastin e zonjës Pashkë (e cila dogji veten, pasi ia kthyen mbetjet e dy djemve të vrarë), sipas fjalëve të familjarëve të këtij simboli të sakrificës, është interesuar vetëm Arbërie Nagavci, e cila ka propozuar që edhe një rruge t’i lihet emri “Pashkë Marku”.
Nuk do të doja që përmendja e këtyre dy grave politikane të shihet si anim politik (sepse, më falni për injorancën, por nuk e di nëse ato i përkasin së njëjtës parti, apo nëse partitë e tyre janë në të njëjtën vijë), por si një thirrje për një involvim më të madh të grave në vendimmarrje, sepse kështu do të shtohej ndjeshmëria ndaj tragjedisë sonë të përbashkët, ndërsa diskursi lirik (që tek ne është karakteristik për gratë) do ta zëvendësonte diskursin epik (që tek ne është karakteristik për burrat), që po na e zë frymën prej më shumë se njëzet vjetësh. Sikur nga viti 1999 të ishim shprehur me fjalë lirike për ndodhitë tragjike, siç bënë hebrenjtë menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, sot Haga do t’i gjykonte vetëm serbët. Por, kemi folur në mënyrë epike, duke u mburrur se “çka iu kena bo shkive”, e Beogradit zyrtar i konvenuan këto rrena, dhe kështu i ndërruan rolet: xhelatët u kthyen në viktima, viktimat në xhelatë.
Me këtë desha të them që duhet patjetër të pozicionohemi aty ku e kemi vendin, pra si viktima, jo aty ku kemi qejf, si heronj. Se heronjtë e rremë kthehen lehtë në xhelatë. Uroj të shtohen zërat lirikë, për ta ngritur zërin në mbrojtje të viktimave të vërteta, pra në mbrojtje të së drejtës. / KultPlus.com
Medina Pasoma
Koha ka qenë dëshmitare e shumë vargjeve lirike, himnizimeve dhe ngritjeve të shkrimtarëve nëpërmjet kultit të gruas. Mirëpo, përherë më e vështira ka qenë pasqyrimi i banorëve të shpirtit të saj, dhimbjes dhe fuqisë.
Shkrimtari Ag Apolloni ka vendosur të dal nga kornizat e frymëzimeve individuale, të mos bëhet kumt i historisë por, ai ta bëj historinë. Dy protagoniste me fate të ndryshme, por dhimbje të njëjtë, janë shpalosur në veprën e tij më të re “Një fije shprese, një fije shkrepëse”, shkruan KultPlus.
Në çdo faqe të romanit dokumentar merr banim pritja e Ferdonije Qerkezit, rrokullisja e syve të saj në katërmurëshin e ftohtë të mbushur me fotografitë e të dashurve të saj që lufta ia morri. Katër djemtë dhe burri i saj janë sinonime të fjalës ‘mungesë’ për të, ndërkaq ajo është kthyer në kuptimin dhe gjallërinë e fjalës ‘fuqi’. Në vitin 2005 ajo do t’ua hidhte dheun përmbi eshtrave të dy bijve të saj, teksa edhe sot vazhdon t’i pres gjurmët e burrit dhe dy djemve tjerë.
Kundër padrejtësive të jetës, dikush vendos të ‘protestoj’ në formën e vet. Pashkë Marku nuk mund të qëndronte indiferente karshi humbjes së dy djemve, andaj ajo vendosi të mbetet një vulë historike e mbështjellë me zjarr. Disa ditë pas varrimit të eshtrave të të bijve, ajo dogji veten me benzinë, si revoltë ndaj humbjes që kishte pasur.
Fati i këtyre nënave, të cilat janë përfaqësuese të mijëra të tjerave që lëngojnë nga humbjet e luftës, kanë marrë banim në veprën më të re të Apollonit, i cili ka vendosur ta ndaj me KultPlus rrugëtimin e “Një fije shprese, një fije shkrepëse”.
Ai rrëfeu se letrat e tij kishin filluar të mbushen me fjalë që në prill të vitit të kaluar, atëherë kur me shokët e tij, Dritan Dragushën dhe Gazmend Bajrin kishin vizituar shtëpinë-muze të Ferdonijes.
“Linjat i krijova ditën e vizitës, por përpunimet, saktësimet faktografike dhe lëmimet stilistike kanë marrë krejt kohën e mbetur”, nis detajimin e rrugëtimit të romanit dokumentar Apolloni.
Përveç në mendjet e lexuesve për nga aspekti tematik, vepra ka pasur veçanti edhe te shkrimtari për mënyrën e të shkruarit. Tanimë, ai kishte dal nga fiksioni dhe ishte kapur për realiteti.
“Kjo është hera e parë që shkrova këtë tip të romanit, pra dokuromanit, i cili është duke dominuar në letërsitë e vendeve të tjera”, thekson autori, i cili tregon se leximet e shkrimtarëve të huaj i kanë shërbyer si model.
Kthesa emocionale e çdo vepre qëndron në protagonistët dhe fatet e tyre. Apolloni i cili i ka lënë një vend të veçantë në krijimtarinë e tij këtyre dy zonjave të fuqishme, i portretizon në forma të ndryshme.
“Ferdonija është simbol i durimit, kurse Pashka – simbol i rebelimit. Përtej këtyre simboleve nuk ka një simbol të tretë, por natyrisht ka tragjedi të shumta ndërmjet”, vlerëson shkrimtari.
Teksa çdo nënë e Kosovës që ka ndjerë të njëjtën dhimbje është simbol i diçkaje, ai ka vendosur t’i zgjedh pikërisht këto dyja, arsyen e së cilës e rrëfen:
“I kam zgjedhur këto dyja, sepse nëpërmjet tyre arrihet te përgjithësimi filozofik i këtyre rasteve. Ferdonija pret, Pashka revoltohet. Njëra bëhet simbol sizifian i absurdit, tjetra simbol i revoltës. Thënë shkurt: çdo nënë ose pret, ose revoltohet”.
Një ndihmesë në këtë zgjedhje i ka dhënë filozofia e shkrimtarit Alber Camus.
“Figura e nënë Ferdonijes, përmban brenda vetes edhe rastin e Zoje Prendit, që ia vranë pesë djem, por edhe të shumë nënave të tjera që vazhdojnë të shpresojnë e të presin. Ndërsa figura e nënë Pashkës i përfaqëson rastet e nënave të revoltuara”, sqaron autori duke përmendur personazhe të Camus.
Ashtu siç është tërë libri, edhe titulli ka një peshë të rëndë. “Një fije shprese, një fije shkrepëse” ndërlidhet me fatin e dy grave të cilat do të mbeten të paharruara në historinë e Kosovës.
“Ferdonija kapet për një fije shprese, ndërsa Pashka e realizon revoltën nëpërmjet një fije shkrepëse. Kur fiket shpresa, ndizet shkrepësja. Por vetëvrasja e saj ishte edhe thirrje për kujdes ndaj nënave zemërdjegura”, shprehet Ag Apolloni.
Mesazhi i kësaj vepre kalon së qenuri në shinat e moraleve të protagonistëve të letërsisë, mirëpo ajo ndërlidhet me gjakun dhe shpirtin e dy qenieve reale. Andaj, ashtu edhe siç thotë autori, çdo histori e këtij libri është kod dhe mesazh në vete.
“Mesazhi që theksohet më shumë, është ai që përfaqëson shkrimtari hebre, Elie Ëiesel, që të mos rrimë indiferentë përballë krimeve. Mbi këtë motivacion është inkorporuar edhe ligjërata e tij, “Kurthet e indiferencës”, të cilën e pati lexuar në Shtëpinë e Bardhë, para se të ngarkohej nga presidenti Clinton për t’i vizituar kampet shqiptare dhe për ta bërë një raport mbi gjendjen e refugjatëve”, thotë shkrimtari Apolloni.
Ajo që do t’ia ‘heq’ pluhurin e harresës kësaj vepre do të mbetet versioni real i saj dhe thirrja për vëmendjen ndërkombëtare.
“Ky roman dokumentar mund të lexohet dhe të trajtohet edhe nga ata që merren me çështjet e drejtësisë. Pra, ky është roman që sjellë prova të pakontestueshme për spastrimin etnik dhe gjenocidin mbi shqiptarët”, thotë autori.
“Një fije shprese, një fije shkrepëse” do të mbetet gjatë në mendjen e lexuesve dhe do të jetë përherë një gjurmë me përplot dhimbje të Kosovës. /KultPlus.com
Një fije shprese, një fije shkrepëse (Fragmente)
Dikur dilte, shëtiste, fliste e qeshte, derisa një ditë erdhi e shtuna dhe ia zuri derën, për të mos u larguar kurrë më. Ditë e ndalur. Ditë e nemun. E shtuna. E shtuna e tmerrshme. E shtuna e përjetshme. Ditët ndërrohen dhe përsëriten, vetëm e shtuna mbetet e njëjtë. Ajo nuk kalon. Ka njëzet vjet që është ndalur. Ju mund të shkoni edhe në ditë pune te shtëpia e Ferdonijes, por, sapo të hyni brenda, jeni në të shtunën e saj. Një ditë e saj është më e fortë se çdo ditë juaja. Ajo i gëlltit ditët e tjera, i transformon në një, në një të shtune të zezë.Duke ndenjur, duke dëgjuar historinë e saj, duke shikuar fotografitë e saj, e ndieni se dalëngadalë jeni duke u transformuar së brendshmi. Si Nioba mitike, që ndjeu nga brenda ngurtësimin e organizmit derisa u kthye e gjitha në gur, ju, duke e parë atë, e ndieni sesi çngurtësoheni, dobësoheni, thërrmoheni së brendshmi. Nioba jonë është shkëmbi para të cilit lotojmë ne. E goditur nga fati, e kthyer në heroinë, ajo është forca që neve na mungon. Me dhimbjen dhe durimin e saj ajo qëndron më lart se ne, si të gjithë heronjtë tragjikë. Jo, ata nuk do të vdesin sa të jetojë ajo. Dhe kur të mos jetë ajo, ata do të jenë këtu, sepse nëna është kujdesur edhe për këtë, duke e vënë pllakën dhe duke e kthyer shtëpinë në muze. “E kemi vu pllakën aty. Ju s’jeni të humbun… Ju jeni gjithmonë këtu. Gjithmonë. Sa t’ekzistojnë toka e qielli, ju keni me rrnu’.”Dhe kështu, ditë pas dite, vit pas viti, u harxhuan të gjitha temat, mbeti vetëm një: pritja; u tretën të gjitha ëndrrat, mbeti vetëm një: kthimi; u zhdukën të gjithë anëtarët, mbeti vetëm një: nëna; ikën të gjitha ditët, mbeti vetëm një: e shtuna.Njëzet vjet e shtunë. Përgjithmonë e shtunë.
(…)
Pashka u dogj nga indiferenca. Djemtë e saj ishin më të mirët, dhe ajo donte t’ia tregonte botës këtë. Armiku ia mori, ia vrau, si gjithë të tjerët, pa dallim. Ia sollën në qese si gjithë të tjerët, pa dallim. Ushtria i varrosi si gjithë të tjerët, pa dallim. Ky mosdallim, kjo indiferencë, e sosi durimin e saj. Djemtë e mi, mendonte ajo, ishin më të mirët, ishin ndryshe për së gjalli, ndryshe duhet të jenë edhe për së vdekuri. Ajo nuk e kishte inatin vetëm me dheun indiferent që i mbulonte të gjithë njësoj. Një inat, më të madh, e kishte edhe me Hyjin. Si kishte mundur të rrinte indiferent ndaj lutjeve të saj dhe ndaj krimeve mbi bijtë e saj? Para se të vdiste, diçka brenda saj kishte vdekur. Tashmë për të, ai atje lart nuk ishte qiell, po qefin. Prandaj ajo, në mëngjes, kaloi rrugën, shkoi pranë një shkurreje dhe dogji veten. Po të ishte ndonjë Mojsi në malin përreth, do të shihte shkurren që nxirrte flakë. Një shkurre që djeg Zotin brenda saj, si një e dashuruar që vret të dashurin, për shkak se nuk mund ta durojë xhelozinë e vet, apo shpërfilljen e tij. Kështu, Pashka e dogji veten dhe e dogji vdekjen. Guri gjigant, i vënë për kujtim të saj në vendin e ngjarjes, do të thërrmohet një ditë, do të harrohet një ditë. Por, vepra e saj do të jetojë sa të ketë qiell indiferent sipër. E, sa të kujtohet ajo, do të kujtohen edhe dy bijtë e saj. Ajo u fut në zjarr për t’i nxjerrë ata nga harrimi, nga mosdallimi, nga anonimati i viktimave. Në aktin e saj ka pak egoizëm, pak narcisizëm, pak altruizëm, pak fanatizëm, pak humanizëm, pak barbarizëm. Flaka e saj është jehu i të parëve. Ajo s’flet me fjalë, ajo flet me zjarr. Asaj nuk i pëlqen të moralizojë, prandaj ia jep fjalën zjarrit, flaka e të cilit buron në zemrën e saj të djegur. Ai zjarr thërret për kujdes ndaj zemrave të djegura, ndaj zemrave të përvëluara. Pashka, duke djegur veten, shpëtoi edhe Ferdonijen. Ajo tregoi që nënat që presin kthimin e bijve dhe bijave, mund ta humbin durimin, prandaj s’duhet t’ua ndajmë sytë. Dy vjet më pas, edhe Ferdonijes ia sollën dy bij në arkivole. Por ishte sinjali i Pashkës, që imponoi kujdesin ndaj saj dhe, sado që nuk u shmang dhimbja, nuk u realizua një vetëvrasje e re. Zonja prej zjarri e shpëtoi gruan prej guri. Larg shkrepsë, ka ende shpresë! E nëse një ditë edhe të tjerët kthehen kështu, prapë do të ketë shpresë, shpresë se ata do të jenë të lumtur në qiell dhe të paharruar në tokë.Kësaj here emrat e tyre ua kishin përcaktuar fatin këtyre nënave. Pashka një mëngjes “kaloi” oborrin, fushat, varret, rrugën dhe kërceu nga përditshmëria në përjetësi. Ndërsa Ferdonija mbeti “ferdane”, e vetme dhe unike. Pashka dhe Ferdonija. Dy nëna, dy dhimbje të së njëjtës tragjedi. Ato kishin mbetur si titrat në fund të një filmi që ishte kryer në fund të shekullit të kaluar. Njëra ndali hapin përgjithmonë në një livadh, midis varreve dhe shtëpisë. Tjetra rri në shtëpi dhe pret qe njëzet vjet. Njëra është ndalur në të martën e saj, tjetra në të shtunën e vet. E si mund të ecin nënat përpara, kur e ardhmja është mbrapa tyre?
(Fragment nga romani dokumentar “Një fije shprese, një fije shkrepëse”, Bard Books, Prishtinë, 2020. Nënës Ferdonije më 27 mars 1999 kriminelët serbë ia kanë marrë katër djemtë dhe burrin. Mbetjet e dy djemve i janë kthyer më 2005, ndërsa tre të tjerët ende janë të zhdukur. Ajo jeton e vetme në shtëpinë-muze. Nënës Pashkë më 27 prill 1999 kriminelët serbë ia morën dy djem, mbetjet e të cilëve iu kthyen më 2003. Pak ditë pas varrimit të djemve të saj, ajo dogji veten me benzinë)/ KultPlus.com
Të enjten në librarinë Dukagjini do të bëhet promovimi i librit më të ri të shkrimtarit Ag Apolloni, “Një fije shprese, një fije shkrepëse”, shkruan KultPlus.
Promovimi do të bëhet më fillim nga ora 17:00 ku i pranishëm do të jetë edhe shkrimtari i cili do të jap edhe autografe për romanin e tij më të ri.
Romani dokumentar “Një fije shprese, një fije shkrepëse” i Ag Apollonit, është përshkrim i një vizite të tre shokëve në shtëpinë e nënës Ferdonije, e cila gjatë luftës ka humbur katër djemtë dhe burrin. Linja e parë e këtij romani është udhëpërshkrim dhe mbaron aty ku nis. Mirëpo brenda saj gërshetohen edhe linja të tjera, që shpalosin histori të përndjekjes, shpërnguljes, dhunimit, vrasjeve, masakrave, pritjes dhe vetëvrasjes. Bashkë me historinë e Ferdonijes, rrëfehet edhe historia e nënës Pashkë, e cila pak ditë pasi iu kthyen mbetjet e dy djemve, bëri vetëvrasje. Po ashtu, e bazuar krejtësisht në materiale arkivore, vihet edhe një paralele mes Luftës së Dytë Botërore dhe Luftës së Kosovës, përkatësisht mes kampeve të shfarosjes dhe kampeve të shpërnguljes. Ndërsa, në funksion të plotësimit të mozaikut të tragjedisë kosovare, rrëfehen edhe përvojat personale të tre shokëve, në raport me luftën.
Ky dokuroman (roman dokumentar) flet për dhunën e regjimit serb, për dëbimet dhe djegiet, për spastrimin etnik, për intervenimin ushtarak të NATO-s, për personat e pagjetur, për një dorëshkrim të humbur dhe një tragjedi të gjetur, për peshën e pritjes dhe rëndësinë e shpresës.
Romanin “Një fije shprese, një fije shkrepëse” e botoi shtëpia botuese “Bard Books”, Prishtinë, 2020./ KultPlus.com
Shkruan Ag Apolloni
Sipas avokatit (të djallit) Predrag Savić, Serbia i ka dërguar Gjykatës Speciale 50 mijë faqe dokumente. Synimi është i qartë: serbët të paraqiten si viktima, shqiptarët si kriminelë.
E prej kujt ikën mbi një milion shqiptarë nga Kosova gjatë luftës?
Prej “viktimave” serbe.
Kush i kreu mbi njëqind masakra ndaj shqiptarëve?
“Viktimat” serbe.
Kush i përdhunoi 20 000 femra shqiptare? “Viktimat” serbe.
Kush i vrau mbi 1000 fëmijë shqiptarë?
“Viktimat” serbe.
Është shqetësuese heshtja jonë përballë hipokrizisë së kriminelëve serbë.
Ne si shtet s’i kemi kushtuar rëndësinë e duhur dokumentimit të krimeve, prandaj viktimizohemi për së dyti si pasojë e këtyre mashtrimeve.
Amerika na shpëtoftë edhe këtë herë, siç na ka shpëtuar një herë./ KultPlus.com
Xhemile Hysenaj
Para pak ditësh, në Teatrin Kombëtar të Kosovës kanë filluar provat e monodramës së shkrimtarit Ag Apolloni, ‘Stefani, historia e një koleksionisti të syve’, monodramë kjo që do të realizohet nën regjinë e Ben Apollonit.
Shfaqja që rrëfen për Stefanin, një koleksionit të syve nga luftrat e viteve 90-ta në Ballkan, është shkruar qysh në vitin 2003 dhe deri tash ka qenë e botuar edhe në disa gjuhë të huaja, mirëpo më parë nuk është shfaqur në asnjë teatër, pasi siç tregon regjisori Apolloni, teatrot tonë nuk janë të hapur për dramaurgjinë shqipe, prandaj edhe duhen vite e dekada për të gjetur rrugën për në skenë dramat tonë. ‘Është paradoksale që teatrot shqiptarë janë të mbyllur ndaj dramës shqipe, por është e vërtetë’, ka theksuar ai për KultPlus.
‘Krijimtaria ime ka ndryshuar përgjatë dy dekadave, por kjo monodramë është si qerrja e Thespis-it me të cilën ia kam mësyrë letërsisë. Këtë dramë që flet për krimet në Kosovë dhe Bosnje, disa e kanë lidhur edhe me Mesjetën, saktësisht me figurën e mizorit Stefan Nemanja’, ka shkruar Ag Apolloni për monodramën.
Monodrama është mjaft e vështirë për t’u realizuar, dhe si e tillë, barra që bie mbi aktorin e që në këtë monodramë luan Agron Shala, është tejet e madhe. Prandaj, sipas Apollonit edhe procesi i realizimit mund të marrë pak më shumë kohë. ‘Unë kam punuar edhe njëherë monodramë dhe e di që kërkon një trajtim të veçantë, prandaj, po punojmë ngadalë por besoj që po punojmë mirë’, ka deklaruar tutje regjisori për KultPlus.
Shfaqja, premiera e së cilës pritet dikur në dhjetor të këtij vitit, është shfaqje produksion i Teatrit Kombëtar të Kosovës, e cila njëherit është edhe bashkëpunimi i parë i regjisorit Apolloni me këtë teatër.
Ndërkaq, siç ka treguar tutje regjisori, monodrama ka gjasë të udhëtojë edhe jashtë vendit nëse tejkalohet pandemia Covid19.
‘Është vepër e vështirë për t’u inskenuar, por edhe shumë e bukur. Pavarësisht se autori ka qenë shumë i ri, student, kur e ka shkruar këtë monodramë, është ndër veprat më të bukura të shkruara në shqip për teatër por që lirisht mund të them se edhe është vepër që tejkalon kufinjtë nacional. Mendoj se shfaqja do të provokojë goxha shumë’, ka deklaruar Apolloni për KultPlus. / KultPlus.com
Shkruan: Ag Apolloni
Në romanin e Ridvan Dibrës, Legjenda e vetmisë (2011), të përbërë nga 30 kapituj të shkurtër, flitet për vetminë e një djaloshi të tëhuajësuar nga familja dhe shoqëria, jo thjesht pse ka lindur autist, por pse familja dhe shoqëria s’tregohen të gatshëm ta inkuadrojnë në rreth. Bala, në pamundësi për të krijuar kontakte normale me të tjerët dhe në pamundësi për ta përmbysur paragjykimin e të tjerëve për të, nis e thur plane për ta vrarë vrasësin e babait. I gjithë romani përshkohet nga dy qëllime të Balës: njëri qëllim është realizimi i pasionit të tij për moshataren të cilën e dëshiron (mbase edhe e dashuron), kurse tjetri qëllim është vrasja e fqinjit, i cili ia ka vrarë babain për t’u martuar pastaj me gruan e viktimës. Pavarësisht se planifikimi për realizimin e këtyre qëllimeve e përbën gati gjithë romanin, asnjëri nga qëllimet nuk realizohet. Madje planet janë bumerange që e kthejnë Balën pothuajse në një trung që merr frymë, por që nuk mund të shikojë asgjë përreth. Pas verbimit të tij nga fqinji dhe nëna, realizohet qëllimi i përbashkët i nënës dhe fqinjit hasëm: martesa e tyre.
Rrënjët e këtij romani nuk duhen kërkuar vetëm te legjenda shqiptare (“Nana djalin ka qorrue,/Me gjaks t’burrit m’u martue”), por duhet shkuar edhe më tutje, te Hamleti i Shekspirit, madje edhe më përtej, tek arketipi i Hamletit, Oresti, biri i Agamemnonit, i cili, për të marrë hakun e babait, vret nënën (Klitemnestrën) dhe të dashurin e saj (Egjistin). Derisa Oresti e merr hakun pa u shtirur dhe pa luajtur nga fiqiri, kurse Hamleti vë maskën e të çmendurit për ta realizuar qëllimin, Bala marrëzinë e ka fytyrë, jo maskë. Këtu qëndron origjinaliteti i romanit, pasi derisa Oresti dhe Hamleti me mend në kokë marrin hakun, Bala i marrë nuk arrin të marrë hak dhe, si pasojë, i humb edhe sytë e vet. Si i verbër dhe i marrë, ai nis ta përjetojë kënaqësinë e vetmisë totale, duke u kredhur në brendinë e vet pa e parë martesën e nënës me hasmin e babait. Edhe pse i marrë, Bala është personazh pozitiv.
Në këtë kuptim, Legjenda e vetmisë nuk është thjesht një legjendë shqiptare. Ajo është një legjendë e shpirtit njerëzor nga koha antike deri në kohën e sotme, e analizuar në klinikën frojdiste, me intencë humaniste, e mbështjellë me formë postmoderniste, e udhëhequr nga qëllime metamoderniste, gjë që këtë vepër të Ridvan Dibrës e bën roman novator si në raport me prozën shqipe, ashtu edhe me vetë prozën e mëparshme të tij.
Prej kohësh kam dashur e ëndërruar të shkruaj një libër para së gjithash të bukur, kështu fillon parathënia e autorit, e titulluar Dy fjalë për lexuesit dhe kritikët, në të cilën ai afishon retorikën e vet, e cila, sipas Buthit [Wayne C. Booth], zbulon se në ç’mënyrë autori dëshiron që lexuesi t’ia lexojë tekstin. Në këtë paratekst sugjerues, Dibra bën edhe një lloj polemike me lexuesit dhe kritikët e tij, duke përfunduar në një polemikë me vetveten, çka do të thotë se ai tashmë udhëhiqet nga një dëshirë e madhe për t’u liruar nga etika që e ngufat prozën shqipe dhe nga etiketat që po e mbysin kritikën tonë. Dëshira e tij që të shkruajë një libër që t’i shpërfillë qëllimshëm nihilizmin e dyshimin e tejkaluar modern, por dhe ironinë e lojnat e shumë-përsëritura postmoderne, tregon qartë që autorit, më në fund, pas dy dekadash eksperimente postmoderne, i kanë ardhur te hunda manovrimet formale të bëra për hir të formës dhe tani preokupim parësor i tij është esenca: shpirti njerëzor, përkatësisht pamundësia e tij për ta ndryshuar botën, ashtu siç e ka të pamundur edhe Bala për ta marrë hakun. Siç thotë vetë autori, ky roman synon zonat më të thella të qenies. Si i tillë, ai është një rrëfim i rrallë që shkruhet vetëm për hir të rrëfimit, i zhveshur nga të gjitha funksionet e tjera, është një rrëfim i kulluar dhe i bukur që hap shtigjet e një “lartpurlartizmi”, i cili fatkeqësisht i ka munguar letërsisë shqipe. Gjatë leximit të duket sikur vetë Legjenda e vetmisë po rrëfehet në klinikën e Frojdit.
Te Legjenda e vetmisë kemi thjeshtësinë e përkryer të një rrëfimi që ilustron bindjen e autorit (nëpërmjet parafrazimit të modelit të tij, Bartelmit [Donald Barthelme], nga i cili tashmë pretendon të largohet), se arti nuk është i thjeshtë sepse dëshiron të jetë i thjeshtë, por sepse dëshiron të jetë art. /KultPlus.com
